પ્રથમ ત્રણ ઉમદા સત્ય
બુદ્ધે શીખવ્યું કે આપણે બધા જે સાચી વેદનાનો સામનો કરીએ છીએ તે એ છે કે આપણે નાખુશી અને અસંતોષકારક ખુશીના ઉતાર-ચઢાવનો અનુભવ કરીએ છીએ, તેમજ વારંવાર મર્યાદિત શરીર અને મન મેળવીએ છે જેની સાથે આપણે તેનો અનુભવ કરીએ છીએ. તેના સાચા કારણો એ છે કે આપણે અને આ લાગણીઓ કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં છે તે વિશેની આપણી અજાણતા (અજ્ઞાનતા) છે. આપણે પ્રક્ષેપણ કરીએ છીએ કે તેઓ અશક્ય રીતે અસ્તિત્વ ધરાવે છે - દાખલા તરીકે, સ્વયં-સમાયેલ નક્કર સંસ્થા તરીકે - અને માનીએ છીએ કે આ ભ્રામક રીત કે જેમાં તેઓ આપણને દેખાય છે તે વાસ્તવમાં તેઓ કેવી રીતે અસ્તિત્વ ધરાવે છે તેને અનુરૂપ છે. આ ગેરમાન્યતા ખલેલ પહોંચાડતી લાગણીઓને ઉત્તેજિત કરે છે, જે બદલામાં આપણે જે "સ્વ" તરીકે કલ્પના કરીએ છીએ તેનો દાવો અથવા તેનો બચાવ કરવા માટે અનિવાર્ય કર્મની તૃષ્ણા ઉત્તેજિત કરે છે, પરંતુ જે માત્ર ભ્રમણા છે. આ ગેરસમજ, આપણા મૃત્યુ સમયે, મર્યાદિત શરીર અને મર્યાદિત મન સાથે અનિયંત્રિત રીતે પુનરાવર્તિત પુનર્જન્મ (સંસાર) ને પણ ઉત્તેજિત કરે છે.
બુદ્ધને અનુભૂતિ થયી અને તેમને શીખવ્યું, કે તેમ છતાં આ સાચા કારણોને દૂર કરવું શક્ય છે અને, તેથી, આ સાચા વેદનાઓ, જેથી તેઓ ફરી ક્યારેય ઉદભવ ન થાય. ચોથું ઉમદા સત્ય સાચા મારણના વિશે છે જે આવી સાચો અંત લાવશે.
સાચી સમજણ એ અજ્ઞાનતાને હંમેશ માટે દૂર કરવાનો સાચો માર્ગ છે
સામાન્ય રીતે, જ્યારે આપણે નાખુશી, અસંતોષકારક ખુશી અથવા શૂન્યતાની લાગણી અનુભવીએ છીએ, ત્યારે આપણે તેમાંથી કંઈક અસાધારણ અને નક્કર બનાવીએ છીએ, કલ્પના કરીએ છીએ કે તે કાયમ રહેશે. પરંતુ, અલબત્ત, આપણે અનુભવીએ છીએ તે કોઈપણ લાગણીઓ વિશે વિશેષ કંઈ નથી - તે બધી અસ્થાયી અને નશ્વર છે. તેઓ જ્યાં સુધી ટકી રહે છે ત્યાં સુધી તેઓ સતત તીવ્રતામાં બદલાતા રહે છે, અને છેવટે તે બધાનો કુદરતી રીતે અંત આવશે. તે હકીકતથી અજાણ અને તેનાથી વિપરીત વિચારતા, આપણે આપણા મનના અવાજથી છેતરાઈ જઈએ છીએ, જે મોટેથી બૂમો પાડે છે, “હું આ ખુશીથી ક્યારેય અલગ થવા નથી માંગતો; તે ખૂબ જ અદ્ભુત છે," અથવા "હું આ નાખુશીથી અલગ થવા માંગુ છું; તે ખૂબ ભયંકર છે, હું તેને સહન કરી શકતો નથી," અથવા "હું ઇચ્છું છું કે આ શૂન્યતાની લાગણી ક્યારેય ન ઘટે; તે ઘણો રાહત આપણે છે." "હું" પરની આ ઠરાવણી અને "હું" ને અમુક નક્કર સંસ્થામાં ચડાવવાથી ખલેલ પહોંચાડતી લાગણીઓ અને અનિવાર્ય વર્તન ઉત્તેજિત થાય છે, જે આપણી સાચી વેદનાને કાયમી બનાવે છે.
પોતાની જાતને પૂછો, તમે શા માટે એવું વિચારો છો કે તમે "હું" તરીકે ઓળખાતા ચોક્કસ સંસ્થા તરીકે અસ્તિત્વમાં છો, જે સ્વ-સમાયેલ છે, શરીર અને મનથી સ્વતંત્ર છે, અને તમારા મનના અવાજના લેખક છે? જો તમે કહો, "કારણ કે તે એવું લાગે છે અને, એટલે, હું એવું વિચારું છું," તો તમારી જાતને પૂછો, શું "કારણ કે હું એવું વિચારું છું" એ કંઈક માનવા માટે યોગ્ય કારણ છે? જ્યારે આપણે કાલ્પનિકતાના કેટલાક પ્રક્ષેપણમાં વિશ્વાસ કરીએ છીએ, ખાસ કરીને આપણા વિશે, ફક્ત "કારણ કે હું એવું વિચારું છું" પર આધારિત, ત્યારે આપણે શા માટે તે વિશે અસુરક્ષિત અનુભવીએ છીએ? તે એટલા માટે છે કારણ કે આપણી ખોટી માન્યતાને સમર્થન આપતું કંઈ નથી; તે હકીકત અથવા કારણ દ્વારા સમર્થિત નથી.
હકીકત એ છે કે કોઈ પણ વસ્તુને જોતી વખતે, સાંભળતી વખતે, સૂંઘતી વખતે, ચાખતી વખતે, શારીરિક રીતે સંવેદના કરતી વખતે કે વિચારતી વખતે આપણે જે અનુભવીએ છીએ તે ખુશી, નાખુશી અથવા શૂન્યતાની અનુભૂતિમાં વિશેષ કંઈ નથી. તેમાંના કોઈપણ સાથે પછી પકડવા માટે કંઈ નથી. તેમની પાછળ પકડવું એ વાદળને પકડવા જેવું છે - કંઈક તદ્દન નિરર્થક. અને "હું" અને હું કોઈપણ સમયે જે અનુભવું છું તેના વિશે કંઈ ખાસ નથી. આપણા મનમાં વાત કરતી અમુક પ્રકારની સ્વ-સમાવિષ્ટ નક્કર સંસ્થા તરીકે આપણે અસ્તિત્વમાં નથી કે જેને હંમેશા પોતાની રીતે જ બધું થવું જરૂરી હોય. આપણે અસ્તિત્વમાં છીએ, પરંતુ એ અશક્ય રીતે નથી જેની આપણે ખોટી ધારણા રાખીએ છીએ અને માનીએ છીએ, ફક્ત એટલા માટે કે તે એવું લાગે છે અને "હું એવું વિચારું છું."
આપણા વિશેની આ ગેરસમજ અને મૂંઝવણભરી માન્યતાને દૂર કરવા માટે આપણને એક વિરોધીની જરૂર છે જે તેમને સંપૂર્ણ રીતે ખતમ કરી નાખે. ફક્ત આપણા મનને શાંત કરવું અને એવું વિચારવાનું બંધ કરવાથી આપણી મૂંઝવણને અસ્થાયી રૂપે દબાવી શકાય છે, પરંતુ તેઓ તેને ફરીથી ઉદ્ભવતા અટકાવતું નથી. આપણી સાચી સમસ્યાઓના આ સાચા કારણનો સાચો અંત હાંસલ કરવા માટેનો સાચો મનનો માર્ગ, તો પછી, મનની એવી સ્થિતિ હશે જે આપણી અજાણતાની પરસ્પર વિરોધી હોય. અજાગૃતિનો વિરુદ્ધ જાગૃતિ છે. તો, આપણને શેની જાગૃતિની જરૂર છે? ઠીક છે, જે ગેરસમજને નાબૂદ કરે છે કે આપણે અમુક પ્રકારની સ્વ-સમાયેલ સંસ્થા તરીકે અસ્તિત્વમાં છીએ તે બિન-વૈચારિક સમજશક્તિ છે કે આવી કોઈ વસ્તુ નથી - તેની શૂન્યતાની બિન-વૈચારિક સમજણ અને માત્ર શૂન્યતાના વિશે આપણી પાસેના જે કેટલાક વિચાર હોય, ભલે તે સચોટ હોય તેનો વૈચારિક ધ્યાન જ નહીં. જાગૃતિ, કારણ અને બિન-વૈચારિક અનુભવના આધારે, કે જે આપણે ખોટી રીતે સાચું માન્યું છે તે વાસ્તવિકતા સાથે સુસંગત નથી તે ખોટી માન્યતાને દૂર કરે છે જે તે અનુરૂપ છે, ફક્ત "કારણ કે હું એવું વિચારું છું" અને અજાણતા કે આ ખોટું છે તેના આધારે. કારણ કે અજાણતાની વૃત્તિઓ અને આદતો ઊંડે જડિત છે, તેમનો નાશ ધીમે ધીમે, ભાગો અને તબક્કામાં થાય છે.
સાચા માર્ગના ચાર પાસાઓ
બુદ્ધે સમજાવ્યું કે સાચા માર્ગને ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ (વિદ્વતા) ના સંદર્ભમાં સમજી શકાય છે જે શૂન્યતાની બિન-વૈચારિક સમજશક્તિ સાથે આવે છે. આ માનસિક પરિબળ શું સાચું છે અને ખોટું શું છે તે વચ્ચે તફાવત કરે છે.
- સૌપ્રથમ, આ ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ એ એક મનનો માર્ગ છે, જે ધીમે ધીમે અજ્ઞાનતાના વિવિધ સ્તરોના વિનાશ અને સંપૂર્ણ સમાપ્તિ તરફ દોરી જાય છે. શરૂઆતમાં, તે આપણને હંમેશા માટે અજાણતા અને મૂંઝવણમાંથી મુક્ત કરે છે જે માન્યતાઓ અને મૂલ્યોની એક અલગ પ્રણાલી શીખવા અને સ્વીકારવા પર આધારિત છે, જેમ કે આપણા માતાપિતા અને સમાજ દ્વારા મોટા પ્રમાણમાં આપણામાં જડેલી છે. તેમાં વાણિજ્યિક જાહેરાતો અને સોશિયલ મીડિયામાંથી જે મેળવ્યું છે તેનો પણ સમાવેશ થાય છે.
સોશિયલ મીડિયા પર, જ્યારે તમે લોકોની સેલ્ફી જુઓ છો જે સારા દેખાતા હોય અને અદ્ભુત સમય પસાર કરતા હોય, ત્યારે તમે કેવા દેખાવા જોઈએ અને તમારું જીવન કેવું હોવું જોઈએ તેના તમારા ખ્યાલને કેવી રીતે અસર કરે છે? શું તે તમને તમારા વિશે સારું લાગે છે કે ખરાબ લાગે છે?
ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ કે તે પોસ્ટ્સ વાસ્તવિક પ્રતિબિંબિત કરતી નથી એ તે ખોટી માન્યતા કે તે પ્રતિબિંબ કરે છે તેનાથી કાયમ માટે છુટકારો મેળવાનો માર્ગ છે.પરિણામે, જ્યારે આપણે આપણી જાતને તેમની સાથે સરખામણી કરીએ છીએ અને તેના જેવા બનવાની ઈચ્છા કરીએ છીએ ત્યારે આવી ગેરમાન્યતા જે વેદના અને હતાશા પેદા કરે છે તેમાંથી આપણને કાયમ માટે મુક્ત કરે છે.
આ પ્રથમ પગલાથી આગળ, જ્યારે આપણે વધુ પરિચિતતા સાથે "આર્ય" અથવા ઉચ્ચ સાક્ષાત્કાર બનીએ છીએ, ત્યારે આ ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ પછી આપમેળે ઉદ્ભવતી અજાગૃતિમાંથી છુટકારો આપે છે, દાખલા તરીકે, એવી કલ્પના કરવાથી કે ત્યાં કોઈ નક્કર સંસ્થા "હું" શોધી શકાય છે જે આપણા મનના લગભગ સતત અવાજની પાછળ છે. આપણે મુક્તિ અને અંતે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીએ છીએ. જ્યારે આપણે સમજીએ છીએ કે શૂન્યતાની ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ આપણને આપણા સાચા વેદનાઓના આ સાચા કારણોથી કાયમ માટે મુક્ત કરે છે, ત્યારે તે ગેરસમજને દૂર કરે છે કે તેમાંથી મુક્તિ મેળવવાનો કોઈ રસ્તો નથી.
- બીજું, ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ કે "હું" તરીકે ઓળખાતી સ્વ-સમાયેલ, નક્કર સંસ્થા જેવી કોઈ વસ્તુ નથી, તે અજાણતા અને ગેરમાન્યતાને કે આવી વસ્તુ છે, એને કાયમ માટે નાબૂદ કરવા માટેનું યોગ્ય માધ્યમ છે. આ એટલા માટે છે કારણ કે તે પરસ્પર વિશિષ્ટ વિરોધી છે. તમે એક જ સમયે એવું માની શકતા નથી કે આવી વસ્તુ છે અને આવી કોઈ વસ્તુ નથી, શું તમે માની શકો છો? આ મુદ્દો એ ગેરસમજને દૂર કરે છે કે આ ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિની સાચી સમાપ્તિ પ્રાપ્ત કરવા માટે એક અયોગ્ય માધ્યમ છે.
- ત્રીજું, શૂન્યતાની ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ એ તબક્કાવાર આર્ય, મુક્ત વ્યક્તિ અને પ્રબુદ્ધ બુદ્ધ બનવાની સિદ્ધિઓને વાસ્તવિક બનાવવાનું સાધન છે. આ તે ગેરમાન્યતાનો સામનો કરે છે કે એકાગ્રતાની ઊંડી અવસ્થાઓમાંથી એક પ્રાપ્ત કરવી એ આ સિદ્ધિઓને વાસ્તવિક બનાવવાનું સાધન છે.
- છેલ્લે, આ ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ એ ખલેલ પહોંચાડતી લાગણીઓ અને તેમની વૃત્તિઓ અને આદતોને પણ આપણી મુક્તિ અને જ્ઞાનપ્રાપ્તિને અટકાવતી કાયમી નિરાકરણ મેળવવાનું સાધન છે. આ એ ગેરસમજને દૂર કરે છે કે આ આપણા મનની પ્રકૃતિના ભાગો છે અને તેને ક્યારેય સંપૂર્ણપણે દૂર કરી શકાતા નથી.
સારાંશ
શૂન્યતાની બિન-વૈચારિક સમજણનો સાચો મનનો માર્ગ, જે ભેદભાવપૂર્ણ જાગૃતિ સાથે નિશ્ચિત છે, તે આપણા સાચા વેદનાઓના સાચા કારણોનો નાશ કરનાર વિરોધી છે. એકવાર પ્રાપ્ત થઈ ગયા પછી, આ મનનો સાચો માર્ગ આપણને કાયમ માટે, તબક્કાવાર, અજાણતા અને ખોટી માન્યતાઓથી મુક્ત કરે છે જે આપણા દરેક જીવનમાં સાચા વેદનાઓની અનિયંત્રિત પુનરાવૃત્તિન ઉદભવતાને કાયમી બનાવાના સાચા કારણો છે. શું આવા મનની પ્રાપ્તિ એ સૌથી યોગ્ય વસ્તુ નથી જેના માટે આપણે પ્રયત્ન કરી શકીએ?