Афганистан дахь Бурханы шашны түүх

Бурхан багшийн намтарын талаархи эртний хинаяны сарвастида уламжлалын зохиол “Агуу их цэнгэлийн судар”-ын (санскр. Лалитавистара Сутра) дагуу Бактрийн хоёр худалдаачин ах дүү Тапассу ба Бхалика нар түүний анхны шавиуд болж, энгийн хүний сахиул хүртэцгээсэн байна. Энэ үйл явдал Бурхан багш Шакимунийн дээдийн төгс гэгээрэлд хүрсний дараа найман долоо хоногийн хойно буюу м.э. ө. 537 онд болсон гэж үздэг. Хожим Бхалика лам болж, өөрийн төрөлх хот Балхын, одоогийн Мазари –Шарифын ойролцоо хийд бүтээн байгуулсан байна. Тэр Бурхан багшийн найман ширхэг үсийг шүтээн болгож өөрийн биеэр авчиран, үүний тулд суварга барин босгожээ. Барагцаагаар энэ үеэр Бактри ираны Ахеменидийн их гүрний нэг хэсэг болсон байна.

М.э.ө. 349 онд бурханы шашны Хоёрдугаар чуулганы дараа хэдэн жилийн сүүлд теравадын сургуулиас хинаяны уламжлал болох махасангхика сургууль салсан байна. Махасангхикийн олонхи дагагчид Гандхара руу зүглэн гарч очсон болно. Афганы талд байх Гандхарагийн гол, орчин үеийн Джалалабадын дэргэдэх хот Хадда-д тэд нар Бурхан багшийн зулайн ясыг шүтээн болгон авчирч, Нагара –Вихара хийдийг үндэслэн байгуулсан байна.

Удалгүй тэдний хойноос теравадын ахлагч мастер Самбхута Санаваси ирсэн. Тэгээд тэр өөрийн сургуулийг Каписад байгуулахыг оролдсон боловч амжилт олоогүй, харин махасангхика Афганистаны нутаг дэвсгэр дээр бурханы шашны гол уламжлал болон хөгжсөн байна.

Нилээн хугацааны дараа махасангхика таван салбар сургууль болон хуваагдсан. Тэдгээрийн дотроос Афганистан дахь гол сургууль нь локоттаравада ба хожим Гиндукуш ууланд Бамианы хөндийд бэхжин сууршжээ.Энд м.э. III ба V зууны завсарт локоттаравадын номыг баримтлагчид, тэдгээрийн Бурхан багш агуу алдартай ирд хувилгаан гэж баталдагтай уялдуулан дэлхийд хамгийн том Бурхан багшийн зогсоо баримал хөшөөг бүтээсэн байна. 2001 онд Талибууд энэ асар том хөшөөг устгасан.

М.э.ө 330 онд Александр Македонский Ахеменидын гүрний ихэнхи хэсгийг Бактри ба Гандхараг багтаасан нутгийг эзэлсэн байна. Тэр энэ газар нутгийн шашны хэв заншилд тэвчээртэй хандаж байсан ба үүнээс үзэхэд юуны өмнө, түүнд цэргийн ялалт л хамгийн чухал байсан байжээ. Түүнийг өвлөн залгамжлагчид Селевкидын династийг үндэслэсэн болно. Гэвч м.э.ө. 317 онд энэтхэгийн Маурийн династийнхан Селевкидүүдээс Гандхарыг булаан авчээ. Тийм байдлаар, Гандхарын газар нутагт иймэрхүү богинохон хугацаанд эртний грекийн нөлөө бага хэмжээгээр нэвтэрсэн болно.

Эзэн хаан Ашока Маурья (засаглалын үе м.э.ө.273-232 он) бурханы шашны теравадын улалмжлалд ивээл үзүүлж байсан. Тэр өөрийн засаглалын эцэст Махараккхита тэргүүнтэй теравадын төлөөлөгчдийн элчинг Гандхарад илгээсэн байна. Кандагар хүртэлх замын дагуу энэ элчин бурханы шашны зарчим дээр тулгуурласан хуулийг сийлсэн“ Ашокийн багана” босгосон билээ. Энэ элчингийн үр ачаар Афганистаны дэвсгэр газар теравадын нөлөө бага байсан.

Түүнээс гадна, Ашокийн засаглалын сүүл үед бурханы шашны гуравдугаар чуулганы дараа теравадаас хинаяны (Бага хөлгөний) сарвастида сургууль тасарч гарсан байна. Ашокийн нас барсны дараа түүний хүү Джалока Кашмирт сарвастида уламжлалыг батлан тогтоожээ.

М.э.ө 239 онд Бактрийн угуул грекчүүдийн дээдсүүд Селевкидийн засаглалын эсрэг босож улмаар тусгаар тогтнолыг олсон байна. Энэ үйл явдлаас хойших дараагийн жилүүдэд тэд нар Согдиан ба Кашмирыг эзлэн авч, улмаар Грек –Бактрийн хаант улсыг үндэслэн тогтоосон юм. Кашмирын лам нар удалгүй Бактрийд хинаяны сургуулийн сарвастида сургаалыг авчирсан байна.

М.э.ө. 197 онд грек – бактричүүд Гандхарыг Муаруудаас булаан авсан. Үүний үр дүнд дараа нь сарвастида Афганистаны газар нутгийн зүүн өмнөд тал руу бас дэлгэрсэн байна. Дараа үеийн грек, энэтхэгийн соёл нягт харилцан холбоотой байсны улмаас эллины урлагын нөлөө бурханы шашны урлагт нэвтэрч, ялангуяа хүнийг дүрслэн зурах маягт болон хувцасыг чимэглэх, бүрэхэд нөлөөлжээ.

Хэдийгээр, Грек – Бактрийн хаант улсад теравадын нөлөөлөл тун бага байсанч хаадын дотроос нэг –Минандрос хаанд (пали: Милинда; засаглал: м.э.ө. 155-130 он), энэтхэгээс ирсэн лам Нагесены үзүүлсэн нөлөөний үр ачаар энэ уламжлалыг шүтдэг болжээ. Хаан энэтхэгийн ламд олон асуулт тавьж байсан ба тэдгээрийн ярилцлага “Милиндын асуулт” (пали: Милиндапаньха) гэж алдаршсан байна. Удалгүй Грек – Бактрийн хаант улс дипломат харьцааг Шри- Ланктай тогтоож, хаан Дуттхагамани (засаглалын он м.э.ө. 101–77) босгосон агуу том суврагыг ариутгах ёслолд лам нарын төлөөлөгчдыг илгээсэн байна. Соёлын харьцаа тогтоосны ачаар грек –бактрийн лам нар “Милиндын асуулт”- ыг Шри-Ланкад аман зохиолоор дамжуулсан байна. Хожим энэ бичвэр теравадын шашны бас үндсэн зохиолын нэг болжээ.

Хятадын Хань гүрэн баруун тийш Ганьсу ба Дорнод Туркестаны (хят: Синьцзян) зүгт өргөсөж, м.э.ө. 177 ба 165 онуудын хооронд болсон үйл явдал төв азийн үндсэн нүүдэлчин овгуудыг цаашаа баруун зүг рүү түлхэгдэн сууршихад хүргэжээ. Тэдний нэг хүннү овог өөр нэг юэчжи гэдэг овог улс руу дайран, тэдгээрийн газар нутгийн ихэнхи хэсгийг эзэлсэн байна. Юэчжи бол европ зүстэй хүмүүс байсан ба энэтхэг европын хэлний бүлэглэлд хамрагдах эртний барууны хэлээр ярьдаг байжээ. Тэдгээр нь европ арьстанд хамаарагдах хамгийн өмнөд зүгийн хүмүүс байсан. Зарим нэг эх сурвалжийн дагуу юэчжигийн таван язгууртан овгуудын нэг, грекийн эх сурважид тохарууд гэж заагдсан овог орчин үеийн дорнод Казакстаны нутагт шилжин сууж, орон нутгийн нүүдэлчин овог нь грекийн эх сурвалжид скифчүүд гэж тэмдэглэгдсэн байдаг ба сакуудыг өмнө зүг рүү шахан гаргасан байна. Гэвч тохарчууд ч болон сакууд нь иран хэлний бүлэглэлд хамаарагддаг улсууд юм. Хэлний ялгаанаас авч үзэхэд, энэ тохарууд, м.э. II зуунд Дорнод Туркестанд цэцэглэн хөгжсөн Куча ба Турфан иргэншил үндэслэсэн юэчжигийн удам угсаа болох “тохарууд” мөн юм уу гэдэг нь их маргаантай байдаг. Тэгээд ямарч байлаа гэсэн сакууд Бурхан багшийн төрсөн хойд Энэтхэгийн төв хэсэгт орших шаки (шагж) овгийнхантай ямарч холбоогүй болно.

Сакууд эхлээд грек –бактричуудаас Согдианыг байлдан эзлээд, дараа нь м.э.ө. 139 онд Менандрос хааны засаглалын үед Бактрийг бас эзлэн авсан байна. Энд сакичүүд бурханы шашинд сүсэглэн орсон байна. М.э.ө 100 он гэхэд тохарчууд сакуудаас Согдиан ба Бактрийг байлдан авчээ. Байлдан авсан газар нутаг дээр сууршсаны дараа тэд нар мөн бурханы шашинг хүлээн авсан байна. Энэ бол Кушан династийн эхлэл байсан бөгөөд цаашид өөрийн нөлөөг Кашмир, хойд Пакистан, баруун хойд Энэтхэгт түгээсэн байна.

Хамгийн алдартай кушаны хаан нь Канишка (засаглал м.э. 78–102 он.), байсан ба түүний нийслэл хот Каписад байрлаж байжээ. Канишка хинаяны сарвастида сургуульд ивээл үзүүлдэг байсан. Тохаристанд харин сарвастидын салбар сургууль –вайбшики өргөн дэлгэрсэн байжээ. Вайбхашикийн тайлбарыг Кашикагийн тэргүүлэн удирдсан бурханы шашны Дөрөвдүгээр чуулганаас гаргасан абхидармад (мэдлэгийн онцгой бүлэг) эмхэтгэгчдийн нэг нь Тахористаны лам Гхошака байжээ. Чуулганы дараа Тахористанд буцаж ирээд Гхошака баруун вайбхашика (балхика) сургуулийг байгуулсан. Балх хотын гол хийд Нава Вихара улмаар хойд Энэтхэгийн төв хэсэгт орших Наланда хийдийн адил, Төв Азийн бурханы шашны дээд сургуулийн төв болон хөгжжээ. Нава Вихарад вайбхашикийн абхидхармаг судлахад гол анхаарлыг тавьдаг байжээ. Хийдэд энэ сэдвээр урьдчилан өөрийн бичвэрийг бичсэн хуврагуудыг л элсүүлдэг байсан. Мөн Нава Вихара хийдэд, түүний гол шүтээн – Бурхан багшийн шүд хадгалагдаж байсан тул Хятадаас Энэтхэг орох Их торгоны зам дээрхи мөргөлчдийн аялалын төв болсон байна.

Балхад барагцаалбал, м.э.ө. 600 онд Зороастр (Заратустра) төрсөн. Энэ хот, Зороастрын сургаал дээр тулгуурлан үүссэн ба түүнд галыг гол шүтээн болгосон ираны шашин зороастризмын ариун хот болно. Канишка хаан грек –бактрийн шашинд тэсвэртэй хандах бодлогыг барьдаг байжээ. Тийм учраас, Балхад бурханы шашин, зороастризм хоёр өөр хоорондоо хөгжлийн нөлөөлөл үзүүлсээр энх тайван оршиж байсан байна. Жишээлэхэд, энэ үеийн агуйд үүсгэсэн хийдийн хана дээр бурхадыг галаар гэрэл цацруулан дүрсэлсэн байдаг ба доор нь “Будда-Мазда” гэж бичсэн байжээ. Энэ бол Бурхан багш, зороастризмын дээд бурхан Ахура –Мазда хоёрын холигдмол дүр байжээ.

М.э. 226 онд персийн Сасанидын гүрэн Афганистаны дэвсгэр нутаг дээр ноёрхож байсан кушаны ноёрхолыг бут цохисон байна. Сасанидууд зороастрийн шашинд айхтар шүтдэг байсанч бурханы шашинд тэвчээртэй хандаж, шинэ сүм хийдийг бүтээн барихыг зөвшөөрч байсан байна. Ялангуяа тэдний засаглалын үеэр локоттаравадыг шүтэгчид Бамианд Бурхан багшийн хоёр том хөшөөг босгосон байна.

Сасанидуудын ганцхан удаа шашны тэвчээртэй хандлагаас ухарсан явдал бол III зууны хоёрдугаар хагаст зороастрийн дээд тайлгач Картир, улсын шашны бодлогод нөлөөлж байсан тэр үед тохиолдсон байна. Тэр Афганистанд байсан хэдэн бурханы шашны хийдийг нураахыг тушаасан ба бурханы шашин, зороастризм хоёрын холигдмол байдал түүнд тэрс зүйл шиг санагдсан байна. Тэглээ ч гэсэн бурханы шашин түүний нас нөгцсөний дараа маш хурдан сэргэсэн байна.

V зуун жилийн эхэнд грекийн эх сурвалжид эфталитууд, энэтхэгийн сурвалжид турушкууд гэж нэрлэгдэх цагаан гүннүүд, хуучин Кушаны дэвсгэр нутаг байсан Сасанидуудын ихэнхи газар нутгийг болон бас Афганистаныг багтаан байлдан эзэлсэн байна. Эхлээд цагаан гүннүүд зороастрийн шашинтай төстэй өөрсдийн шашныг даган шүтэж байжээ. Гэвч удалгүй тэд нар бурханы шашинд тун айхтар шүтдэг болцгоосон байна. М.э. 399 ба 414 онуудын хооронд энэ нутгаар аялалж явсан Хятадын бадарч Хань үндэстэн Фа Сянь, сайн хөгжилтэй хинаяны нилээн хэдэн сургууль байгааг мэдээлсэн байдаг.

Тюркийн шахи овогтнууд бол кушанаас угсаа эхэлсэн тюрк ард түмэн байжээ. Кушаны династийг Сасанидууд бут цохисоны дараа тюркийн шахи овогтнууд Энэтхэгийн баруун хойд ба хойд талд байрласан хуучин Кушаны гүрний хэсэгт удирдагыг гартаа авчээ. Тэд нар энэ газар нутагт VI зуунд энэтхэгийн Гупта династийг ирэх хүртэл ноёрхож байсан, дараа нь Нагарахара гэдэг газарт зугтаан гарчээ. Тюркийн шахи овогтнууд Нагарахарын дэвсгэр нутгийн хэсгийг цагаан гүүнүүдээс байлдан авсан бөгөөд V зууны дундуур өөрсдийн нөлөөг Кабулын хөндий ба Каписад тараасан байна. Энэ дэвсгэр нутгийг урьд эзэлж байсан кушанчууд ба цагаан гүннүүдийн адил, тюркийн шахи овогтнууд Афганистаны дэвсгэр газарт бурханы шашныг дэмжиж байсан байна.

515 онд, өөрийн ордны бурханы шашинт биш бүлэглэлийн нөлөөн дор байсан цагаан гүннүүдийн хаан Михиракула, бурханы шашинт сайд нар түшмэлүүдийн эрх мэдэлд атаархан бурханы шашныг хорьсон байна. Тэр сүм хийдийг нурааж, баруун хойд Энэтхэгт, Гандхарад ялангуяа Кашмирт олон лам хуврагуудыг алан хядсан байна. Өөрийн хяналтан дор орших Нагарахарад бага хэмжээгээр хөөх үйл ажиллагаа явуулжээ. Түүний хүү энэ бодлогыг бүрэн өөрчилж, бүх бүс нутгаар дахин шинэ хийд бүтээн босгосон байна.

Баруун тюркийн каганат газар нутгийн хойд талаас гарч ирсэн баруун тюркууд 560 онд Их торгоны замын дундад азийн баруун хэсгийг эзэлсэн байна. Тэд нар аажмаар Бактри хүртэл тэлээд тюркийн шахи овогтнуудыг Нагарахарын зүгт шахсаар гаргажээ. Баруун тюркчуудын ихэнхи толгойлогчид орон нутгийн ард олноос бурханы шашинг хүлээн авч, 590 онд Каписад шинэ бурханы шашны хийд босгосон байна. 622 онд баруун тюркуудын каган Тонгшиху хойд Энэтхэгээс ирсэн лам Прабхакарамитрагийн удирдлагын дор сахил хүртэж албан ёсоор бурханы шашинд орсон байна.

Ойролцоогоор 630 онд хятадын хань үндэстний мөргөлчин Сюань Цзан Энэтхэг орох замдаа баруун тюркуудын эзэлсэн нутгаар дайрсан байна. Тэр уг гүрний бактрийн хэсэгт бурханы шашин их хөгжил дэлгэрэлтэй байгааг гэрчлэн, ялангуяа Балхад орших Нава Вихара хийдийн тухай мэдэгджээ. Мөргөлчин бурханы шашны их сургуулийн тухай дурьдсанаар барахгүй, зороастр шашны уламжлалаар чимэглэсэн торгон орхимжтой Бурхан багшийн олон сайхан хөшөө байгааг заасан байдаг. Тухайн цагт хийд нь дан бурханы шашинт Дорнод тюркийн каганат –Хотантай нягт холбоотой байжээ. Энэ Хийдийн зүг олон хуврагуудыг суралцуулахаар илгээдэг. Түүнээс гадна, Сюан Цзан Нава Вихара хийдийн хажууд орших өөр нэг хийдэд хинаяны улалжлалын тогтворгүй байдлыг хурцаар мэдрэх ба хүн тус бүрдээ хувь хүний аль нэг чанараас тусгаар байхгүйг номолдог –випашьяну (пали: випассана) бясалгалын нилээн дэвшилттэй дадлагажилт явуулдаг тухай өгүүлсэн байна.

Харин тюркийн шахи нарын удирдлагын дор байгаа Нагахарад бурханы шашин маш дордмол байдалд оршиж байгааг Сюань Цзан үзсэн байна. Гандхарын пенджабын бүс нутагт бараг 100 жилийн өмнө Михиракул хааны үед бурханы шашин их гачигдал хөөлтөнд тулгарч байсан бөгөөд тэр үеэс эхлээд энд бурханы шашин өндийж чадаагүй сэтгэгдэл төрүүлсэн байна. Тэгсэнч Бурхан багшийн зулайн яс хадгалагдаж байгаа Нава Вихара хийд бурханы шашинтны мөргөлийн ариун газар байсан. Сюань Цзан энэ хийдэд лам хуврагууд Бурхан багшийн шүтээнд мөргөхөөр ирсэн мөргөлчид бүрээс нэг алтан зоосоор төлбөр авч их садарсан тухай бас тэмдэглэжээ. Түүнээс гадна, тэр энэ бүс нутгийн бүх районд бурханы шашны сургууль байхгүй талаар мөн мэдээлжээ.

V ба VI зууны үеэр Кашмираас болон пенджабын Гандхараас Афганистанд бурханы шашны маяаны сургууль нэвтэрсэн ч түүний зэрэгцээгээр Сюань Цзан, Нагахараас баруун тийш зөвхөн Капис ба Гиндукуш зэрэг нутагт л бурханы шашин тархсан байгааг тэмдэглэсэн байна. Нагахарад ба Бактрийд бурханы шашны ноёрхсон уламжлал нь сарвастида байсан байна.

Зөнч мэргэн Мухаммадын үхсэнээс хойш таван жилийн дараа 637 онд персийн Сасанидуудыг бут цохисон ба 661 онд Иран болон Дундад Дорнодын ихэнхи хэсгийг эзэлсэн Омейядын халифатыг үндэслэн байгуулжээ. 663 онд тэднүүд, тухайн үед бүр тюркийн шахи овогтнуудад эзлэгдсэн байсан Бактри руу дайрсан байна. Омейядын арми Балхйн эргэн тойрон дэвсгэр газрыг Нава Вихара хийдийн хамт эзлэн авч, тюркийн шахи овогнуудыг Кабулын хөндий рүү хөөсөн байна.

Эзлэн авсан дэвсгэр нутаг дээр арабууд мусульман биш шашинтнуудад, хэрвээ тэд нар арабын ноёрхолыг хүлээн авч, амь хүний татварыг (араб. джизя) төлж байх нөхцөлд өөрийн сүсэг бишрэлийг дагаж байхыг зөвшөөрдөг байжээ. Хэдийгээр, бактрийн бурханы шашинтнууд мөн Нава Вихара хийдийн тэргүүн хамба исламд орсон боловч энэ районы ихэнхи бурханы шашинтууд амьдрал ба эд хөрөнгийн эрхийг хамгаалсан, ислам улсын харьяат болж, мусульман шашныг бишрэхгүй төвийг сахисан – зимми гэх статусыг хүлээн авсан байна. Нава Вихара хийд нээлттэй, ном хурлын үйлийг явлуулсаар үлдсэн байна. Хятадын хань мөргөлчин Йи Чинг 680 онд Нава Вихарад ирээд, хийд сарвастидын уламжлалд сургах төв байдлаар цэцэглэн хөгжиж байгааг мэдэгдсэн байна.

VIII зууны эхэнд омейяадын перс зохиолч аль – Кермани Нава Вихара хийдийн тухай тодорхой өгүүлэл бичсэн ба энэ өгүүлэл X зууны зохиолч аль Хамадины “Орон нутгийн ном” (араб. Китаб ал-булдан) бүтээлд хадгалагдсан байна. Аль – Кермани энэ хийдийг тодорхойлон бичихдээ мусульман хүнд ойлгомжтой янзаар исламын хамгийн ариун газар Меккийн Кааба чулуутай адилтган бичсэн байна. Тэр гол хийдийн төвд торгоор бүтээгдсэн дөрвөлжин чулуун оршино, түүнийг мөргөлчид тойрон явж, биеэ сунган мөргөл үйлдэнэ гэж бичжээ. Энэ дөрвөлжин чулуун бол суврагын суурь байсан бөгөөд бактрийн сүм хийдэд энэ бол энгийн зүйл байсан болно. Суурийг торгоор бүтээсэн явдал бол Бурхан багшийн хөшөө болоод суврагад хүндэтгэл үзүүлэх ираны заншилд тохирч байсан. Аль –Керманигийн тодорхойлон бичсэнээс үзэхэд омейядын арабууд, саяхан эзлэн авсан газар нутаг дээр учран тулгарсан мусульман биш шашинтнуудад, бурханы шашинтан нарт хүндэтгэлтэй хандаж, тэдний сүсэг бишрэлийг ойлгохыг оролдсон байна.

680 онд Иранд Хусейн Омейядын эсрэг босох тун амжилтгүй оролдлого хийжээ. Энэхүү будлиан самуун нь арабуудын анхаарлыг Төв Азаас хөндийрүүлж, Омейдын хяналтыг сулруулсан байна. 705 онд ийм нөхцөл байдлыг төвдчүүд ашиглан тюркийн шахи овогтонтой холбоо тогтоон хамтарсан хүчээр Бактрийгаас Омейдын армийг хөөх бас нэг тун амжилтгүй оролдлогыг хийсэн байна.

Энэ үйл явдлаас барагцаалбал 60 жилийн өмнө төвчүүд хятадын ба балбын нөлөөний ачаар бурханы шашны тухай мэдсэн ба VIII зууны Төвд оронд сүм хийд байгаагүй. 708 онд тюркийн шахи овогтоны ханхүү Назартар – хан Омейядуудыг тун амжилттай бут цохин хөөж, Бактрийд бурханы шашны шүтлэгийн хэт ёсийг тогтоосон байна. Тэгээд ислам шашны сахиул хүртсэн Нава Вихара хийдийн хуучин тэргүүний толгойг авч цаазалсан байна.

715 онд арабын жанжин Кутайба Бактрийг тюркийн шахи нараас болон тэдний холбоотон төвчүүдээс байлдан авсан болно. Будлиан самууны цээрлэл болгож Нава Вихара хийдэд маш том гай уршиг үзүүлсэн байна. Олон лам хуврагууд дорно зүг –Хотан ба Кашмирт зугтан гарч түүний үрээр энэ газар нутагт, ялангуяа Кашмирт бурханы шашин хөгжих явдалд дөхөм үзүүлжээ. Одоо тэгээд төвдчүүд улс төрийн шалтгаанаар, түүний өмнө бага хугацаанд байлдаж байсан нөгөө эсрэг Омейядын талд шилжин орсон байна.

Нава Вихара хийд тун удалгүй сэргэн босож, урьдын адил үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн нь мусульманчуудын Бактрийд бурханы шашны сүм хийдийг нураах ажиллагаа шашны үзэл суртлаас биш байсан нь тодорхой болж байна. Хэрвээ энэ тийм байсан бол мусульманууд сүм хийдийг сэргээн босгохыг зөвшөөрөхгүй байсан болно. Омейядууд бурханы шашны хувьд урьд энэ зуунд орчин үеийн Пакистаны өмнөд хэсэг болох – Синд бүс нутгийг эзлэн авахдаа явуулж байсан тэр улс төрийн бодлогыг баримталж байсан. Тэд нар сүм хийдэд өөрийн засаглалын эсрэг эдгээдүүдийг нуусан гэж сэжиглэсэн тэр цөөн тооны хийдийг нураасан байна. Гэвч дараа нь тэд нар тэр нураасан сүм хийдийг дахин сэргээн босгохыг зөвшөөрсөн ба бусад хийдүүдэд жөгжин цэцэглэхэд нь саад учруулаагүй болно. Тэд нарын гол зорилго нь эдийн засгийн дарангуйлал байсан бөгөөд тийм учраас бурханы шашинтан хүн бүрээс татвар бас ариун шүтээнд мөргөхөөр ирсэн мөргөлчид бүрээс татвар авч байжээ.

Шашинд дан тэвчээртэй ханддаг Омейядын урьдах халифуудыг бодвол II Умар (засаглал 717-720 он) Омейядын бүх холбоотнууд ислам шашинд орох ёстой гэсэн зарлиг буулгажээ. Гэвч ислам шашинг хүлээн авах нь сайн дурын үндсэн дээр тулгуурладаг байснаас гадна, исламын хуулийг мэдэх хэрэгтэй байдаг. 717 онд холбоотонд ая таалал тавих гээд төвдчүүд Омейядын ордон руу мусульманы багшийг урих хэргээр төлөөлөгч илгээсэн байна. Халиф аль –Ханафи гэдэг багшийг явуулжээ. Төвдийг исламд хандуулан оруулсан тухай энэ багшийн талаар ямарч мэдээ баримт олдоогүй, энэ нь Омейядууд өөрийн шашныг дэлгэрүүлэх гэсэн өөрсдийн оролдлогод зүтгэл гаргаагүйг харуулж байна. Түүгээр ч барахгүй, аль –Ханафийг Төвдөд хүйтэн байдлаар хүлээн авсан явдал, юуны өмнө төвдийн төрийн ордоны доторхи сөрөг хүчний тараасан аливаа харийн юм болон хүнд сэжигтэй хандах уур амьсгалаас болсон байна.

Дараах олон арван жилийн туршид улс төрийн ба цэргийн холбоо байнга өөрчлөгдөн солигдож байсан ба арабууд, хятадууд, төвдүүд, тюркийн шахи нар болон янз бүрийн бусад тюрк овогтнууд Төв Азид тогтоох засаг, эрх мэдлийн төлөө үргэлж байлдаж байсан. Тюркийн шахи овогтнууд Каписыг Омейядуудаас байлдан авсан ба 739 онд төвдчүүд тюркийн шахи нартай өөрсдийн урьдын холбоог сэргээсэн нь тюркийн шахи ба Хотаны дээд зэргийн түвшинд хурим хийсэн баярыг тохиолдуулан төвдийн эзэн хаан Кабулд албан ёсны айлчлалт хийснээр батлагддаг. Хойд Бактри Омейядын нөлөөн дор хоцрон үлджээ.

750 онд арабын бүлэглэл Омейядын халифатыг устгаж, Аббасидуудын династийг үндэслэжээ. Тэдгээр нь хойд Бактрийд өөрийн хяналтыг тогтоосон. Аббасидууд орон нутгийн бурханы шашинтнуудад зимми статусыг бэлэглэх бодлогыг үргэлжлүүлснээр барахгүй харийн соёлд их сонирхолтой байж, ялангуяа энэтхэгийн соёлд улам сонирхол үзүүлж байжээ. 762 онд халиф аль –Мансур (754–775 он) Аббасидын шинэ нийслэл –Багдад хотын төсөл зургийг хийлгэхээр энэтхэгийн архитектор, инженерүүдийг хөлслөн ирүүлсэн байна. Тэр хотыг нэрлэхийн тулд санскритийн –Бхага –дада “Бурханы бэлэг” гэсэн үгийг сонгожээ. Халиф мөн “Мэдлэгийн ордон” (араб. Байт ал-хикмат), барисан ба энэ ордонд орчуулагчдын товчоог байгуулсан байна. Тэр янз бүрийн шашны олон үндэстэн ястаны эрдэмтдийг урин авчирч, ном зохиолыг, ялангуяа эрдэм шинжилгээний болон логикийн сэдэвт зохиолуудыг араб хэл рүү орчуулах ажлыг явуулж байжээ. Бурханы шашны эрдэмтэн хуврагууд шашны ба ёс суртахууны сэдэв бүхий махаяны болон хинаяны судар зохиолыг араб хэл рүү орчуулсан болно.

Дараагийн халиф аль –Махди (засаглал: 775–785 он) Синд дахь Аббасидын цэрэгт зүүн өмнөх район –Саураштруд дайран орохыг тушаасан байна. Энэ түрэмгийлэл, исламын авран гэтэлгэгч –Махди гэж бас тунхагласан Аравия дахь өрсөлдөгчийн өмнө, өөрийнхөө нэр хүндийг ба ислам улсын удирдагчийн давуу байдлыг нотлох гэсэн халифын дайны кампаний нэг хэсэг байсан юм. Аббасидын арми Валабха дахь бурханы шашны болон джайнийн хийдийг эвдлэн нураажээ. Гэвч Синда хотыг Омейядын цэргүүд эзэлж авсан тэр тохиолдолтой адилхан зөвхөн эсэргүүцлэгчдийг нуун далдалсанд сэжиглэгдсэн сүм хийдийн төвийг л нураасан болов уу гэсэн сэтгэгдэл төрүүлж байдаг. Тэгээд ч бүр аль – Махди халифын үед Аббасидууд газар нутгийн өөр бусад хэсэгт бурханы шашны барилга, сүм хийдэд гар хүрээгүй бөгөөд зөвхөн түүнээс орлого олохоор ашиглаж байсан байна. Түүгээр барахгүй, аль – Махди Багдад хотод орших “Мэдлэгийн ордонд” өрнүүлсэн орчуулгын үйл ажиллагааг зогсоогоогүй үргэлжүүлсээр байжээ. Түүний зорилго энэтхэгийн соёлыг устгахад биш харин түүнээс суралцахад оршиж байсан болно.

Яхья ибн Бармак бол Нава Вихара хийдийн захиргааны бурханы шашинт нэг толгойлогчийн ач хүү (санскр. прамукха, араб. бармак) байсан ба аббасидын дараагийн халиф –аль –Рашидын (засаглал: 786–809 он), сайд байсан болно. Түүний нөлөөн дор халиф Багдад хотод Энэтхэгээс их олон эрдэмтэн, мастеруудыг, ялангуяа бурханы шашинтнуудыг урьсан байна. Тэр үед мусульман ба мусульман биш бичвэрийн “Китаб ал-фихрист” жагсаалт тогтоосны дотор бурханы шашны бичвэр орсон байна. Эдгээрийн дунд Бурхан багшийн өнгөрсөн амьдралын тухай арабын хувилбар (араб. Китаб ал-Будд), ном байдаг.

Тухайн цаг үед ислам өөрийн байр суурийг газрын эдэлчиний дунд болон дээдсүүд болоод хотын боловсролтой хүн амын дунд бэхжүүлж, тэдний сонирхолыг өөрсдийн эрдэм соёлын өндөр түвшинт байдлаар татаж байжээ. Бурханы шашныг судлахын тулд хийдэд дэвшин орох ёстой байжээ. Хэдийгээр тухайн үед Нава Вихара хийд үйл ажиллагааг явуулж байсан боловч түүний бололцоо хачигдмал байсан бөгөөд хийдэд суралцахаар ороход урьдчилсан маш сайн бэлтгэл хэрэгтэй байсан болно. Тэгсэн ч исламын соёл ба түүний боловсролын дээд түвшин ба нийгмийн бусад давхаргаанд хүрэлцээтэй байсан байна. Бурханы шашны байр суурь ядуу хөдөөгийн тариачин ардын дунд, гол төлөв шашны мөргөлийн газарт баяр ёслолын байдлаар баттай байрыг эзэлж байсан байна.

Энэ дэвсгэр нутагт бас энэтхэгийн хиндү шашин тааралдаж байсан болно. Хятадын хань үндэстний мөргөлчин Ву Кунг 753 онд энэ нутагт ирээд Кабулийн хөндийд энэтхэгийн болон бурханы шашны хийдүүд оршиж байгаа тухай мэдээлсэн байна. Энэтхэгийн хиндү шашин, бурханы шашныг сулрах тусам худалдаа наймааны ангийн дунд өөрийн байр суурийг бэхжүүлж байжээ.

Эртний Аббасидуудын эсрэг үргэлж үймээн самуун гарч, тэдэнд маш их төвөг учруулж байсан байна. Халиф аль –Рашид 809 онд үймээн самууныг дарах зорилгоор Согдианы нийслэл хот Самаркандын зүг гарсан боловч замд нас нөгцсөн байна. Нас барахын өмнө тэр өөрийн гүрнийг хоёр хүүгийн дунд хуваасан байна. Аль – Мамун, Согдианыг байлдан эзлэх дайны үйл явдалд өөрийн эцгийг дагалдан явж байсан тул гүрний зүүн хэсэг болон Бактрийг хамруулан өв залгамжлан авсан байна. Харин аль –Амин, хоёр ах дүүгийн дундаас нилээн их нөлөөтэй байсан тул газар нутгийн их нэр хүндтэй Багдад ба Меккаг багтаасан баруун хэсгийг өвлөж авсан байна.

Аль –Аминд оногдсон Аббасидын гүрний дэвсгэр нутгийг булаан авах зажилд ард түмний дэмжлэгийг олохын тулд Согдианы баялаг болон газар нутгийг, түүний дээдэс нарт тараан хуваасан байна. Түүний дараа тэр өөрийн ах руу дайрсан байна. Тухайн үед болсон өөр хоорондын дайны үрээр Кабулын тюркийн шахи нар, өөрийн холбоотон төвдчүүдийн хамт хүчээ, Согдиан ба Бактри дахь арабын эсрэг бослогчдын хүчтэй нэгтгэж, уг нөхцөл байдлыг ашиглан Аббасидын ноёрхолыг унагаах гэж оролдсон байна. Сайд, жанжин аль –Мамуна аль –Фадл төр баригчад энэ холбооны эсрэг халифын нэр хүндийг улам бэхжүүлэх зорилгоор ариун дайн –джихад зарлахыг итгүүлсэн байна. Исламын сөрөг санаа барьсан түрэмгийлэгчдийн эсрэг зөвхөн тийм засаг төрийг баригчид, хэний сүсэг бишрэл цэвэр байна, тэдгээр нь джихадын байлдааныг зарладаг болно.

Аль –Мамун өөрийн ахыг алсны дараа энэ джихад дайн байлдааныг зарласан байна. 815 онд тэр тюркийн шахи овогтны Кабулийн шах гэж алдаршсан удирдагчийг бут цохин, түүнийг ислам шашинд орохыг албадсан байна. Онгон шүтээнд мөргөх явдал мусульманы сүсэг бишрэлийг маш ихээр гутааж байжээ. Мухаммадын өмнөх арабын онгон шүтэх зан үйл, тэдний баримал дүрсийг Меккед, ариун Кааба чулууны дэргэд хадгалж байжээ. Ислам шашныг бататгасан Авран гэтэтгэгч энэ бүх баримал хөшөөг устгасан гэнэ. Иймээс аль Мамун дуулгавартай байхын тэмдэг болгож Шахад, Мекка руу Бурхан багшийн алтан барималыг илгээхийг албадсан байна. Гарцаагүй, ухуулга хийж, өөрийн байр суурийг бэхжүүлэх зорилгоор, аль –Мамун энэ Аллах Төвдийн хааныг исламд оруулсан гэсэн бичигтэй баримал дүрийг хоёр жилийн туршид олон түмний нүдэн дээр Каабад хадгалсан байна. Арабууд Төвдийн хааныг түүний мэдэлд байсан – Кабулын тюркийн шахтай андуурсан бололтой. 817 онд Аббасидууд алтан зоос дархлах зорилгоор Бурхан багшийн хөшөөг хайлуулсан байна.

Тюркийн шахи нартай явуулсан дайнд амжилтттай ялсаны дараа Аббасидууд төвдийн хяналт дор байсан Гилгит –орчин үеийн хойд Пакистан, районд довтлон орж богино хугацаагаар эзлэн авсан байна. Тэд нар баривчлагдсан төвдийн цэргийн даргыг ичгүүртэй байдлаар Багдад руу буцаан хөөжээ.

Ойролцоогоор яг тэр хугацаанд Аббасидын гүрний янз бүрийн хэсэгт Багдадын халифын харьяанд дөнгөж болзолтойгоор оршиж байсан орон нутгийн цэргийн удирдагчууд исламын тусгаар улсуудыг байгуулж эхэлцгээсэн. Эхлээд өөрийн тусгаар болохыг хойд Бактри тунхагласан ба 819 онд жанжин Тахир, тэр Тахиридуудын династийг үндэслэн байгуулав.

Амин чухал асуудалд анхаарал тавих нь улам шаардлагдах болсны хэрээр Аббасидууд Кабул ба Гилгитээс ухран гарсан тул тэнд төвдчүүд болон тюркийн шахи нар өөрсдийн хуучин эдлэлийн эрхийг дахин тогтоосон байна. Энэ газар нутгийн удирдагчид исламд албадан орохоос өөр аргагүй байсан ч Аббасидууд бурханы шашинг энэ газар нутгаас хөөгөөгүй болно. Үнэн хэрэгтээ, арабууд энэ бүгд хугацааны туршид төвдчүүдтэй худалдааны харилцааг тогтмол барьж байсан байна.

Дараагийн тусгаар байхыг зарласан исламын жанжин бол аль –Саффар байв. 861 онд түүний өв залгамжлагч зүүн өмнөд Иранд Саффаридуудын династийг үндэслэсэн байна. Ираны үлдсэн бусад дэвсгэр нутаг дээр өөрийн хяналтыг авсны хойно 870 онд Саффаридууд Кабулын хөндий рүү дайрч нэвтэрсэн байна. Зайлшгүй ялагдах аюулын дор байсан тюркийн шахи овогтны сүүлчийн бурханы шашинт төр баригчийг, түүний шадар сайд – брахман Каллар ширээнээс нь унагаажээ. Кабул ба Нагарахарыг Саффаридуудын гарт орхин, Каллар, Гандхарын пенджабын хэсэгт энэтхэгийн Шахуудын династийг үүсгэн байгуулжээ.

Саффаридууд бол маш өсөрхөг зантай түрэмгийлэгчид байв. Тэдгээр нь Кабулын хөндийд ба Бамианад байгаа бурханы шашны сүм хийдүүдийг дээрэмдэн нурааж, “бурхад-онгон шүтээн”-ийг дайны олзвор болгон халифад илгээж байжээ. Энэ хэрцгий бүдүүлэг дайны түрэмгийлэл Кабулын бүс нутагт хөгжиж байсан бурханы шашны хувьд хамгийн анхны хүчтэй цохилт байсан юм. Өмнөх үеийн ялагдал ба исламын шашинд кабулын шахыг 815 онд албадан оруулсан явдал бол энэ бүс нутгийн бурханы шашны ёрөнхий байдалд тийм их гай гамшиг учруулаагүй болно.

Цаашид Саффаридууд эвдэлж нураах дайны аяныг хойд зүг рүү үргэлжлүүлж, 873 онд Тахиридуудаас Бактрийг байлдан авсан байна. Тэгсэн ч, 879 онд энэтхэгийн Шахууд Кабул ба Нагарахарыг буцаан байлдан эзэлсэн. Тэд нар өөрсдийн ард түмний дунд энэтхэгийн бай бурханы шашинг дэмжих бодлогыг явуулж байсан тул удалгүй бурханы шашны хийдүүд өөрийн хуучин баялаг уламжлалыг сэргээсэн байна.

Дараа нь тусгаар тогтнолыг Согдианы перс төр баригч Исмаил бин Ахмед тунхаглав. 892 онд тэр Саманидын овогт хааны угсааг үндэслэсэн бөгөөд 903 онд Бактрийг Саффаридуудаас байлдан авчээ. Саманидууд ираны уламжлалт соёлыг хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлж байсан боловч бурханы шашинд тэвчээртэй хандаж байжээ. Ингэхэд, жишээлбэл, II Насрагийн засаглалын үед (913-942 он), саманидын нийслэл Бухара хотод Бурхан багшийн модон сийлбэр дүрийг бүтээж, худалдсаар байсан байна. Түүнийг “бурхад-онгон шүтээн” гэж хориглоогүй ажээ.

Саманидууд өөрийн эзлэн авсан дэвсгэр нутаг дээр тюркийн овгуудыг боолчлон тэднийг армид цэргийн алба хаалгахаар дайчилсан байна. Хэрвээ цэргүүд ислам шашинд орвол болзол төдий чөлөөг олгодог байсан. Тэглээ ч гэсэн Саманидуудад эдгээр хүмүүс дээр хатуу хяналт тавихад их хэцүү байжээ. 962 онд ислам хүлээн авсан тюркийн цэргийн удирдагчдын нэг Алп –тэгин Кабулаас өмнө зүгт орших Газнаг (орчин үеийн Газни) эзэлсэн байна. 976 онд түүний өв залгамжлагч Себук –тэгин (засаглал: 976-997 он) тэнд Газневидын гүрэнг Аббасидуудын хараат байдлаар үндэслэсэн болно. Тэгээд удалгүй тэр Кабулийн хөндийг энэтхэгийн Шахуудаас байлдан авч, тэд нарыг Гандхара руу шахан гаргажээ.

Кабулын хөндийд бурханы шашин энэтхэгийн Шахуудын удирдлагын дор цэцэглэн хөгжиж байсан. Асади Туси өөрийн 1048 онд бичсэн “Гершасп-наме” ерөөлд кабулын хөндийд орших гол хийд Субахарагийн (Су Вихара) тансаг гоё байдлын талаар дурьдсан байдаг хэдийгээр, тэр үед Кабулыг Газневидууд эзэлсэн байжээ. Үүнээс үзэхэд, Газневидууд сүм хийдэд гар хүрээгүй гэдэг дүгнэлт хийж болно.

999 онд Газневидын дараагийн төр баригч Махмуд Газневи (засаглалын үе 998-1030 он) Саманидуудыг, тэдний армид байгаа боол- цэргүүдийн тусламжтайгаар бут цохисон байна. Газневидын гүрэн одоо Бактри болон Согдианы өмнө зүгийн нутгийг өөрт багтааж байв. Түүнээс гадна Махмуд Газневи Ираны ихэнхи хэсгийг эзлэн авчээ. Тэр, ираны соёлыг дэмжих ба мусульман биш шашинд тэвчээртэй хандах Саманидуудын бодлогыг үргэлжлүүлсэн байна. Газневидын ордонд алба хааж байсан персийн эрдэмтэн, багш Аль – Бируни, энэхүү мянган жилийн заагт Бактрийд байгаа бурханы шашны хийдүүд, мөн Нава Вихар хийд үйл ажиллагаагаа өдгөө хүртэл явуулсаар байсан гэж бичсэн байдаг.

Яадаг ч атугай, Махмуд Газневи, түүний дэмжиж байсан шашны тууштай суннит үзлээс өөр бусад исламын шашны сургуулиудад хатуу хандаж байжээ. Түүний 1005 ба 1010 онуудад хойд Синдийн Мултанд явуулсан байлдаан бол Саманидууд бас дэмжиж байсан исламын өөр нэг салбар шийт чиглэлийн улсын дэмжлэг бүхий исмаилуудын сургуулын эсрэг байсан юм. Исмаилын Египтэд төвтэй Фатимидуудын овогт хаадын угсаа (910–1171 он) 969 оноос эхлэн Аббасидын суннит династийн эсрэг исламын аймаг ертөнцөд тогтоох ноёрхолын төлөө тэмцлийн гол өрсөлдөгчид байсан юм. Махмуд мөн өөрийн эцгийн эхэлсэн энэтхэгийн Шахуудыг хөөх ажиллагааг бүрэн дуусгахаар завдаж байжээ. Тийм учраас Махмуд Гандхарагаас энэтхэгийн Шахуудыг дайран хөөж, дараа нь Гандхараас цааш чиглэн, Мултаныг эзлэхээр явжээ.

Дараагийн жилүүдэд Махмуд хойд Энэтхэгийн өмнөд районууд болон Агра хүртэл байлдан эзэлсээр өөрийн гүрний дэвсгэр нутгийг өргөжүүлсэн байна. Энэтхэгийн ба Бурханы шашны баян тансаг хийдүүдийг дайран дээрэмдэх, эвдлэн нураах ажил түүний түрэмгийлэн орох тактикийн нэг хэсэг байжээ. Дайран нэвтэрсэн газарт цэргүүд, орон нутгийн хүмүүст бууж өгөхийг итгүүлэх зорилгоор аль болохоор их эвдрэл сүйрэл учруулж, ялангуяа эсэргүүцэл үзүүлбэл хэрцгийгээр алах хядлага явуулж байжээ. Энэ Индостаны дэвсгэр нутагт нэвтрэх аян дайны үеэр Махмуд Газневи түүний эрх мэдэлд орших Кабулын ба Бактрийн бурханы шашны хийдүүдэд гар хүрээгүй байна.

1040 онд Согдиан дахь Газневидуудын хараат сельджукийн тюркууд бослого гаргаж улмаар Сельджукийн династийг тогтоосон байна. Тун удалгүй тэд нар кабулын хөндий рүү зугтаасан Газневидуудаас Бактрийг болон Ираны дэвсгэр нутгийн ихэнхи хэсгийг булаан авчээ. Улмаар цаашхи хугацаанд Сельджукийн гүрэнд Багдад, Турк болон Палестин нэгдэн орсон байна. Сельджукууд бол нөгөө тэрхүү гунигт алдартай “тэрс үзэлтнүүд” байсан ба тэдгээрийн эсрэг 1096 онд Ромын папа II Урбан христийн Нэгдүгээр аян дайныг зарласан юм.

Сельджукууд өөрийн ноёрхлолдоо их ашиглаач үзэлтнүүд байсан. Тэд нар Багдад ба Төв Азид ислам сургуулийн төв (медресе) үндэслэн байгуулж, иргэний албан түшмэлүүдийг бэлтгэж байсан ба тэдгээр нь гүрний янз бүрийн хэсгийг удирдах ёстой байсан байна. Тэд нар мөн өөрсдийн харьяат дэвсгэр нутаг дээр байгаа мусульман биш шашинд, гол төлөв бурханы шашинд тэвчээртэй ханддаг байсан. Үүний үр дүнд аль – Шахрастан (1076-1153) Багдад хотод өөрийн “Китаб ал-милал ва нихал” – зохиолыг араб хэл дээр нийтлүүлсэн ба тэнд мусульман биш шашин,түүний сургуулийн тухай бичсэн байжээ. Энэ бичвэрт бурханы шашны зарчмын тухай хамгийн энгийн тайлбарлал агуулах ба зуун жилийн өмнө аль –Бируни гэрчилж байсан адил энэтхэг хүмүүс Бурхан багшид яг зөнч мэргэн шиг хандаж байсан тухай өгүүлсэн байна.

Бурханы шашны энэ үеийн персийн зохиолыг заасан эшлэл бас ислам – бурханы шашны хооронд соёлын холбоо байсныг гэрчилдэг байна. Жишээлбэл, персийн яруу найраглалд ямар нэг газрыг тодорхойлон бичихдээ “тийм сайхан, яг Навбахар (Нава Вихар)” гэж харьцуулсан байдаг. Түүнээс гадна, Нава Вихарад болон Бимианд Бурхан Багш, ялангуяа ирээдүйн Майдар бурханыг уран зурагт дүрслэхдээ толгойн ард сарны том тойргийг зурдаг байжээ. Үүний ачаар цэвэр гоё сайхан байдал, ялангуяа хүний нүүрийг “сартай адил, бурхан багшийн нүүртэй” гэж харьцуулсан яруу найраглалын тодорхойлолт гарсан байна. Жишээлэхэд, XI зууны персийн Айюки зохиолчийн “Варка ба Голшах” яруу найраглалд “бот” гэдэг үг түүний “идол” гэсэн доромжилсон утгаар биш, эерэг утгаар “Бурхан багшийн” тухай хэрэглэсэн байна. Энэ нь янаг шинжээс үүдэн гарсан биш, эрэгтэй эмэгтэй хүний гоё сайхан байдлыг заадаг үг болно. Ийм маягийн эшлэл нь ираны соёл тархсан районд бурханы шашны хийд ба дүрс зураг бүр XIII зууны эртний монголын үеэс улалжлан ирсэн байсныг, эсвэл энэхүү бурханы шашны баттай өвлөл энэ газар нутаг дээр исламыг хүлээн авсан бурханы шашинтны дунд зуун жилийн туршид хадгалагдан үлдсэнийг гэрчилж байгаа юм.

1141 онд Дорнод Туркестан ба Баруун туркестаны хойд хэсэгт ноёрхож байсан монгол хэлээр ярьдаг хар хятадууд – Самаркандад Сельджукуудын дээр ялалт тогтоосон байна. Хар хятадын төр баригч Елюй Даши өөрийн гүрэнд Согдиан ба Бактрийг нэгтгэн оруулжээ. Газневидууд Кабулын хөндийгөөс зүүн тийш нутгийг хянасаар л байсан болно. Хар хятадууд бурханы шашин, даосизм, конфуци, бөө мөргөлийн холилдсон зүйлд сүсэглэн бишэрч байжээ. Тэгсэн ч Елюй Даш маш тэвчээртэй өөрийн эзэмшил оронд исламыг ч гэсэн багтаасан бүгд шашныг хамгаалж байсан байна.

1148 онд Афганистаны төв хэсгийн уулархаг нутгийн нүүдэлчин тюрк – гузуудээс гаралтай Ала уд –Дин хар хятадуус Бактрийг байлдан авч, Гуридуудын династийг үндэслэжээ. 1161 онд тэр Газневидуудаас Газна ба Кабулыг булаан эзлэхээр аян дайнд гарсан байна. 1173 онд өөрийн ах Мухаммад Гури-г Газнагийн жанжин сайдаар томилсон ба түүнийг Индостаны дэвсгэр нутагт дайран орохыг турхирсан байна.

Түүнээс урьд, өмнөх Махмуд Газанитай адил Мухаммад Гури эхлээд 1178 онд, тухайн үед Газневидуудаас өөрийн тусгаар тогтнолыг олооод, улсыг сэргээж амжсан хойд Синди дахь исмаилын хаант улс Мултахыг эзлэн авчээ. Дараа нь тэр байлдан эзлэх ажиллаааг үргэлжүүлэн Пакистаны пенджавын бүх районыг болон хойд Энэтхэгийн газар нутгийг, цаашид Гангын тэгш талыг болон орчин үеийн Бихар ба Баруун Бенгалийн дэвсгэр нутгийг хамруулан байлдан эзэлсэн байна. Тэр өөрийн аян дайны үеэр 1200 онд маш олон бурханы шашны сүм хийдийг нураан устгасны дотор Вакрамашала ба Одантапури хийд – дээд сургуулийг дээрэмдэн устгажээ. Орон нутгийн Сена династийн төр баригч энд халдан ороход саад болох оролдлого хийж, цэргийн гарнизон байгуулсан байна.

Гуридуудын удирдагчид , аливаа улсын төр засаг, улстөрийн ба эх оронч ухуулгыг ашигладаг шиг, өөрийн армид цэргийн дайчин амьсгалыг шашны бишрэл итгэлээр хөхүүлэн урамшуулж чадах байсан. Түүний зэрэгцээ, тэдний гол зорилго нь ихэнхи түрэмгийлэгчдийн адил, зөвхөн дэвсгэр нутаг, баялаг, төрийн эрх мэдэл авахад оршино. Тиймээс Гуридууд тэдний аян дайны замд тааралдсан хийдүүдийг л зөвхөн устгасан байна. Наланда хийд ба Бодгая хоёр жишээлэн хэлэхэд, дайны гол замд шууд оршиж байсан байна. Тийм учраас хэзээ төвдийн орчуулагч Чанг Лоцава тэр газар 1235 онд очоод маш их эвдрэн нураагдсан боловч өдгөө хүртэл үйл ажилгаага явуулж цөөхөн тооны лам хуврагууд байсныг тэмдэглэжээ. Хойд Бенгалын Джагаддала хийд дайны үеэр гай гамшигт тулгараагүй тул цэцэглэн хөгжсөөр байжээ.

Түүнээс гадна, Гуридууд Кашмир болон кашмирын бурханы шашинтнуудыг исламд оруулах гэсэн зорилго тэмүүлэл байгаагүй байжээ. Тухайн үед Кашмир ядуу хоосон ба сүм хийдүүд бараг байхгүй, дээрэмдэн авах ямарч баялаг юм байхгүй байсан байна. Түүгээр барахгүй Гуридууд өөрийн цэргийн удирдагчдад хөлс шалин төлдөггүй, хоол хүнсээр хангадаггүй байсан бөгөөд арми, түүний удирдагчид өөрсдийг орон нутгийн нөөцөөр хангах ёстой байжээ. Хэрвээ сайд –жанжин бүр тэдний мэдэлд орших газрын хүн амыг исламд оруулах юм бол хүн бүрээс нэмэлт албан татвар авах боломжгүй болох байв. Тиймээс Афганистанд байсантай адил Гуридууд Энэтхэг орны мусульман биш хүмүүст зимми статусыг олгох заншлыг давтан, хүн бүрээс амин татвар джияг ноогдуулан авдаг байжээ.

1215 онд Монголын их гүрнийг үндэслэгч Чингис хаан Афганистаныг Гуридуудаас байлдан авсан байна. Чингис хаан бусад орныг эзлэхэд мөрдөж байсан зарчмынхаа дагуу хэрвээ түүний ноёрхолд эсэргүүцэл үзүүлсэн бол газар орныг хоосруулж байжээ. Афганистанд энэ үед одоо болтол хадгалагдан үлдсэн бурханы шашны зарим нэг бүтцүүд амьд үлдсэн нь ойлгомжгүй байдаг. Чингис хаан, тухайн шашны тэргүүнүүд түүний мөнхийн амьдрал ба дайны амжилтын төлөө мөргөл уншлага хийдэг байвал л бүх шашинд тэвчээртэй ханддаг байсан. Жишээлбэл, 1219 онд тэр Хятадаас Афганистанд даосын мастерыг дуудан авчирч, түүний урт удаан амьдралын зан үйлийн ёслолыг хийж, бас мөнхийн усыг бэлтгэхийг тушаасан байна.

Чингис хааны 1227 онд нас барсны дараа их гүрнийг, түүний өв залгамжлагчдийн хооронд хуваасны хойно түүний хүү Чагатай Согдиан ба Афганистаны төрийг өв залгамжлан аваад Чагатайн улсыг үндэслэжээ. 1258 онд Чингис хааны ач Хулаг Иран ба Аббасидын халифатыг Багдад хотын хамт эзлэн авсан байна. Тэр Хулагуудын (Ильханат) улсыг үндэслэн тогтоосон ба удалгүй баруун хойд Иранд байрласан өөрийн ордонд Төвд, Кашмир, Ладагхаас бурханы шашны ламуудыг урьсан байна. Хулагын улс Чагатайн улсыг бодвол хүчирхэг байсан бөгөөд анхны үед тэр өөрийн үеэл ах дүү нарт их нөлөөтэй байжээ. Бурханы шашны лам хуврагын Иранд очих зам Афганистаны нутгаар дайрч байсан тул тэд нар албан ёсоор улсын дэмжлэгийг энэ замын туршид авч байсан нь гарцаагүй.

Зарим эрдэмтэний үзсэний дагуу Иранд ирсэн төвд лам нар юуны өмнө, дригунг –кагью сургуулийг баримтлагчид байсан бөгөөд Хулаг тэднийг урьсан шалтгаан нь улс төрийн шалтгаан байсан байж болно. 1260 онд түүний үеэл ах, хойд Хятадын монгол төр баригч Хубилай –хан өөрийгөө бүх Монголын Их хаанаар зарласан байна. Хубилай хаан төвдийн бурханы шашны саж сургуульд ивээл үзүүлж, энэ сургуулийн тэргүүнд Төвд орны төрийн нэр бүхий эрх мэдлийг олгосон байна. Үүнээс өмнө Төвдөд улс төрийн эрхийг дригунг –кагью сургуулийн тэргүүнүүд барьж байжээ. Хубилайн гол өрсөлдөгч нь Баруун Туркестаны төр баригч түүний үеэл дүү Хайду байсан бөгөөд тэр дригунг –кагью сургуулийн сургаал дамжуулах журмыг дэмжиж байжээ. Хулаг засгийн эрхийн төлөө тэмцэлд Хайдуг дэмжихийг хүссэн байх бололцоотой юм.

Хубилай ба Хулаг хоёрын Төвдөд хандсаны шалтгаан саж болон кагью сургуулиудад дадлагыг явуулдаг бурханы шашны хамгаалагч Махакала бурханы ирд хувилгаан дэмжлэгийг авахад оршиж байсан гэж зарим эрдэмтэд үздэг байна. Махакала, Төвд Монголын хоорондох дэвсгэр нутагт орших тангадуудыг хамгаалагч бурхан байжээ. Юу ч болтугай тэдний өвөг эцэг Чингис хаан тангадуудтай явуулсан байлдаанд алагдсан бөгөөд тэд нар ирд хувилгааны тусламж авч байсан бололтой. Монголын удирдагч нар Хулагын хамт төвдийн бурханы шашныг түүний гүн ухааны сургаалын ачаар сонгож авсан гэх нь юу л болдоо.

1266 онд Хулагийг нас барсны дараа Чагатайн улс Хулагын улсаас нилээн тусгаар болж, Хайдутай холбоо тогтоон, түүний Хубилай хааны эсрэг тэмцэлд нийлсэн байна. Түүний зэрэгцээгээр, Хулагын өв залгамжигчид төвдийн бурханы шашныг болон ислам шашныг улс төрийн шалтгаанаар үе дараалан солин дэмжиж байсан байна. Хулагын хүү Абака эцгийнхээ эхэлсэн төвдийн бурханы шашныг дэмжих бодлогыг цаашид үргэлжүүлсэн. Гэвч 1282 онд өв залгамжлан хаан ширээнд суусан Абакийн дүү Такудар исламыг хүлээн авч, Египтын дэвсгэр нутагт цөмрөн орж, түүнийг эзэлсэн байна. Абакийн хүү Аргун өөрийн өвөг ахыг бут цохин 1284 онд ильхан болсон байна. Тэр бурханы шашныг Ираны улсын шашин болгосон ба түүний дэвсгэр нутаг дээр хэдэн хийд босгосон байна. Тэгээд 1291 онд Аргун нас нөгцсөний дараа түүний дүү Гайхату ильхан болжээ. Төвдийн лам нар Гайхатуд Ринчен Дорж гэсэн төвд нэрийг өгсөн боловч тэр дорогш унасан архичин хүн байсан учраас бурханы шашинд нэг их хүндэтгэл үзүүлэх нь ямар бол даа. Тэр Иранд хятадын цаасан мөнгийг оруулснаас болж эдийн засаг унах аюулд хүргэсэн болно.

Гайхату, Хубилай хаан нас барснаас нэг жилийн дараа 1295 онд мөн нас нөгцсөн ажээ. Түүний хаан ширээг Аргуны хүү Газан залгамжлан авчээ. Тэр Хулагуудын улсад исламыг улсын шашнаар зарлан, бурханы шашны шинэ хийдүүдийг нураасан байна. Зарим эрдэмтэнүүд Газан хан өөрийн эцгийн явуулж байсан төрийн бодлогыг өөрчилсөн нь түүний өвөг ахынхаа сүсэг бишрэл, өөрчлөн байгуулалтаас хол байх гэсэн оролдлого болоод, мөн Монголын хятадаас өөрийнхөө тусгаар байдлыг харуулахыг хичээсэн гэж нотолдог.

Хэдийгээр бурханы шашны сүм хийдийг нураах зарлиг буулгасан ч Газан-хан бас бурханы шашинтай холбоотой аливаа юмыг устгахыг хүсээгүй бололтой юм уу гэх сэтгэгдэл төрүүлдэг. Жишээлбэл, тэр Рашид ад – Динд “Бүх нийтийн түүхийг” (араб. Джами' ат-таварих) перс ба араб хэл дээр орчуулгатай бичихийг даалгасан байна. Рашид ад – Дин зохиолынхоо монгол ард түмэнд зориулсан хэсэгт “ Бурхан багшийн амьдрал ба сургаал” гэсэн бичвэрийг багтаасан байдаг. Түүхчийн судалгааны ажилд туслах зорилгоор Газан- хан Кашмирын бурханы шашны лам Багш Камалашриг ирүүлсэн байна. Эртний аль –Кермани бүтээлтэй адил Рашид ад –Дины бүтээл мусульман хүнд ойлгогдохоор маш энгийн хэлбэрээр бурханы шашны тухай таниулсан байдаг. Жишээлбэл, Бурхан багш аврал гэтэтгэгч, (дэва) тэнгэрийг сахиус, харин Мара – шулам гэх мэтээр нэрлэсэн байжээ.

Рашид ад –Дин, түүний үед Иранд бурханы шашны араб хэл дээр орчуулагдсан арван нэгэн бичвэр дэлгэрсэн байсан ба махаяны “Амар жаргалын цэвэр орны тогтоцын судар” (санскр. Сукхавативьюха сутра, Амитаб бурханы цэвэр орны тухай өгүүлсэн, “ Жаргалтай орны тодорхой бичиг”), “Сүлжсэн савны адил байрлалын судар” (санскр. Карандавьюха сутра, Авалокитешварын тухай судар – нигүүлсэлийн хувилгаан) ба “Майдарын тайлбарлал” (санскр. Майтреявьякарана, ирээдүйн бурхан ба хайрын биелүүлэлт бүхий Майдар бурханы тухай бичвэр). Эдгээр бичвэрүүд VIII зуунд үндэслэгдэж, Аббасидын халифын ивээл дор байсан багдадын “Мэдлэгийн ордонд” орчуулагдсан бичвэрүүдийн дунд яах аргагүй байсан нь илэрхий.

Рашид ад –Дин өөрийн түүхэн бүтээлийг 1305 онд Газаны өв залгамжлагч Олджейтугийн засаглалын үед дуусгасан байна. Тэглээ ч гэсэн Иранд өдгөө хүртэл бурханы шашны лам нар байсан болох ба цаанадаж 1316 онд Олджейту нас барснаас өмнө байсан бөгөөд лам нар уг төр баригчийг бурханы шашинд эргүүлэн оруулахыг тун амжилтгүй оролдсон болно. Тэгэхээр, дор хаяад энэ цаг үеийн өмнө бурханы шашны лам нар Чагатай улс орох замд Афганистаны нутгаар дайрдаг байсан бөгөөд тэднийг Чагатайн ордонд урьдын адилаар баяртай хүлээн авч байсан бололтой.

1321 онд Чагатайн их гүрэн хоёр хэсэг болон бутарсан байна. Баруун Чагатайн улс өөрт Согдиан ба Афганистаныг багтаасан байна. Бүр эхлээд тэр хаанууд исламыг хүлээн авсан байна. Иран дахь Хулагуудын улс 1336 онд олон хэсгээр бутран хуваагджээ. Энэ үеэс эхлээд яагаад ч юм Афганистанд бурханы шашин байсныг заасан мэдээ алга. Тэгсэн ч бурханы шашны гүн мэдлэг мөхөөгүй нь баталгаатай болно. Бурханы шашин Афганистаны дэвсгэр нутаг дээр арван хоёр зууны туршид оршсоор байсан юм. Түүгээр үл барам, бурханы шашны мэдлэг мөхөж дарагдаагүй нь илт. 1364 онд Баруун Чагатай улсыг Төмөр (Тамерлан) байлдан эзэлсэн, харин 1385 онд тэр мөн Ильханат Хулагуудын өв залгамжлагч нэг жижигхэн улсыг эзэлсэн байна. Төмөрийн хүү, түүний өв залгамжлагч Шахрух түүхч Хафизи –Абру перс хэл дээр “ Он жилийн эмхэтгэл” (араб. Маджма ат-таварих) бичихийг даалгасан байна. Хафиза –Абругийн бичиж 1425 онд Шахрухын нийслэл – Геатад (Афганистан) дуусгасан түүхийн бүтээлд бурханы шашны талаар яг зуун жилийн өмнө Рашид ад –Дин бичсэн шиг тийм маягаар дурьдсан байдаг.