ความจริงอันประเสริฐประการที่สี่: เส้นทางที่แท้จริง

ตามปกติแล้ว เมื่อเราประสบกับความรู้สึกทุกข์ ความสุขที่ไม่น่าพึงพอใจ หรือความไม่มีอะไรเลย เราทำให้ความรู้สึกดังกล่าวกลายเป็นเรื่องไม่ปกติและเป็นเรื่องที่มีตัวตน  เราจินตนาการว่าความรู้สึกนี้จะคงอยู่ตลอดไป  แต่แน่นอนว่าความรู้สึกที่เราประสบเหล่านี้ไม่ได้มีความพิเศษใด ๆ เลย  พวกมันไม่มั่นคงและไม่ถาวร  ความแรงกล้าของความรู้สึกเปลี่ยนแปลงไปเรื่อย ๆ ตราบเท่าที่ความรู้สึกนั้นยังคงอยู่ และในท้ายที่สุดความรู้สึกนั้นก็จะดำเนินมาถึงจุดจบ  เมื่อเราไม่ได้ตระหนักถึงความเป็นจริงข้อนี้และคิดในทางตรงกันข้าม เราจึงถูกหลอกโดยเสียงในหัวที่ตะโกนว่า “ฉันไม่อยากจะลาจากความสุขนี้เลย มันยอดเยี่ยมเหลือเกิน” หรือ “ฉันต้องการออกจากความทุกข์นี้ มันแย่เหลือเกิน ฉันทนไม่ได้” หรือ “ฉันอยากให้ความรู้สึกว่างเปล่านี้ไม่เสื่อมคลาย มันช่างโล่งใจเสียจริง”  การยึดติดกับ “ฉัน” และการขยายขอบเขตของ “ฉัน” ให้ครอบคลุมตัวตนที่มั่นคงบางอย่างกระตุ้นให้เกิดอารมณ์รบกวนและพฤติกรรมแรงบีบบังคับ ทำให้ความทุกข์อันแท้จริงนี้ยืดยาวนานเป็นถาวร

ลองถามตัวเองดูว่า ทำไมคุณถึงคิดว่าคุณดำรงอยู่ในฐานะตัวตนที่มั่นคงอย่างหนึ่งที่เรียกว่า “ตัวฉัน” ซึ่งอยู่ในตัวเอง ไม่เกี่ยวข้องกับร่างกายและจิตใจ และเป็นเจ้าของเสียงที่อยู่ในหัวของคุณ?  หากคุณตอบว่า “เพราะว่ามันรู้สึกอย่างนั้น ฉันจึงคิดเช่นนั้น” ให้ลองถามตัวเองว่า การตอบว่า “เพราะว่าฉันคิดว่าอย่างนั้น” ฟังดูมีเหตุผลพอสำหรับการเชื่อสิ่งใดสิ่งหนึ่งหรือเปล่า?  เมื่อเราเชื่อในการฉายภาพลวงตาอย่างหนึ่ง โดยเฉพาะที่เกี่ยวกับตัวเราเอง โดยมีรากฐานอยู่บนประโยคที่ว่า “เพราะฉันคิดว่าอย่างนั้น” ทำไมเราถึงรู้สึกไม่มั่นคงกับความเชื่อนั้นเล่า?  เป็นเพราะว่าเราไม่มีอะไรมาสนับสนุนความเชื่อผิด ๆ ดังกล่าวนี้  เพราะมันก็ไม่มีความจริงหรือเหตุผลใด ๆ มาสนับสนุน

ความเป็นจริงก็คือ มันไม่ได้มีสิ่งใดพิเศษเกี่ยวกับความรู้สึกสุข ทุกข์ หรือเฉยที่เราประสบยามมองเห็น ได้ยิน ได้กลิ่น ได้ลิ้มรส หรือได้รับสัมผัสทางกาย หรือยามคิดอะไรบางอย่าง  ความรู้สึกเหล่านี้ไม่ได้มีอะไรให้ยึดมั่นเลย  การยึดมั่นหาความรู้สึกเหล่านี้ก็เหมือนกับการยึดมั่นเมฆ ซึ่งเป็นสิ่งเปล่าประโยชน์โดยสิ้นเชิง  แล้วก็ไม่มีสิ่งใดพิเศษเกี่ยวกับ “ตัวฉัน” และสิ่งที่ฉันรู้สึกในปัจจุบันด้วย  พวกเราไม่ได้ดำรงอยู่ในฐานะตัวตนที่มั่นคงและอยู่ในตัวเอง โดยพูดคุยอยู่ในหัวตัวเองและจำเป็นต้องได้รับทุกอย่างตามต้องการเสมอ  พวกเราต่างดำรงอยู่ แต่ไม่ใช่ในรูปแบบที่เป็นไปไม่ได้ที่เราคิดและเชื่อกันอย่างผิด ๆ เพียงเพราะว่ามันรู้สึกเช่นนั้นและ “ฉันคิดอย่างนั้น”

ในการขจัดความคิดผิด ๆ และความเชื่ออันสับสนเกี่ยวกับตนเองออกไป เราจำเป็นต้องใช้สิ่งตรงกันข้ามเพื่อทำลายล้ายสิ่งเหล่านี้ให้หมดสิ้นไป  การสร้างความสงบภายในจิตใจและเลิกคิดในลักษณะดังกล่าวอาจช่วยข่มความสับสนของเราไปได้ชั่วคราว แต่ไม่ได้ป้องกันไม่ให้ความสับสนนี้เกิดขึ้นอีก  ดังนั้น จิตใจแห่งเส้นทางที่แท้จริงในการบรรลุการดับที่แท้จริงแล้วซึ่งเหตุที่แท้จริงของปัญหาที่แท้จริง ก็ต้องเป็นสภาวะจิตที่ตรงกันข้ามอย่างสิ้นเชิงกับการขาดความตระหนักรู้ของเรา ด้านตรงข้ามของการขาดความตระหนักรู้ก็คือความตระหนักรู้นั่นเอง  แล้วเราจำเป็นต้องมีความตระหนักรู้ในเรื่องใดกัน?  สิ่งที่ทำลายความคิดผิดเกี่ยวกับการที่เราดำรงอยู่ในฐานะตัวตนที่อยู่ในตัวเองนั้นคือ การรับรู้โดยปราศจากแนวความคิดว่าไม่มีอะไรแบบนั้น คือเป็นการรับรู้โดยปราศจากแนวความคิดในเรื่องสุญญตา และไม่ใช่แค่การเน้นเชิงความคิดในเรื่องสุญญตาผ่านความคิดใด ๆ ที่เรามีเกี่ยวกับเรื่องนี้ แม้แต่ความคิดที่ถูกต้องก็ตาม  ความตระหนักรู้อันตั้งอยู่บนรากฐานของเหตุผลและประสบการณ์ที่ไม่ใช่เชิงความคิด ซึ่งเราหลงเชื่อว่าถูกต้องนั้น ไม่สอดคล้องกับความเป็นจริง จึงลบล้างความเชื่อผิด ๆ ว่ามันสอดคล้องกัน เพียงแค่อิงจากความรู้สึกที่ว่า “เพราะฉันคิดว่าอย่างนั้น” และการขาดความตระหนักรู้ว่านี่เป็นเรื่องที่ไม่ถูกต้อง  เพราะว่าแนวโน้มและนิสัยของการขาดความตระหนักรู้นั้นฝังตัวอยู่ลึก การลบล้างจึงเกิดขึ้นอย่างค่อยเป็นค่อยไปตามลำดับขั้นและในส่วนต่าง ๆ 

พระพุทธเจ้าทรงอธิบายไว้ว่า เราสามารถทำความเข้าใจเส้นทางอันที่แท้จริงได้ในลักษณะของการตระหนักรู้ที่แยกแยะ (ปัญญา) ที่มาพร้อมกับการรับรู้เชิงไร้แนวความคิดของสุญญตา  ปัจจัยทางจิตใจนี้แยกแยะสิ่งที่ถูกออกจากสิ่งที่ผิด

• ประการแรก ความตระหนักรู้แบบแยกแยะนี้เป็นจิตใจแห่งเส้นทาง ซึ่งค่อย ๆ นำไปสู่การลบล้างและการยุติอย่างสมบูรณ์ของการขาดความตระหนักรู้ในระดับต่างๆ  เบื้องต้นมันจะช่วยขจัดการขาดความตระหนักรู้และความสับสนไปตลอดกาล โดยการขาดความตระหนักรู้และความสับสนนี้เกิดจากการได้เรียนรู้และได้ยอมรับระบบความเชื่อและค่านิยมที่แตกต่างกันทั้งหลาย อย่างเช่นความเชื่อและค่านิยมที่เราได้รับการปลูกฝังโดยพ่อแม่และสังคมในวงกว้าง  นอกจากนี้ยังรวมถึงกลุ่มความเชื่อและค่านิยมที่ได้มาจากการโฆษณาเชิงพาณิชย์และโซเชียลมีเดียด้วย
  
  เวลาเราเห็นเซลฟี่ของผู้อื่นที่ดูดีและเหมือนพวกเขากำลังมีช่วงเวลาดี ๆ บนโซเชียลมีเดีย สิ่งเหล่านั้นส่งผลต่อแนวคิดของคุณว่าคุณควรจะมีรูปร่างหน้าตาเป็นยังไงและชีวิตของคุณควรเป็นเช่นไรมากแค่ไหน?  สิ่งเหล่านั้นทำให้คุณรู้สึกดีหรือแย่กับตนเอง?  การตระหนักรู้ที่แยกแยะให้ออกว่าโพสต์เหล่านี้ไม่ได้สะท้อนชีวิตจริง ถือเป็นเส้นทางสู่การขจัดความเชื่อผิด ๆ ว่าสิ่งเหล่านี้เป็นภาพสะท้อนชีวิตจริงออกจากตัวเราได้ ผลลัพธ์ที่ได้ก็คือ มันจะขจัดความทุกข์และความหดหู่ที่ความเชื่อผิด ๆ นั้นสร้างขึ้น ซึ่งมักเกิดขึ้นยามที่เราเปรียบเทียบตัวเองกับผู้อื่นและเฝ้าหวังที่จะเป็นแบบนั้น
  
  เมื่อเราก้าวพ้นขั้นนี้ไปแล้ว และได้เป็น “อริยบุคคล” หรือบุคคลที่ได้บรรลุพระธรรมอย่างสูง โดยมีความคุ้นชินเพิ่มมากขึ้นกับการตระหนักรู้ที่แยกแยะนี้จะค่อย ๆ ขจัดการขาดความตระหนักรู้ที่เกิดขึ้นไปโดยอัตโนมัติ ซึ่งเกิดขึ้น ยกตัวอย่างเช่น จากการคิดว่ามีตัวตนที่มั่นคงและสามารถพบได้ หรือ “ตัวฉัน” หลังเสียงที่ดังอยู่ในหัวเราเกือบตลอดเวลา  เราจะบรรลุการปลดปล่อยและตรัสรู้ในที่สุด  เมื่อเราเข้าใจว่าการตระหนักรู้ที่แยกแยะในเรื่องสุญญตาช่วยขจัดสาเหตุที่แท้จริงของความทุกข์ที่แท้จริงได้อย่างถาวรแล้ว มันจะกำจัดความคิดที่ผิดว่า ไม่มีทางที่จะนำไปสู่การบรรลุการปลดปล่อยจากสิ่งเหล่านี้ได้

• ประการที่สองคือ การตระหนักรู้ที่แยกแยะว่าตัวตนมั่นคงที่อยู่ในตัวเองที่เรียกว่า “ตัวฉัน” นั้นไม่มีอยู่จริงนั้น เป็นวิธีที่เหมาะสมสำหรับการลบล้างอย่างถาวรการขาดความตระหนักรู้และความเชื่อผิด ๆ ว่าสิ่งนั้นมีอยู่จริงได้ เพราะว่าการตระหนักได้เช่นนี้เป็นทางตรงกันข้ามที่แยกออกจากกันโดยสิ้นเชิง คุณไม่สามารถเชื่อว่าสิ่งหนึ่งมีอยู่จริงและไม่มีอยู่จริงในขณะเดียวกันได้  จริงไหม?  จุดนี้จึงกำจัดความคิดผิด ๆ ที่ว่า การตระหนักรู้ที่แยกแยะในลักษณะนี้เป็นวิธีที่ไม่เหมาะสมสำหรับการบรรลุการดับอย่างแท้จริง
• ประการที่สองคือ การตระหนักรู้ที่แยกแยะในเรื่องสุญญตาเป็นวิธีสำหรับการบรรลุ ตามลำดับ อริยบุคคล ผู้ที่หลุดพ้นและการตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้า  ความตระหนักรู้นี้ต้านความเชื่อผิด ๆ ว่าการบรรลุหนึ่งในสภาวะการเพ่งสมาธิระดับลึกเป็นวิธีสำหรับการบรรลุสิ่งเหล่านี้
• ประการสุดท้าย การตระหนักรู้ที่แยกแยะคือวิธีสำหรับการบรรลุการขจัดอารมณ์รบกวนออกอย่างถาวร รวมถึงขจัดแนวโน้มและนิสัยที่ขัดขวางการหลุดพ้นและการตรัสรู้ของเรา  จุดนี้จึงต้านความคิดผิด ๆ ที่ว่า สิ่งเหล่านี้ล้วนเป็นธรรมชาติของจิตเรา ซึ่งไม่อาจขจัดออกอย่างสมบูรณ์ได้

จิตใจแห่งเส้นทางที่แท้จริงของการรับรู้เชิงไร้แนวความคิดเรื่องสุญญตา ซึ่งผ่านการตรวจสอบโดยการตระหนักรู้ที่แยกแยะ คือคู่ต่อสู้ที่ลบล้างสาเหตุที่แท้จริงของทุกข์ที่แท้จริง  เมื่อบรรลุแล้ว จิตใจแห่งเส้นทางที่แท้จริงจะขจัดการขาดความตระหนักรู้และความเชื่อที่ผิดได้อย่างถาวร ซึ่งเป็นสาเหตุที่แท้จริงที่ทำให้เราสืบสานการเกิดขึ้นใหม่ของทุกข์ที่แท้จริงอันควบคุมไม่ได้ในทุกชาติภพ  การบรรลุซึ่งจิตใจดังกล่าวไม่ถือเป็นสิ่งที่คุ้มค่าที่สุดที่เราควรมุ่งมั่นแสวงหาหรอกหรือ?