Бурханы дүр дүрслэх

Их хөлгөний уламжлалд төвлөрлийн бүтээл хийх үед багш нарын олонх нь амьсгал дээр төвлөрөхийг зөвлөдөг. Учир нь энэ нь түүнийг хийх хамгийн хялбар арга юм. Гэвч тус уламжлалд байх төвлөрөл төлөвшүүлэх хамгийн нийтлэг бүтээл бол жижиг хэмжээний Бурхан дүрслэх бүтээл байдаг. Бид ердөө нэг алим дээр төвлөрөх байдлаар төвлөрлийг төлөвшүүлж болох боловч үнэндээ алим дээр анхаарлаа төвлөрүүлэхийн ач тус юу байх билээ? Хэрэв бид нэг Бурханы дүр дээр анхаарлаа төвлөрүүлэх юм бол төвлөрөл төлөвшүүлэхээс гадна бид тухайн Бурханы чанаруудыг санаж байх, Бурхан багшийн заасан аюулгүй зам мөрийг өөрийн амьдралд гаргах, бодь сэтгэлээр Бурханы хутагт хүрэхийг зорих зэргийг нэмж болно. 

Эртний Энэтхэгийн их эрдэмт мэргэн Асанга гэгээн төгс төвлөрөлд мэдрэхүйн эрхтнүүдийн мэдрэхүйгээр бус сэтгэлийн мэдрэхүйгээр хүрдэг хэмээн тэмдэглэсэн байдаг. Учир нь энэхүү төвлөрлийг бид сэтгэлдээ асрах сэтгэл, энэрэн нигүүлсэх сэтгэл, хоосон чанарын ойлголтыг төрүүлэхэд ашигладаг. Өөрийн төрүүлэхийг зорьж байгаа сэтгэлийн төлөвт төвлөрөх үүднээс Бурханы дүрийг дүрсэлж байгаа нь сэтгэлийн мэдрэхүйг сайжруулах нэг хэрэгсэл болдог. Энэ мэт ялангуяа Төвөдийн Бурханы шашны Гэлүгийн ёсонд бид төгс төвлөрөл төлөвшүүлэх үүднээс Бурханы дүр дүрслэхийг чухалчилж байгаатай үргэлж таарах болно. 

Тэгвэл амьсгал дээрээ төвлөрөх эсвэл Бурханы дүрийг харж төвлөрөхийг голлон зөвлөх Төвөдийн Бурханы шашны Сажа, Нингма, Гаржүдийн ёсны хувьд үүнийг хэрхэн ойлгох вэ? Энэ нь Асанга гэгээний зөвлөгөөтэй зөрчилдөж байгаа хэрэг үү? Үгүй, хэрэв бид сэтгэл юмсыг хэрхэн таньдаг талаарх тэдний тайлбарыг авч үзэх юм бол эдгээр сургуулиуд нь нүдний мэдрэхүй нь (нүдний тийм мэдэл) зөвхөн өнгө, дүрсийг мэдэх бөгөөд түүнийг нэг удаад зөвхөн нэг хоромд мэднэ гэж үздэг. Үүний адил чихний мэдрэхүй нь (чихний тийн мэдэл) зөвхөн дууг мэдэх бөгөөд түүнийг мөн адил нэг удаад нэг хоромд мэднэ. Ийнхүү томьёолон ойлгох танин мэдэхүй нь (атхаг ухаан) энэ бүхнийг бидний “сэрэл, хүртэхүйн объект” гэж нэрлэж болох тэр зүйл болгон тусган авдаг. 

Жишээ нь, алим бол ердөө нэг улаан бөөрөнхий дүрс биш. Энэ бол зөвхөн нэг амт эсвэл үнэр бас биш. Энэ нь ердөө нэг таны гарт мэдрэгдэх мэдрэхүй эсвэл түүнийг хазах үед сонсогдох дуу чимээ биш. Энэ нь зөвхөн нэг хоромд оршдоггүй бөгөөд дараагийн хоромд огт өөр нэг объект болдог; цаг хугацаа дамжин гарах нэг үргэлжлэл байна. Тухайн алим улмаар муудаж, үгүй болох ч хэдэн өдрийн хугацаанд орших янагуух чанар бүхий (үзэгдэх чанар байдал бүхий) алим гэж байна. Та алимыг харж байх үедээ үнэндээ сэтгэлээр бий болгосон зүйлийг (сэтгэлийн туурвилыг) харж байдаг.   

Таних мэдэхүйн энэ тайлбарын дагуу, алим эсвэл амьсгал дээр анхаарал төвлөрүүлэх үед тэдгээр нь томьёолсон зүйлүүд байх бөгөөд томьёолсон тэдгээр юмс дээр сэтгэлийн мэдрэхүйгээр төвлөрнө. Аливаа зүйлийг томьёолохдоо бид өнгө, дүрс, үнэр мөн дараалан гарах тэдгээр хормуудыг нэгтгэн, магадгүй бидний нийтлэг ойлголтоор “алим” эсвэл өөр ямар нэг нэрээр нэрлэх тэрхүү объектыг тодорхойлно. Иймд эдгээр сургуулиудын тайлбар төвлөрлийг сэтгэлийн мэдрэхүйгээр төлөвшүүлэх хэрэгтэй гэсэн Асанга гэгээний баримтлалтай зөрчилдөхгүй.

Хэрэв бид төвлөрөл төлөвшүүлэхдээ Бурханы дүрийг ашиглахаар сонгосон бол тухайн дүрийг өөрийн өмнө хоёр тохой орчим зайд гарын эрхий хурууны хэмжээтэй байхаар дүрсэлнэ. Дүрийг нүдээрээ дүрсэлдэггүй учраас хараа үнэндээ тухайн дүр дээр бус доош чиглэсэн байна. Харааг доош хандуулах ба Бурханы дүр бага зэрэг дээр, магнайн харалдаа байрлана. 

Энэ ердөө тийм хэцүү биш. Хараагаа доош буулган шал уруу харж, гарын эрхий хурууг магнайн харалдаа өмнөө авчирна. Та эрхий хуруугаа харахгүйгээр түүнийг тэнд байгаагаар мэдэрч, түүн дээр анхаарлаа төвлөрүүлж чадна, тийм үү? Ингээд гараа доош буулган эрхий хуруу байсан тэр цэгт анхаарлаа үргэлжлүүлэн төвлөрүүлнэ. Ердөө амархан! 

Теравада Бурханы шашны олон бүтээлүүдэд нүдээ анихыг зөвлөдөг боловч Их хөлгөний эх зохиолуудад нүдийг анихгүй байхыг зөвлөнө. Нүдийг анихгүй байх эсвэл аних бясалгалын тусгай бүтээлүүд байх боловч Их хөлгөний ёсонд ерөнхийдөө нүдийг анихгүй, хараа нээлттэй бясалгадаг. Анхаарал сарнихад хялбар болох учраас бид нүдийг бүрэн нээдэггүй. Харааг доош чиглүүлэн хамрын үзүүрийг харна. Энэ нь солбиу харна гэсэн үг биш, харин хамрын үзүүрийн түвшинд тусах шал уруу, хэт хүчлэхгүй сулавтар байдлаар харна: шалан дээр унагасан контакт линзээ хайж байгаа мэт биш юм шүү.

Нүдийг аньж бясалагахын сул талууд бас бий. Хэрэв сэтгэлийг тайвшруулж асрал хайр, энэрэн нигүүлсэх сэтгэлийг төрүүлэх үүднээс нүдийг бүрэн аних зуршил тогтоох юм бол энэ нь тэдгээр сэтгэлийг өдөр тутмын амьдралын явцад төрүүлэхэд түүнийг хэцүү болгож болно. Та хүмүүстэй харилцаж байх үедээ нүдээ анин тодорхой нэг сэтгэлийн төлөв төрүүлэхийг оролдох үнэндээ боломжгүй – энэ эвгүй байж болно. Их хөлгөний ёсонд бясалгалын үер бид нүдээ хагас нээлттэй байлгадаг. Учир нь бидний хийж байгаа зүйл хамаг амьтанд туслахад чиглэсэн байдаг; бид тэднийг өөрийн (сэтгэлийн) гадна байлгахыг хүсдэггүй. Нүдийг аньж бясалгахын илүү нарийн нэг асуудал бол Дээрхийн гэгээн Далай ламын тэмдэглэн хэлсэнчлэн нүдний зовхи дэрвэх хандлагатай болох мөн нүдэнд улаан цэгүүд харагдах нь анхаарал сарниулах хүчин зүйлс болдог явдал юм.   

Дүрслэх явцад бидний анхаарах хоёр чухал тал байна. Нэг нь харагдах байдал, үүниийг гол төлөв “тодрох хувь” (англ. clarity) гэж орчуулдаг. Энэ нь (англи үгийг хэлж байна) фокус таарсан гэсэн утга илэрхийлдэг учраас тийм оновчтой үг биш. Тус үгийг энд бид ийм утгаар бус харин өөрийн төсөөллөөр ямар нэг зүйл дүрслэхтэй холбон хэрэглэнэ. Хоёр дахь хүчин зүйл нь “баясал” бөгөөд бид энэ үед бидний дүрсэлж буй зүйл бодитой оршиж байгаа гэсэн баясах сэтгэлийг төрүүлнэ.

Богд Зонхов энэхүү баясах сэтгэлийг эхлэн бясалгаж байгаа үед маш чухал хэмээсэн байдаг. Дүрслэлийн тодрох хувийн талаар бид санаа зовох шаардлагагүй ба хэрэв бид Бурхан бидний өмнө бодитой байна гэж сэтгэлдээ бодож чадаж байвал энэ нь маш сайн. Бидэнд хэрэгтэй зүйл бол ердөө ямар нэгэн харагдах дүр байдал бөгөөд энэ нь ердөө шар өнгийн нэг гэрэл төдий зүйл байж болох ба түүнийг “Бурхан бодитой байна” гэж бодно. Бидний төвлөрөл сайжрах хэрээр нарийн хэсгүүд нь аяндаа тодорно.

Бүтээл хийж байгаа бидний гаргадаг алдаануудын нэг нь дүрслэхийг оролдож байгаа зүйлийнхээ нарийн хэсгүүд болох чимэг, өмсгөл, нүдний өнгө зэрэг дээр хэт анхаарал хандуулдаг явдал. Энэ нь биднийг бүтээлээ хийж чадахгүйд хүргэхүйц ачааллыг сэтгэлд өгдөг. Олон Бурханы дүрийг зэрэг дүрслэхийг оролдох үед түүнийг бүр илүү хэцүү болгоно. Судар зохиолууд ч үүнд тус болохгүй. Учир нь анх эхлэхдээ тэдгээр бүгдийг бид дүрсэлж чаддаг байх ёстой мэт сэтгэгдэл төрүүлэхүйцээр тэдгээр зохиолуудад бүх нарийн зүйлүүдийг багтаан бичсэн байдаг. Нарийн зохион байгуулалт бүхий Бурханы олон дүрийн нарийн хэсгүүдийг бүгдийг дүрслэх нь маш гүнзгий түвшний бүтээл. Яваандаа ур чадвар суух хэрээр бид энэ бүхнийг дүрсэлж чаддаг болох боловч энэ удаад үүнийг түр хойш тавьж болно. Хэрэв бид тэдгээр нарийн зүйлүүдийг тодруулахыг оролдон хэт чармайх юм бол төвөд хэлэнд “лүн” гэж нэрлэгдэх биеийн энерги хямран, сэтгэл цөхрөлд хүргэх бие, сэтгэлийн нэг төрлийн хямрал үүснэ.  

Богд Зонхов нарийн дүрслэлийн талаар маш тустай зөвлөмжийг өгсөн байдаг. Ингэхдээ хоёр уламжлалыг дурдсан бөгөөд нэг нь нэг удаад нэг нарийн хэсгийг дүрсэлж, тухайн дүрийг бүтэн гаргах хүртэл тэдгээрийг нэмэх арга. Үүнийг тэрбээр тодорхой цөөн тооны хүмүүст тохирох арга гэж тодорхойлсон. Бидний ихэнхийн хувьд, бүдүүн ерөнхий дүр байдлыг дүрслэх эсвэл Бурхан бидний өмнө оршиж буй гэсэн мэдрэхүйгээр эхлэх хэрэгтэй болдог бөгөөд цаг хугацаа өнгөрөх хэрээр тэрхүү хүрээнд нарийн хэсгүүд тодрон дүүрч ирнэ.     

Дүрслэлийн нарийн хэсгүүдийг алгуур нэмэх нь чухал бөгөөд ингэхдээ нэг хэсгийг тодруулан анхаарч аваад үүнийг алдахгүйгээр дараагийн нэг хэсгийг нэмнэ. Ингээд хоёр тод хэсэгтэй болох ба энэ хоёр хэсгийг алдахгүйгээр гурав дахь хэсгийг нэмнэ. Дараагийн хэсгийг нэмэхдээ урд нь тодруулсан хэсгийнхээ тодорхой хувийг алдахгүй байх нь чухал. 

Хэрэв бид Бурханы дүрийг дүрслэх гэж байгаа бол мэлмийг дүрсэлж эхлэхийг Богд Зонхов зөвлөсөн. Хэрэв лагшингийн ерөнхий дүр тодорхой дүрслэгдэж байвал түүнийг барих хэрэгтэй ба хэрэв ерөнхий дүр байдал тодорхой биш ч зарим нэг хэсгүүд илүү тодорч байвал тэдгээр тодорхой хэсгүүд дээр төвлөрнө. Хэрэв эдгээр хэсгүүдийн тодрох хувь нь бүдгэрч ирвэл ерөнхий дүр байдлыг нийтэд нь дахин төрүүлэх хэрэгтэй.    

Энэ бүх нарийн төвөгтэй дүрслэлийг хийх нь ямар ач холбогдолтой вэ? Энэ нь дүрслэлийн төрлөөр олимпын алтан медаль авч энэ бүхнийг өндөрлөх зорилгоор сэтгэлийн чадварыг хөгжүүлэх тухай биш юм. Тэдгээр бүх нарийн хэсгүүд нь олон өөр зүйлийг нэг дор мэдэх, ойлгох сэтгэлийн тэрхүү чадварыг тэлэхэд тусална. Үүнд тэдгээр нарийн хэсгүүдийн хэрхэн харагдах байдал бус харин тэдний илэрхийлэх зүйл чухал байна. 

Бурханы хутагт хүрэх үүднээс хийдэг хоорондоо холбоотой тэдгээр бүтээлүүдийг авч үзье: үүнд үндсэн 32 бүтээл байна. Хэрэв бид эдгээр 32 өөр бүтээл дээр сэтгэлээ зэрэг төвлөрүүлэх гэвэл нэлээн хэцүү байна, ялангуяа тэдгээрийг бүрэн хийсвэр байдлаар хийхийг оролдох тохиолдолд. Хэрэв бид тэдгээр 32 бүтээлийг Бурханы лагшингийн 32 төгс шинжээр, жишээ нь үс нь зөв тийш эрчилсэн гэх мэт дүрслэлээр илэрхийлбэл бидний зорьж байгаачлан тэдгээрийг бүгдийг нэгтгэх хялбар болно. Хэрэв бид тэдгээр дүрслэл тус бүрийг нэг нэгээр дүрсэлж чадахгүй бол хэрхэн тэдгээрийг хооронд нь холбох билээ? Бид хамаг амьтны тусад зорьж байгаа бөгөөд энэ нь амьтан бүрийг нэг дор зэрэг мэдэх гэсэн утгатай. Үүний тулд бид өөрийн мэдэхүйг алгуур өсгөн тэлэх хэрэгтэй болно. Эдгээр нарийн төвөгтэй дүрслэлүүд нь үүнийг хийхэд бидэнд тусалдаг.

Хэрэв бид ямар нэг зүйлд үнэхээр хичээнгүйлэн зорьж байвал залхуурдаггүй. Гэвч амралт авч байх хэрэгтэй; хэт ядран эцэст нь энэ бүхнийг бүрэн орхихгүй байх үүднээс хэзээ амрах хэрэгтэйг мэдэж байх нь үнэхээр чухал. Сургаалд суралцаж, тэдгээрийг шинжилж, улмаар бясалгахын ач тусыг нэгэнт мэдсэн бол хичээнгүй болон баясах сэтгэл дээр суурилсан эрч хүч алгуур төрнө. Мөн Бурханы шашны дүрслэлийн аргууд нь төвлөрөл, мэдэхүйг гайхалтай түвшинд боловсруулан сайжруулах нэг онцгой арга болдог. Хамгийн чухал нь энэ бүхнийг үе шаттайгаар хийх хэрэгтэй бөгөөд тодорхой хугацааны туршид үргэлжлүүлэн хичээснээр бид өөрт болон бусдад тустай туйлаас чухал сэтггэлийн төлөвт хүрч чадна гэдгийг мэдэж байх явдал юм.