આપણા જીવનમાં બૌદ્ધ ધર્મનું સંકલન

બૌદ્ધ ધર્મના સૌથી મહત્વપૂર્ણ મુદ્દાઓમાંનો એક એ છે કે આપણને ખ્યાલ આવે છીએ કે આ સમસ્યાઓ કારણોથી ઉદ્ભવે છે. એવું નથી કે તેઓ કોઈ કારણ વગર ત્યાં છે. આ સમસ્યાઓનો સ્ત્રોત આપણી અંદર છે. આ એક મોટી આંતરદૃષ્ટિ છે અને મોટાભાગના લોકો માટે સ્વીકારવી સરળ નથી. આ એટલા માટે છે કે આપણામાંના મોટાભાગના લોકો આપણી સમસ્યાઓ માટે અન્ય લોકો અથવા બાહ્ય પરિસ્થિતિઓ પર દોષ મૂકવાનું વલણ ધરાવે છે. આપણને લાગે છે કે, "તમે જે કર્યું તેનાથી હું નાખુશ છું - તમે મને બોલાવ્યો નથી; તમે મને છોડી દીધો; તમે મને પ્રેમ કરતા નથી. આ બધી તમારી ભૂલ છે.” અથવા આપણે આપણા માતાપિતાને દોષ આપીએ છીએ - જ્યારે આપણે નાના બાળકો હતા ત્યારે આપણા માતાપિતાએ આપણી સાથે શું કર્યું અથવા ન કર્યું. અથવા આપણે આર્થિક પરિસ્થિતિ અથવા રાજકીય પરિસ્થિતિ, સામાજિક પરિસ્થિતિ વગેરેને દોષ આપીએ છીએ. હવે, અલબત્ત, આ બધા પરિબળો આપણા જીવનના અનુભવમાં ભૂમિકા ભજવે છે. બૌદ્ધ ધર્મ તેનો ઇનકાર કરતું નથી. પરંતુ મુખ્ય કારણ, આપણી સમસ્યાઓનું ઊંડું કારણ, આપણી અંદર છે - તે આપણું પોતાનું વલણ છે, ખાસ કરીને આપણી મૂંઝવણ.

જો આપણે રોજિંદા જીવનમાં બૌદ્ધ ધર્મનો અભ્યાસ કરવાનો અર્થ શું છે તે અંગે બૌદ્ધ વલણને સ્પષ્ટપણે વ્યાખ્યાયિત કરતું એક પરિબળ શોધવા માંગતા હોય, તો હું કહીશ કે તે આ છે. જ્યારે આપણે મુશ્કેલીઓ અનુભવીએ છીએ, ત્યારે આપણે એનો સ્રોત શોધવાનો પ્રયાસ કરવા માટે આપણી અંદર જોઈએ છીએ અને, એકવાર આપણે તેને ઓળખીએ, આપણે અંદરથી પરિસ્થિતિને બદલવાનો પ્રયાસ કરીએ છીએ. જ્યારે આપણે આપણી અંદર જોઈએ સમસ્યાઓના સ્ત્રોતને શોધવા વિશે વાત કરીએ છીએ, ત્યારે તે નૈતિક નિર્ણય પર આધારિત નથી કે હું ખરાબ વ્યક્તિ છું અને મારે બદલવું પડશે અને સારું બનવું પડશે. બૌદ્ધ ધર્મ નૈતિક નિર્ણય લેતો નથી. આપણે આપણી સમસ્યાઓના સ્ત્રોતને અંદરથી શોધવાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ કારણ કે આપણે વેદના સહન કરીએ છીએ અને આપણી સમસ્યાઓ અને દુ:ખમાંથી છૂટકારો મેળવવા માંગીએ છીએ, અને તેનો મુખ્ય સ્ત્રોત આપણું પોતાનું વલણ છે. ખાસ કરીને, બુદ્ધે કહ્યું કે આપણી સમસ્યાઓ અને વેદનાનું સૌથી ઊંડું કારણ આપણી મૂંઝવણ છે. તેથી, આપણે એ શોધવાની જરૂર છે કે શું થઈ રહ્યું છે તે વિશે આપણે કેવી રીતે મૂંઝવણમાં છીએ અને સાચી સમજ મેળવીને આપણે તેને કેવી રીતે સુધારી શકીએ.

આપણી મૂંઝવણ શેના બારે માં છે? તે ઘણી વસ્તુઓ વિશે છે. એક છે વર્તનનું કારણ અને અસર. આપણે વિચારીએ છીએ કે જો આપણે કોઈ એક રીતે કાર્ય કરીએ તો તેનો કોઈ અસર નહીં થાય. ઉદાહરણ તરીકે, આપણે વિચારીએ, "હું મોડો થઈ શકું છું, તમને અવગણી શકું છું, વગેરે, અને કોઈ વાંધો નથી." તે ખોટું છે; તે મૂંઝવણમાં છે. અથવા આપણે વિચારીએ છીએ કે આપણે જે કરીએ છીએ અથવા આપણે કેવી રીતે વર્તન કરીએ છીએ તેની કોઈ અસર થવાની છે જે વિચિત્ર છે અને સંભવતઃ થઈ શકતી નથી. ઉદાહરણ તરીકે, "હું તમારા જોડે સારો હતો અને તેથી તમે બદલામાં મને પ્રેમ કરશો. મેં તમને એક સરસ ભેટ ખરીદી છે, તો પછી તમે મને કેમ પ્રેમ કરતા નથી?" આવા વિચારો સાથે, આપણે કલ્પના કરીએ છીએ કે આપણી ક્રિયાઓ અને વર્તનની અશક્ય અસર થશે અથવા આપણે તેમને ચડાવી દઈએ છીએ, એવું વિચારીને કે તેઓ શક્ય છે તેના કરતાં વધુ અસર પેદા કરશે. ઉપરાંત, આપણે વિચારી શકીએ છીએ કે અમુક વસ્તુઓ એક પ્રકારની અસર લાવશે; જ્યારે, હકીકતમાં, તેઓ બરાબર વિરુદ્ધ અસર લાવે છે. દાખલા તરીકે, આપણે ખુશ થવા માંગીએ છીએ અને તેથી આપણે વિચારીએ છીએ કે ખુશ થવાનો માર્ગ હંમેશા નશામાં રહેવાનો છે. પરંતુ આ માત્ર ખુશી કરતાં વધુ સમસ્યાઓ પેદા કરે છે.

બીજી વસ્તુ કે જેના વિશે આપણે મૂંઝવણમાં છીએ તે છે કે આપણે કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં છીએ, અન્ય લોકો કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં છે અને વિશ્વ કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં છે. દાખલા તરીકે, વૃદ્ધ થવાથી અને માંદા પડવાથી આપણે દુઃખી થઈએ છીએ અને નાખુશ થઈએ છીએ. પણ માણસ તરીકે આપણે બીજું શું અપેક્ષા રાખીએછીએ ? માણસો બીમાર પડે છે અને માણસ વૃદ્ધ થાય છે, સિવાય કે આપણે યુવાન મૃત્યુ પામીએ - આ બાબતો કોઈ મોટી આશ્ચર્યની વાત નથી. જ્યારે આપણે અરીસામાં રાખોડી વાળ જોવાનું શરૂ કરીએ છીએ અને આપણે તેના વિશે નાખુશ અને આઘાત અનુભવીએ છીએ, ત્યારે આ અવાસ્તવિક છે અને વિશ્વ કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં છે, આપણે કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં છે તે વિશે મૂંઝવણમાં છીએ.

ચાલો કહીએ કે આપણને વૃદ્ધ થવાથી સમસ્યા છે. તે વિશેની આપણી મૂંઝવણને કારણે - આપણે તેની વાસ્તવિકતાને સ્વીકારતા નથી - આપણે ખલેલ પહોંચાડતી લાગણીઓ અને વલણના પ્રભાવ હેઠળ વિનાશક રીતે કાર્ય કરીએ છીએ. ઉદાહરણ તરીકે, અનિવાર્યપણે યુવાન અને આકર્ષક દેખાવાનો પ્રયાસ કરીએ છીએ, આપણે એવી વસ્તુઓ મેળવવાની ઝંખના સાથે કામ કરીએ છીએ જે આપણને આશા છે કે આપણને સુનિશ્ચિત બનાવશે - જેમ કે અન્ય લોકોનું ધ્યાન અને પ્રેમ, ખાસ કરીને યુવાન લોકો કે જેઓ આપણને આકર્ષક લાગે છે. આ સિન્ડ્રોમ પાછળ સામાન્ય રીતે મૂંઝવણ રહે છે કે હું વિશ્વનો સૌથી મહત્વપૂર્ણ વ્યક્તિ છું; હું બ્રહ્માંડનું કેન્દ્ર છું. તેથી બધાએ મારી તરફ ધ્યાન આપવું જોઈએ. હું કેવો પણ દેખાતો હોવા છતાં, દરેક વ્યક્તિને હું આકર્ષક લાગવો જોઈએ અને હું પસંદ હોવો જોઈએ. જો કોઈને આપણે આકર્ષક ન લાગે અથવા તેઓ આપણને પસંદ ન કરે તો તે આપણને પાગલ બનાવી દે છે. જો તેઓ આપણી અવગણના કરે તો તે આપણને વધુ ઉન્મત્ત બનાવી દે છે - જો તેઓ આપણી તરફ ધ્યાન આપતા નથી જ્યારે આપણે ઈચ્છીએ છીએ કે તેમને આપણે આકર્ષક લાગવા જોઈએ, જો શારીરિક રીતે નહીં, તો ઓછામાં ઓછા કંઈક રીતે. પરંતુ, દરેકને શાક્યમુનિ બુદ્ધ ગમ્યા નથી; તો શું આશા છે કે દરેકને આપણે ગમશું!

દરેકને ગમવાની આપણી ઈચ્છા એ અવાસ્તવિક અપેક્ષા છે. તે વાસ્તવિકતા નથી. તે મૂંઝવણ, ઝંખના અને આસક્તિ પર આધારિત છે કે દરેકને આપણે આકર્ષક લાગવા કોઈએ અને આપણા પર ધ્યાન આપવું જોઈએ. તેના અંતર્ગત નિષ્કપટતાનું વિક્ષેપજનક વલણ છે. આપણને લાગે છે કે અપને એટલા મહત્વપૂર્ણ અને પ્રેમાળ છીએ કે દરેક વ્યક્તિને આપણે પસંદ આવા જોઈએ, તેથી જો આ વ્યક્તિ મને પસંદ ન કરે તો તેમાં કંઈક ખોટું હશે. અથવા એના થી એ ખરાબ, આપણે આપણી જાત પર શંકા કરવાનું શરૂ કરીએ છીએ: "મારી સાથે કંઈક ખોટું છે જેના કારણે આ વ્યક્તિ મને પસંદ નથી કરતો," અને તેથી આપણે ખરાબ અથવા દોષિત અનુભવીએ છીએ. આ બધી નિષ્કપટતા છે.

મુખ્ય વસ્તુ, પછી, આપણી જાત પર કામ કરવું છે. ધર્મ અભ્યાસ આ જ છે. પરિસ્થિતિ ગમે તે હોય - જો આપણને મુશ્કેલીઓ આવી રહી હોય, અસુરક્ષિત લાગે અથવા ગમે તે હોય, તો શું થઈ રહ્યું છે તે જોવા માટે આપણે આપણી જાતમાં જોવાની જરૂર છે. હું અનુભવું છું આ ખલેલ પહુંચાડતી લાગણીઓ પાછળની મૂંઝવણ ક્યાં છે? જો કે, જો આપણે એવા સંબંધને જોઈ રહ્યા છીએ જેના થી સમસ્યાઓ વિકસિત થઇ છે, તો આપણે એ પણ સમજવાની જરૂર છે કે આપણે જ મૂંઝવણમાં નથી. દેખીતી રીતે, બીજી વ્યક્તિને પણ મૂંઝવણ છે. મુદ્દો એ છે કે આપણે ફક્ત એમ જ નથી કહેતા કે, “તમારે બદલવું પડશે; હું જે કરું છું તે બધું સારું અને દોષરહિત છે; તમારે બદલવું પડશે." બીજી બાજુ, આપણે એમ નથી કહેતા કે હું એકલો જ છું જેને બદલવું પડશે, કારણ કે તે શહીદ સંકુલમાં અધોગતિ કરી શકે છે. આપણે બીજા વ્યક્તિ સાથે ખુલ્લેઆમ ચર્ચા કરવાનો પ્રયાસ કરીએ છીએ - જો કે, અલબત્ત, વ્યક્તિએ આ માટે સ્વીકાર્ય હોવું જરૂરી છે. આપણે સ્વીકારવું જરૂરી છે કે આપણે બંને મૂંઝવણમાં છીએ. આપણા સંબંધોમાં શું ચાલી રહ્યું છે તે આપણે કેવી રીતે સમજીએ છીએ તે સંદર્ભમાં આપણા બંનેમાં સમસ્યા છે, તેથી ચાલો આપણા બંનેમાં રહેલી મૂંઝવણને દૂર કરવાનો પ્રયાસ કરીએ. આગળ વધવાની આ સૌથી વાસ્તવિક અને ધાર્મિક રીત છે.

બૌદ્ધ અભ્યાસના ઘણા વિવિધ પ્રકારો છે. તે કેવી રીતે કરવું તે અંગેની સૂચનાઓ મેળવવા માટે જ પૂરતું નથી, જેમ કે કોઈક યુક્તિ કેવી રીતે કરવી તે શીખવું. કોઈપણ અભ્યાસ સાથે, તે સમજવું ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે કે તે મુશ્કેલીઓને દૂર કરવામાં આપણને કેવી રીતે મદદ કરશે. આપણે અભ્યાસ ક્યારે અને કેવી રીતે લાગુ કરવી તે જ નહીં, પરંતુ તેની પાછળની ધારણાઓ પણ શીખવાની જરૂર છે. આનો અર્થ એ છે કે આપણે અદ્યતન અભ્યાસથી શરૂઆત કરતા નથી. આપણે શરૂઆતથી શરૂઆત કરીએ છીએ અને એક પાયો બનાવીએ છીએ, જેથી આપણે જાણીએ કે, ધર્મની ઉપદેશો કેવી રીતે બને છે, કોઈપણ અભ્યાસ સાથે શું થઈ રહ્યું છે.

હવે, એ સાચું છે કે આપણે એવા ઉપદેશો વાંચીએ છીએ જે કહે છે, "જો તમને દવા આપવામાં આવે, તો તે કેવી રીતે કામ કરે છે તે વિશે પ્રશ્નો પૂછશો નહીં, ફક્ત દવા લો!" જો કે આ સલાહ સારી છે, આપણે એ સમજવાની જરૂર છે કે તે આત્યંતિક સામે ચેતવણી છે. આત્યંતિક એ છે કે માત્ર ભણવું અને ઉપદેશોને સમજવાનો પ્રયાસ કરવો, પરંતુ આપણે જે શીખીએ છીએ તે ક્યારેય વ્યવહારમાં ન મૂકવું. આપણે તે આત્યંતિક ટાળવા માંગીએ છીએ. તેમ છતાં, બીજો આત્યંતિક પણ છે, જેને આપણે સમાન રીતે ટાળવાની જરૂર છે. તે એ છે કે જ્યારે આપણે અમુક અભ્યાસને લગતી કેટલીક ધર્મ સૂચનાઓ સાંભળીએ છીએ, ત્યારે, આંધળા વિશ્વાસ સાથે, આપણે શું કરી રહ્યા છીએ અને શા માટે કરી રહ્યા છીએ તેની કોઈ સમજણ વિના માત્ર તે કરીએ છીએ. મુખ્ય સમસ્યા જે તે આત્યંતિકથી આવે છે તે એ છે કે આપણે ક્યારેય સમજતા નથી કે અભ્યાસને રોજિંદા જીવનમાં કેવી રીતે લાગુ કરવી. જો આપણે કોઈપણ અભ્યાસ પાછળના મુદ્દાને સમજીએ - જો આપણે સમજીએ કે તે કેવી રીતે કામ કરે છે અને તેનો હેતુ શું છે - તો આપણે તેને રોજિંદા જીવનમાં કેવી રીતે લાગુ કરવું તે કેહવા આપણને કોઈ બીજાની જરૂર નથી. આપણે સમજીએ છીએ અને આપણે જાણીએ છીએ કે તેને કેવી રીતે લાગુ કરવું.

જ્યારે આપણે આપણી સમસ્યાઓને દૂર કરવાની વાત કરીએ છીએ, ત્યારે આપણે ફક્ત આપણી પોતાની અંગત સમસ્યાઓને જ દૂર કરવાની વાત નથી કરતા, આપણે અન્ય લોકોને મદદ કરવામાં આપણને આવતી મુશ્કેલીઓમાંથી છુટકારો મેળવવાની પણ વાત કરીએ છીએ. "મને આળસ અથવા સ્વાર્થને કારણે અથવા ખૂબ વ્યસ્ત હોવાને કારણે અન્ય લોકોને મદદ કરવામાં સમસ્યા આવે છે." અથવા, "તમારી સમસ્યા શું છે તે હું સમજી શકતો નથી અને તમને મદદ કરવા શું કરવું તે અંગે મને કોઈ ખ્યાલ નથી." આ જ આપણી મોટી મુશ્કેલી છે, ખરું ને? અન્યને મદદ કરવામાં આ બધી મુશ્કેલીઓ પણ આપણી મૂંઝવણને કારણે છે. દાખલા તરીકે, મૂંઝવણ કે મારે સર્વશક્તિમાન ભગવાન જેવું હોવું જોઈએ અને મારે જે કરવાનું છે તે એક વસ્તુ છે અને તે તમારી બધી સમસ્યાઓનું નિરાકરણ કરશે; અને જો તે તમારી બધી સમસ્યાઓનું નિરાકરણ ન લાવે, તો તમારી સાથે કંઈક ખોટું છે. તમે તે બરાબર કર્યું નથી, તેથી તમે દોષિત છો. અથવા હું દોષિત છું, કારણ કે મારે તમારી સમસ્યાઓ હલ કરવી જોઈતી હતી અને મેં નથી કર્યું, તેથી હું કોઈ કામ નો નથી. ફરીથી, તે કારણ અને અસર વિશે મૂંઝવણ છે.

બીજો મુદ્દો એ છે કે બિન-ન્યુરોટિક રીતે રોજિંદા જીવનમાં ધર્મને અસરકારક રીતે લાગુ કરવા માટે, આપણે એવી પ્રતીતિ પણ હોવી જરૂરી છે કે આપણી સમસ્યાઓમાંથી છૂટકારો મેળવવો ખરેખર શક્ય છે. આપણને ખાતરી હોવી જોઈએ કે મૂળભૂત બૌદ્ધ અભિગમને અનુસરીને આપણી મૂંઝવણમાંથી છૂટકારો મેળવવો શક્ય છે: કોઈ વસ્તુથી છુટકારો મેળવવા માટે, આપણે તે કારણોને દૂર કરવાની જરૂર છે જે તેને બનાવે છે. પરંતુ, અલબત્ત, ઊંડી, મક્કમ પ્રતીતિ મેળવવી ખૂબ જ મુશ્કેલ છે કે આપણી બધી મૂંઝવણોને દૂર કરવી શક્ય છે જેથી તે ક્યારેય ફરી ન થાય, અને એ પણ દ્રઢ પ્રતીતિ કે મુક્તિ અને જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું શક્ય છે. આ ખાસ કરીને મુશ્કેલ છે જ્યારે આપણે એ પણ સમજી શકતા નથી કે મુક્તિ અને જ્ઞાન પ્રાપ્તિ ખરેખર શું છે. તો આપણે ખરેખર કેવી રીતે વિચારી શકીએ કે તે પ્રાપ્ત કરવું શક્ય છે કે નહીં? જો આપણને નથી લાગતું કે તે શક્ય છે, તો શું તે કંઈક હાંસલ કરવાનું લક્ષ્ય રાખવું થોડું દંભી નથી કે જે આપણને લાગતું નથી કે અસ્તિત્વમાં છે? પછી તે એક પ્રકારની ઉન્મત્ત રમત બની જાય છે જે આપણે રમીએ છીએ; આપણો ધર્મ અભ્યાસ સાચી નથી.

આપણે ખરેખર ખાતરી હોવી જોઈએ, અને આ માટે ઘણું ભણતર અને સમજણ, તેમજ ઊંડા વિચાર અને ધ્યાનની જરૂર છે. આપણને ખાતરી હોવી જોઈએ કે માત્ર મુક્તિ અને જ્ઞાન પ્રાપ્તિ જ શક્ય નથી; પરંતુ એ પણ કે મારા માટે તેમને પ્રાપ્ત કરવું શક્ય છે. એવું નથી કે માત્ર શાક્યમુનિ માટે જ તેમને પ્રાપ્ત કરવું શક્ય હતું, પરંતુ હું તે કરી શકતો નથી. પરંતુ તેના બદલે, મારા માટે તેમને પ્રાપ્ત કરવું શક્ય છે, અને દરેક વ્યક્તિ માટે પણ તે પ્રાપ્ત કરવું શક્ય છે. આપણે સમજવું  જરૂરી છે કે આપણી મૂંઝવણમાંથી મુક્ત થવા માટે આપણે શું કરવું પડશે. તે શું છે જે સાચે આપણને તેનાથી મુક્ત કરશે? જે સાચે આપણને મૂંઝવણમાંથી મુક્ત કરશે તે સાચી સમજ છે; અને તેથી આપણે સમજવું પડશે કે સાચી સમજ કેવી રીતે મૂંઝવણ પર કાબૂ મેળવી શકે છે અને તેને દૂર કરી શકે છે જેથી તે ક્યારેય પાછો ન આવે. આ બધાના પરિણામ સ્વરૂપે, આપણે જોઈએ છીએ કે ધર્મ અભ્યાસનું વાસ્તવિક કાર્યસ્થળ દૈનિક જીવન છે; તે ક્ષણે ક્ષણે આપણી સમસ્યાઓ, આપણી મૂંઝવણ અને જીવનમાં આપણી મુશ્કેલીઓનો સામનો કરે છે.

ધર્મ અભ્યાસ એ જીવનમાંથી ખાલી સમય કાઢીને , એક સરસ, શાંત ધ્યાન ગુફામાં, અથવા તો ફક્ત આપણા રૂમમાં જવાનું, અને આપણા જીવનનો સામનો કરવાથી બચવા માટે ગાદી પર બેસવું નથી. છટકી જવું એ ધર્મ અભ્યાસનું કેન્દ્ર નથી. જ્યારે આપણે ધ્યાન કરવા માટે શાંત જગ્યાએ જઈએ છીએ, ત્યારે આપણે જીવનમાં આપણી સમસ્યાઓનો સામનો કરવા માટે જરૂરી કુશળતા વિકસાવવા માટે આવું કરીએ છીએ. મુખ્ય ધ્યેય જીવન છે. બેસીને ધ્યાન કરવામાં ઓલિમ્પિક મેડલ જીતવાનું ધ્યેય નથી! ધર્મ અબ્યાસ એ જીવનમાં ધર્મને લાગુ કરવા વિશે છે.

વધુમાં, ધર્મ અભ્યાસ આત્મનિરીક્ષણ છે. તેની સાથે, આપણે આપણી ભાવનાત્મક સ્થિતિઓ, આપણી પ્રેરણાઓ, આપણા વલણો, વર્તનની આપણી ફરજિયાત અનુક્રમ પ્રત્યે સચેત રહેવાનો પ્રયાસ કરીએ છીએ. આપણે ખાસ કરીને ખલેલ પહોંચાડતી લાગણીઓ પર ધ્યાન આપવાની જરૂર છે. ખલેલ પહોંચાડતી લાગણી અથવા વલણની વ્યાખ્યાત્મક લાક્ષણિકતા એ છે કે જ્યારે તે ઉદ્ભવે છે, ત્યારે તે આપણને અને/અથવા અન્ય લોકોને અગવડતા અનુભવ થાય છે. આપણે આપણી માનસિક શાંતિ ગુમાવીએ છીએ અને કાબૂ બહાર થઈ જઈએ છીએ. આ એક ખૂબ જ મદદરૂપ વ્યાખ્યા છે, કારણ કે તે જાણવું એ આપણને ઓળખવામાં મદદ કરે છે જ્યારે આપણે એના પ્રભાવ હેઠળ કાર્ય કરીએ છીએ. જો આપણે અગવડતા અનુભવીએ તો આપણે જાણી શકીએ છીએ કે આપણા મનમાં કંઈક ખલેલ પહોંચાડી રહ્યું છે. આવા સમયે, આપણે અંદર શું ચાલી રહ્યું છે તે તપાસવાની જરૂર છે અને તેને સુધારવા માટે મારણ લાગુ કરવાની જરૂર છે.

આ માટે આપણી અંદર શું ચાલી રહ્યું છે તેના પ્રત્યે ખૂબ જ સંવેદનશીલ બનવાની જરૂર છે. અને આપણી ભાવનાત્મક સ્થિતિને બદલવા વિશે કંઈપણ કરવા માટે, જો આપણને તે ખલેલ પહુંચાડતી લાગે છે, તો અનુભૂતિની જરૂર છે કે જો આપણે વ્યગ્ર અને ખલેલ પહુંચાડતી રીતે કાર્ય કરીએ, તો તે આપણા માટે અને અન્ય લોકો બંને માટે ઘણું દુઃખ પેદા કરશે. આપણે તે નથી માંગતા; આપણી પાસે તે પૂરતું છે. અને જો આપણે ઉદાસ હોઈએ, તો આપણે કોઈની મદદ કેવી રીતે કરી શકીએ?

ધર્મ અભ્યાસ માટે માત્ર એક કે બે નહીં પણ અનેક વિવિધ વિરોધી દળો સાથે પણ પરિચિતતા જરૂરી છે. આપણું જીવન ખૂબ જટિલ છે અને એક ચોક્કસ મારણ હંમેશા કામ કરતું નથી. એક ચોક્કસ અભ્યાસ દરેક પરિસ્થિતિમાં સૌથી વધુ અસરકારક રહેશે નહીં. રોજિંદા જીવનમાં વસ્તુઓને ખરેખર લાગુ કરવામાં સક્ષમ થવા માટે ઘણી બધી લવચીકતા અને ઘણી વિવિધ પદ્ધતિઓની જરૂર પડે છે. જો આ કામ કરતું નથી, તો આપણે તે કરીએ; જો તે કામ કરતું નથી, તો આપણે આનો પ્રયાસ કરીએ.

મારા શિક્ષક તસેન્ઝાબ સેર્કોંગ રિનપોચે કહેતા હતા કે જ્યારે તમે જીવનમાં કંઈક કરવાનો પ્રયાસ કરો છો, ત્યારે હંમેશા બે કે ત્રણ વૈકલ્પિક યોજનાઓ રાખો. પછી, જો પ્લાન એ કામ કરતું નથી, તો તમે તેને ફક્ત છોડો નહીં. તે એટલા માટે કારણ કે તમારી પાસે બેકઅપ પ્લાન છે, બી અથવા સી. તેમાંથી એક આખરે કામ કરશે. આ મને ખૂબ જ ઉપયોગી સલાહ લાગી. તે ધર્મ સાથે સમાન વસ્તુ છે: જો પ્લાન એ અમુક ચોક્કસ પરિસ્થિતિમાં કામ કરતી નથી, તો આપણી પાસે હંમેશા બેકઅપ પ્લાન હોય છે. ત્યાં અન્ય વસ્તુઓ છે જે આપણે કરી શકીએ છીએ. આ બધું દેખીતી રીતે ભણતર પર આધારિત છે, વિવિધ પદ્ધતિઓ અને ધ્યાન શીખવા પર, જેનો આપણે પછી તૈયારીમાં અભ્યાસ કરીએ છીએ, જેમ કે આપણે શારીરિક તાલીમ સાથે કરીએ છીએ. આપણે આપણી જાતને આ પદ્ધતિઓથી પરિચિત થવા માટે તાલીમ આપવાનું કામ કરીએ છીએ જેથી કરીને જ્યારે આપણને તેમની જરૂર હોય ત્યારે આપણે તેને રોજિંદા જીવનમાં વાસ્તવમાં લાગુ કરી શકીએ. આ માટે ધર્મ અભ્યાસને શોખ તરીકે નહીં, પરંતુ પૂર્ણ-સમયની પ્રતિબદ્ધતા તરીકે જોવાની જરૂર છે.

આપણે આપણા પરિવારોમાં ધર્મ અભ્યાસ લાગુ કરીએ છીએ. આપણે તેને આપણા માતાપિતા સાથે, આપણા બાળકો સાથે અને કામ પરના લોકો સાથેના વ્યવહારમાં લાગુ કરીએ છીએ. આ કરવા માટે, આપણે વિવિધ ચરમસીમાઓને ટાળવાની જરૂર છે. આપણે પહેલાથી જ આનો થોડો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આપણે આપણી સમસ્યાઓનો દોષ બીજાઓ પર ઢોળવાની કે સંપૂર્ણ રીતે આપણી જાત પર ઢોળવાની ચરમસીમાથી બચવું પડશે – આપણે બંને ફાળો આપીએ છીએ. આપણે બીજા લોકોને બદલવાનો પ્રયત્ન કરી શકીએ છીએ, પરંતુ આપણી જાતને બદલવી સૌથી સરળ છે.

સ્વ-સુધારણા, પછી, ધ્યેય છે; પરંતુ આ કરવા માટે, આપણે નાર્સિસિસ્ટિક સ્વ-વ્યગ્રતા આત્યંતિકતાને ટાળવાનો પ્રયાસ કરવો પડશે. સ્વ-વ્યગ્રતા સાથે, આપણે હંમેશાં ફક્ત આપણી જાતને જ જોતા હોઈએ છીએ અને બીજા કોઈની તરફ ધ્યાન આપતા નથી. આ એ લાગણીને મજબૂત કરી શકે છે કે આપણે બ્રહ્માંડનું કેન્દ્ર છીએ અને આપણી સમસ્યાઓ વિશ્વમાં સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે. અન્ય કોઈની સમસ્યાઓ મહત્વપૂર્ણ અથવા દુઃખદ નથી.

બીજો આત્યંતિક વિચાર એ છે કે આપણે બધા ખરાબ છીએ અથવા આપણે બધા સારા છીએ. તે સાચું છે કે આપણે આપણી મુશ્કેલ બાજુઓને ઓળખવાની જરૂર છે, આપણે જે બાજુઓ પર કામ કરવાની જરૂર છે. પરંતુ આપણે આપણી સકારાત્મક બાજુઓ, આપણા સકારાત્મક ગુણોને પણ ઓળખવાની જરૂર છે, જેથી આપણે તેનો વધુને વધુ વિકાસ કરી શકીએ. આપણામાંના ઘણા પશ્ચિમી લોકોનું આત્મસન્માન ઓછું છે. જો આપણે આપણી સમસ્યાઓ અને મૂંઝવણો પર વધુ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીએ, તો આ તે નીચા આત્મસન્માનને સરળતાથી મજબૂત બનાવી શકે છે. મુદ્દો આ બિલકુલ નથી.

આપણી ખલેલ પહોંચાડતી લાગણીઓ પર નજર રાખવાની સાથે જ, આપણે આપણા સારા ગુણોને યાદ રાખીને આને સંતુલિત કરવાની જરૂર છે. સૌથી ક્રૂર લોકોમાં પણ સારા ગુણોનો થોડો અનુભવ હોય છે. નિઃશંકપણે તેઓને કુતરા અથવા બિલાડીના બચ્ચાને તેમના ખોળામાં રાખવાનો, તેને વહાલ કરવાનો અને તેના પ્રત્યે થોડી હૂંફ અનુભવવાનો અનુભવ થયો છે. લગભગ દરેકને ઓછામાં ઓછો એવો અનુભવ થયો છે. તેથી આપણે જાણીએ છીએ કે આપણે આના જેવી થોડી હૂંફ આપવા સક્ષમ છીએ અને આ રીતે, આપણે આપણી સકારાત્મક બાજુઓ પણ જોઈએ છીએ. ધર્મ અભ્યાસ માત્ર આપણી નકારાત્મક બાજુઓ પર કામ કરતું નથી; તે સંતુલિત હોવું જ જોઈએ. આપણે આપણી સકારાત્મક બાજુઓને પણ મજબુત બનાવવા માટે કામ કરવાની જરૂર છે.

આમ કરવામાં, આપણી ખામીઓ અને આપણા સારા ગુણો વચ્ચે સંતુલન જાળવવાના પ્રયાસમાં, આપણે અન્ય ચરમસીમાઓને ટાળવાની જરૂર છે. એક આત્યંતિક દોષ છે, "હું ખરાબ છું. મારે અભ્યાસ કરવી જોઈએ અને હું અભ્યાસ નથી કરી રહ્યો, એટલે હું વધુ ખરાબ છું." ધર્મ અભ્યાસને જોવાની આપણી રીતમાંથી આ જોઈએ શબ્દને દૂર કરવાની જરૂર છે. તે ક્યારેય "જોઈએ" ની બાબત નથી. જો આપણે આપણી જાતને જે સમસ્યાઓ છે તેમાંથી મુક્તિ મેળવવા અને ભવિષ્યમાં વધુ સમસ્યાઓ ટાળવા માંગીએ છીએ, તો સૌથી આરોગ્યપ્રદ વલણ એ વિચારવું છે કે, "જો મારે મારી સમસ્યામાંથી છુટકારો મેળવવો હોય, તો આ અભ્યાસ તે કરશે." હવે, આપણે અભ્યાસ કરીએ કે ન કરીએ, તે આપણી પોતાની પસંદગી છે. કોઈ એવું નથી કહેતું કે "તમારે આ કરવું જોઈએ અને જો તમે તે ન કરો તો તમે ખરાબ છો."

પરંતુ, આપણે બીજી આત્યંતિકતાને પણ ટાળવાની જરૂર છે, જે આત્યંતિક છે, “આપણે બધા સંપૂર્ણ છીએ; ફક્ત તમારા બુદ્ધ-સ્વભાવને જુઓ અને બધું સંપૂર્ણ છે." આ એક ખૂબ જ ખતરનાક આત્યંતિક છે કારણ કે તે વલણ તરફ દોરી શકે છે કે આપણે બદલવાની જરૂર નથી; આપણે આપણી કોઈપણ નકારાત્મક રીતને રોકવાની કે છોડી દેવાની જરૂર નથી કારણ કે આપણે પહેલેથી જ સંપૂર્ણ છીએ. આપણે આ બંને ચરમસીમાઓને ટાળવાની જરૂર છે - આપણે ખરાબ છીએ અથવા એવું અનુભવવું કે આપણે સંપૂર્ણ છીએ. મૂળભૂત રીતે, આપણે આપણી જાત માટે જવાબદારી લેવાની જરૂર છે. આપણા રોજિંદા જીવનમાં ધર્મને એકીકૃત કરવાની તે મુખ્ય ચાવી છે. આપણે આપણા જીવનની ગુણવત્તા વિશે કંઈક કરવા માટે, આપણા પોતા માટે જવાબદારી લઈએ છીએ.

આપણી જાત પર કામ કરતી વખતે, આપણે આધ્યાત્મિક શિક્ષકો, તેમજ આપણી સાથે અભ્યાસ કરતા અન્ય લોકોના સમુદાયમાંથી પ્રેરણા મેળવી શકીએ છીએ. જો કે, મોટાભાગના લોકો માટે, ઘણી સદીઓ પહેલાના માસ્ટર્સ વિશેની ચમત્કારિક વાર્તાઓ જેમાં તે હવામાં ઉડી શકતા હતા, શિક્ષકો પાસેથી પ્રેરણાનો સ્થિર સ્ત્રોત નથી. તે એટલા માટે છે કારણ કે આવી વસ્તુઓ સાથે સંબંધ કરવો ખરેખર મુશ્કેલ છે અને તે આપણને સમગ્ર જાદુઈ સફર તરફ દોરી જાય છે. શ્રેષ્ઠ એવા જીવંત ઉદાહરણો છે જેમની સાથે આપણે ખરેખર થોડો સંપર્ક કરીએ છીએ, ભલે તે સંપર્ક ન્યૂનતમ હોય.

બુદ્ધ અથવા સાચા અર્થમાં લાયક શિક્ષકો આપણને પ્રભાવિત કરવાનો પ્રયાસ કરતા નથી, ન તો તેઓ આપણને પ્રેરણા આપવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. ઉદાહરણ એ છે કે તેઓ સૂર્ય જેવા છે. સૂર્ય લોકોને હૂંફ આપવાનો પ્રયાસ કરતો નથી; જે રીતે સૂર્ય છે તે કુદરતી રીતે જ અન્યને હૂંફ આપે છે. મહાન આધ્યાત્મિક શિક્ષકો સાથે પણ આ જ વાત સાચી છે. તેઓ જીવનમાં જે રીતે છે, તેમના પાત્ર અને વસ્તુઓ સાથે વ્યવહાર કરવાની તેમની રીતોથી તેઓ આપણને સ્વયંસ્ફુરિત અને કુદરતી રીતે પ્રેરણા આપે છે. તે જાદુઈ યુક્તિઓ નથી. જે સૌથી પ્રેરણાદાયક છે તે વધુ વાસ્તવિક અને નમ્ર છે.

મને દુડજોમ રિનપોચે યાદ છે. તે ઘણા વર્ષો પહેલા મૃત્યુ પામ્યા હતા. તે નિંગમા વંશના વડા હતા અને મારા શિક્ષકોમાંના એક હતા. તેને ભયંકર અસ્થમા હતો. મને પણ અસ્થમા છે અને તેથી હું જાણું છું કે શ્વાસ લેવામાં તકલીફ પડવી તે કેવું હોય છે. હું જાણું છું કે જ્યારે તમે સામાન્ય રીતે શ્વાસ લઈ શકતા નથી ત્યારે શીખવવું કેટલું મુશ્કેલ છે, કારણ કે તમારી બધી ઊર્જા અંદરની તરફ પૂરતી હવા મેળવવા માટે જાય છે. તે પરિસ્થિતિમાં તમારી ઉર્જા બહાર જવી ખૂબ મુશ્કેલ છે. તેમ છતાં, હું જોતો તો કે દુડજોમ રિનપોચે ભયંકર અસ્થમાથી પીડાતા અને હજુ પણ સ્ટેજ પર જઈને શીખવતા. તે અસ્થમાથી સહેજ પણ પરેશાન ન થતા અને અદ્ભુત ઉપદેશો આપતી વખતે તેની સાથે અવિશ્વસનીય રીતે વ્યવહાર કરતા હતા. આ અવિશ્વસનીય રીતે પ્રેરણાદાયક હતું, ખૂબ જ નમ્ર, કોઈ મોટી જાદુઈ યુક્તિ નથી. તે વાસ્તવિક જીવનની પરિસ્થિતિઓ સાથે કામ કરે છે અને તે પ્રેરણાદાયક છે.

જેમ જેમ આપણે આધ્યાત્મિક માર્ગે આગળ વધીએ છીએ અને પ્રગતિ કરીએ છીએ તેમ આપણે આપણી જાતમાંથી પણ પ્રેરણા મેળવી શકીએ છીએ. આ, પણ, પ્રેરણાનો એક મહત્વપૂર્ણ સ્ત્રોત છે. આપણે આપણી પોતાની પ્રગતિમાંથી પ્રેરણા મેળવીએ છીએ. પરંતુ, આ કરવા માટે આપણે ખૂબ નાજુકાઈથી કરવું પડશે. મોટાભાગના લોકો આ પરિબળને ભાવનાત્મક રીતે સહન કરી શકતા નથી, કારણ કે જો આપણે થોડી પ્રગતિ કરીએ તો અહંકારી અને અભિમાની થવાની વૃત્તિ છે. તેથી, આપણે પ્રગતિનો અર્થ શું છે તે કાળજીપૂર્વક વ્યાખ્યાયિત કરવું જરૂરી છે.

સૌ પ્રથમ, આપણે સમજવું પડશે કે પ્રગતિ ક્યારેય રેખીય નથી હોતી; તે ઉપર અને નીચે અને ઉપર અને નીચે જાય છે. આ સંસારની મુખ્ય લાક્ષણિકતાઓમાંની એક છે, અને તે માત્ર ઉચ્ચ અને નીચલા પુનર્જન્મ વિશે જ વાત કરતું નથી. ઉપર અને નીચે જવું એ રોજિંદા જીવનનો પણ ઉલ્લેખ કરે છે. હમણાં હું આનંદ અનુભવું છું; હવે હું નાખુશી અનુભવું છું. આપણો મિજાજ ઉપર અને નીચે જાય છે. હવે મને અભ્યાસ કરવાનું મન થાય છે, હવે મને અભ્યાસ કરવાનું મન થતું નથી - તે દરેક સમયે ઉપર અને નીચે જાય છે, તેથી આશ્ચર્ય થશો નહીં. વાસ્તવમાં, જ્યાં સુધી આપણે સંસારથી મુક્ત, અર્હત, મુક્ત વ્યક્તિ નહીં બનીએ ત્યાં સુધી તે આમ જ ચાલુ રહેશે. તે શણ સુધી, જે અવિશ્વસનીય રીતે અદ્યતન છે, સંસાર ઉપર અને નીચે થતું રહેવાનું છે. તેથી નિરુત્સાહ થશો નહીં જ્યારે, ખૂબ લાંબા સમય સુધી અભ્યાસ કર્યા પછી, અચાનક આપણે વ્યક્તિગત રોમેન્ટિક સંબંધ મુશ્કેલીમાં આવે છે. અચાનક, આપણે ભાવનાત્મક રીતે ઉદાસ થઈએ છીએ - આવું થાય! તેનો અર્થ એ નથી કે આપણે ખરાબ અભ્યાસી હતા. આપણી સંસારિક સ્થિતિની વાસ્તવિકતા જોતાં તે સ્વાભાવિક છે.

ધર્મ અભ્યાસમાં સામાન્ય રીતે ચમત્કારો થતા નથી. જો આપણે ધર્મને રોજિંદા જીવનમાં લાગુ કરવા માગીએ છીએ, તો ચમત્કારોની અપેક્ષા રાખશો નહીં, ખાસ કરીને આપણી પ્રગતિમાં નહીં. આપણે પ્રગતિને વાસ્તવિક રીતે કેવી રીતે માપી શકીએ? પરમ પૂજ્ય દલાઈ લામા કહે છે કે, માત્ર એક કે બે વર્ષના ધર્મ અભ્યાસના સંદર્ભમાં ન જુઓ. ચકાસવા માટે પાંચ કે દસ વર્ષની અભ્યાસના સંદર્ભમાં જુઓ, “શું હું પાંચ કે દસ વર્ષ પહેલાં હતો તેના કરતાં શાંત વ્યક્તિ છું? શું હું વધુ મુશ્કેલ પરિસ્થિતિઓને સાંભળવામાં સક્ષમ છું અને તેના થી એટલો ઉદાસ કે ફેંકાઈ શકતો નથી જતો?" જો આપણે છીએ, તો અમે થોડી પ્રગતિ કરી છે અને તે પ્રેરણાદાયક છે. આપણને હજી પણ સમસ્યાઓ છે, પરંતુ આ આપણને આગળ વધવાની શક્તિ આપે છે. જ્યારે વસ્તુઓ ખરાબ થઈ જાય છે ત્યારે આપણે મુશ્કેલ પરિસ્થિતિઓમાં એટલા ઉદાસ થતા નથી. આપણે વધુ ઝડપથી પુનઃપ્રાપ્ત કરવામાં સક્ષમ છીએ.

જ્યારે આપણે આપણા વિશે પ્રેરણાના સ્ત્રોત તરીકે વાત કરીએ છીએ, ત્યારે મુખ્ય મુદ્દો એ છે કે આ પ્રેરણા આપણને માર્ગ પર આગળ વધવાની શક્તિ આપે છે. આ એટલા માટે છે કારણ કે આપણને ખાતરી છે કે આપણે સાચી દિશામાં જઈ રહ્યા છીએ. અને આપણને ત્યારે જ ખાતરી થાય છે જયારે આપણે સાચી દિશામાં જઈ રહ્યા છીએ જો તે દિશામાં જવાનો અર્થ શું છે તેનો વાસ્તવિક વિચાર હોય - એટલે કે, તે સામાન્ય દિશામાં જતી વખતે, આપણે સતત ઉપર અને નીચે જતા રહીશું.

રોજિંદા જીવનમાં ધર્મના અભ્યાસને કેવી રીતે એકીકૃત કરવું તે અંગેના આ કેટલીક સામાન્ય વિચારો છે. મને આશા છે કે તેઓ મદદરૂપ થશે. આભાર.