Czynniki wpływające na związek z nauczycielem duchowym

Współczesny sposób uczenia się pod kierunkiem nauczyciela duchowego bardzo różni się od tradycyjnego sposobu studiowania Dharmy w kulturach azjatyckich.

W Azji większość studiujących Dharmę to osoby, które:

• są mnichami lub mniszkami, w pełni zaangażowanymi w ścieżkę duchową;

• nie mają żadnych innych poważnych zajęć poza studiowaniem i praktykowaniem Dharmy;

• zaczynają uczyć się buddyzmu jako niewykształcone dzieci;

• w konsekwencji w życiu dorosłym mają bardzo ograniczoną wiedzę ze „świeckich” przedmiotów, takich jak matematyka, nauki społeczne czy ścisłe;

• akceptują wyznawane w tradycyjnych społeczeństwach azjatyckich wartości dotyczące roli kobiet oraz poglądy na struktury władzy, według których kobiety mają niższy status, a układy hierarchiczne są normą.

Współcześnie na Zachodzie większość uczniów to osoby, które:

• prowadzą życie świeckie – są aktywne zawodowo i mają rodziny;

• mają niewiele wolnego czasu na naukę i praktykę Dharmy;

• zaczynają uczyć się Dharmy jako wykształceni dorośli;

• domagają się równości płci oraz demokratycznych struktur społecznych.

Jeśli chodzi o stronę finansową, w Azji nauczyciele duchowi tradycyjnie uzyskują społeczne wsparcie. Nawet osoby, które nie są ich uczniami, składają im ofiary finansowe. Współcześnie na Zachodzie nauczyciele muszą sami się utrzymywać. Wielu prowadzi ośrodki Dharmy i boryka się z problemami finansowymi, organizacyjnymi i administracyjnymi.

Wszystkie te czynniki wpływają na relację uczeń-nauczyciel. Wiele osób na ścieżce duchowej czerpie z takiej relacji, ale zdarza się także sporo nieporozumień, pomyłek i duchowych zranień.

W przypadku tradycji tybetańskiej niebezpieczeństwa w relacji uczeń-nauczyciel zostały przedstawione w przerysowanej formie w tekstach dotyczących oddania wobec guru. Teksty takie były przeznaczone dla zaangażowanych mnichów i mniszek, którzy potrzebowali przypomnienia dotyczącego tej kwestii podczas przygotowania do tantrycznego przekazu mocy. Instrukcje te nigdy nie były przeznaczone dla początkujących praktykujących z ośrodków Dharmy, którzy niczego jeszcze nie wiedzą o buddyzmie.

Należy unikać dwóch skrajności:

1. deifikacji nauczycieli duchowych, ponieważ może to doprowadzić do rozwinięcia naiwności oraz nadużyć;

2. demonizacji nauczycieli, ponieważ to może doprowadzić do paranoi i uniemożliwia czerpanie z relacji z nauczycielem prawdziwej inspiracji i głębokich korzyści.

Analizowałem tę kwestię i sugerowałem sposoby budowania zdrowej relacji z nauczycielem w książce Relating to a Spiritual Teacher: Building a Healthy Relationship (Ithaca: Snow Lion, 2000) [Związek z nauczycielem duchowym: budowanie zdrowej relacji]. Tutaj chciałbym wprowadzić nietradycyjny schemat analizowania tego tematu, opracowany i rozwinięty na podstawie pracy węgierskiego psychiatry, dr. Iwana Boszermenyi-Nagy, jednego z założycieli kierunku terapii rodzinnej i terapii kontekstualnej.

Relację nauczyciel-uczeń można analizować – zarówno od strony ucznia, jak i nauczyciela – w kategoriach sześciu czynników czy aspektów. Jeśli w takiej relacji są problemy, może to pomóc zobaczyć, gdzie one leżą, tak aby każda ze stron mogła spróbować dostosować swoje zachowanie i uzyskać zdrowszą równowagę.

Owych sześć aspektów to:

1. fakty dotyczące każdej ze stron oraz kontekstu relacji;

2. cel relacji dla każdej ze stron oraz wpływające na niego czynniki psychologiczne;

3. rola, którą każda ze stron określa dla siebie i dla drugiej strony jako znaczącą w relacji, a tym samym oczekiwania, jakie ma każda ze stron i jak czuje się w wyniku relacji;

4. poziom zaangażowania każdej ze stron oraz wpływające na niego czynniki psychologiczne;

5. inne czynniki psychologiczne mające wpływ na każdą ze stron relacji;

6. jak funkcjonuje relacja i jaki ma wpływ na każdą ze stron.

Pierwszy aspekt: fakty dotyczące każdej ze stron oraz kontekstu relacji

Fakty dotyczące każdej ze stron i mające wpływ na relację to między innymi:

• płeć i wiek;

• przynależność do tradycji kulturowej – azjatyckiej lub zachodniej;

• język komunikowania się w relacji lub potrzeba korzystania z pomocy tłumacza – w komunikacji osobistej i/lub podczas udzielania nauk;

• tryb życia – mnisi lub świecki;

• znajomość Dharmy i zakres wiedzy z przedmiotów świeckich;

• kwalifikacje danej osoby jako nauczyciela duchowego lub ucznia w kategoriach emocjonalnej i etycznej dojrzałości;

• ilość czasu, jaką każda ze stron może poświęcić drugiej;

• liczba pozostałych uczniów danego nauczyciela;

• to, czy nauczyciel jest rezydentem, czy też przyjeżdża okazjonalnie.

Kontekstem relacji może być:

• zachodni ośrodek Dharmy – miejski lub mieszczący się poza miastem (z zakwaterowaniem na miejscu),

• w przypadku ośrodka Dharmy – ośrodek niezależny lub będący częścią większej organizacji buddyjskiej,

• klasztor – w Azji lub na Zachodzie.

Drugi aspekt: cel relacji dla każdej ze stron oraz wpływające na niego czynniki psychologiczne

Podobnie jak w przypadku każdej relacji, cel relacji nauczyciel-uczeń jest zazwyczaj złożony.

Uczeń może udać się do nauczyciela duchowego, aby:

• uzyskać informacje i poznać fakty;

• nauczyć się, jak medytować;

• pracować nad swoją osobowością;

• podnieść jakość swojego obecnego życia;

• zapewnić sobie lepsze odrodzenia;

• osiągnąć wyzwolenie od niekontrolowanego odradzania się (samsary);

• osiągnąć oświecenie, aby pomagać wszystkim innym istotom osiągnąć wyzwolenie i oświecenie;

• nauczyć się, jak się relaksować;

• nawiązać kontakty towarzyskie z innymi podobnie myślącymi uczniami;

• uzyskać dostęp do egzotyki;

• znaleźć cudowne lekarstwo na jakiś psychiczny lub emocjonalny problem;

• uzyskać, jeśli jest „narkomanem Dharmy”, „działkę Dharmy” od jakiegoś charyzmatycznego nauczyciela.

Ponadto uczeń może szukać u nauczyciela:

• wskazówek i inspiracji na ścieżce buddyjskiej,

• terapii,

• przewodnictwa duchowego,

• zastąpienia rodzica,

• aprobaty,

• porad, co ma robić w życiu.

Z kolei nauczyciel duchowy może:

• podawać fakty;

• dokonywać ustnego przekazu Dharmy i w ten sposób zachowywać ją;

• pracować nad osobowością uczniów;

• zasiewać nasiona, które w przyszłych żywotach przyniosą uczniom pożytek;

• pomagać uczniom uzyskać lepsze odrodzenie, wyzwolenie i oświecenie;

• zakładać ośrodek Dharmy lub sieć takich ośrodków;

• pozyskiwać wyznawców dla swojej linii przekazu;

• uzyskiwać środki na utrzymanie klasztoru w Indiach lub odbudowę klasztoru w Tybecie;

• znaleźć bezpieczną bazę, jeśli jest uchodźcą;

• zarabiać na utrzymanie lub wzbogacać się;

• zdobywać władzę dzięki kontrolowaniu innych;

• uzyskiwać korzyści seksualne.

Negatywne czynniki psychologiczne dotyczące obu stron to między innymi:

• samotność,

• nuda,

• cierpienie,

• brak poczucia bezpieczeństwa,

• pragnienie bycia w zgodzie z modą,

• poddanie się naciskowi grupy.

Trzeci aspekt: rola, którą każda ze stron określa dla siebie i dla drugiej strony jako znaczącą w relacji, a tym samym oczekiwania, jakie ma każda ze stron i jak czuje się w wyniku relacji

Nauczyciel duchowy może uważać siebie lub uczeń może uważać nauczyciela za:

• „profesora buddyzmu” udzielającego informacji o nim;

• instruktora Dharmy wskazującego, jak zastosować Dharmę w życiu;

• mistrza medytacji i rytuałów;

• duchowego przewodnika udzielającego ślubowań;

• mistrza praktyk tantrycznych udzielającego tantrycznych przekazów mocy.

Uczeń może uważać siebie lub nauczyciel może uważać ucznia za:

• ucznia zdobywającego informacje o buddyzmie;

• ucznia Dharmy uczącego się, jak stosować Dharmę w życiu;

• praktykanta uczącego się medytacji i rytuałów;

• ucznia, który po prostu przyjął ślubowania u danego nauczyciela;

• ucznia, który jest osobiście kierowany przez nauczyciela.

Innym czynnikiem związanym z tym aspektem jest to, jak każda ze stron czuje się w wyniku tej relacji.

Uczeń może czuć, że:

• jest chroniony,

• przynależy do kogoś,

• jest pełną osobą,

• jest spełniony,

• jest służącym,

• jest członkiem sekty.

Nauczyciel duchowy może czuć się:

• mistrzem,

• skromnym praktykującym,

• zbawicielem,

• duszpasterzem,

• psychologiem,

• zarządzającym ośrodkami Dharmy lub siecią takich ośrodków,

• osobą finansowo wspierającą klasztor.

Czwarty aspekt: poziom zaangażowania każdej ze stron oraz wpływające na niego czynniki psychologiczne

Uczeń może:

• płacić ustalone opłaty, ofiarowywać datki lub studiować bez ponoszenia opłat czy ofiarowywania czegokolwiek nauczycielowi;

• być niezobowiązująco bądź głęboko zaangażowany w naukę buddyzmu, związek z nauczycielem i/lub linią przekazu;

• przyjąć lub mieć zamiar przyjęcia ślubowań u nauczyciela lub też nie;

• wziąć na siebie odpowiedzialność za pomaganie nauczycielowi;

• czuć się wdzięczny;

• czuć się zobowiązany;

• mieć poczucie, że musi być lojalny – rola presji grupy ma tu znaczenie;

• mieć poczucie, że pójdzie do piekła, jeśli zrobi coś niewłaściwie.

Nauczyciel duchowy może:

• wziąć odpowiedzialność za etyczne prowadzenie uczniów;

• chcieć kierować życiem uczniów i mówić im, co mają robić;

• wykonywać swoje obowiązki dlatego, że zostały mu wyznaczone przez jego własnego nauczyciela, który wysłał go z misją nauczania;

• widzieć siebie jedynie jako wykonawcę określonej pracy.

Negatywne czynniki psychologiczne mające wpływ na ten aspekt relacji to między innymi:

• obawa przed zaangażowaniem (zobowiązaniem) się;

• obawa przed autorytetem, być może z powodu doświadczenia nadużyć w tym zakresie;

• potrzeba bycia pożytecznym lub kochanym;

• potrzeba zyskania uwagi;

• potrzeba kontrolowania innych;

• potrzeba sprawdzenia się.

Piąty aspekt: inne czynniki psychologiczne mające wpływ na każdą ze stron relacji

Te czynniki obejmują między innymi to, czy dana strona:

• jest ekstrawertyczna czy introwertyczna;

• ma nastawienie intelektualne, emocjonalne czy religijne;

• jest uczuciowo ciepła czy zimna;

• jest spokojna czy wybuchowa;

• jest zachłanna, jeśli chodzi o czas i uwagę;

• jest zazdrosna o innych uczniów lub innych nauczycieli;

• ma niskie poczucie własnej wartości lub jest arogancka.

Szósty aspekt: jak funkcjonuje relacja i jaki ma wpływ na każdą ze stron

To, czy uczeń i nauczyciel tworzą razem:

• dobry czy zły zespół;

• zespół, w którym obie strony stymulują u siebie nawzajem rozwój swoich najlepszych zdolności lub hamują ten rozwój;

• zespół, w którym obie strony marnują czas, ponieważ mają różne oczekiwania;

• zespół, w którym podtrzymywana jest struktura hierarchiczna i w którym uczeń czuje się wykorzystywany, kontrolowany i ma poczucie niższości (co wzmacnia jego niskie poczucie własnej wartości), a nauczyciel czuje się zwierzchnikiem i autorytetem, przy czym to, co czuje jedna strona, może być niezgodne z tym, co czuje ta druga;

• zespół, w którym obie strony czują się inspirowane lub eksploatowane.

Musimy oceniać relację uczeń-nauczyciel w kategoriach wszystkich sześciu aspektów oraz każdego z ich czynników składowych. Jeśli czynniki te nie są ze sobą zgodne, obie strony muszą próbować je zharmonizować i dostosować. Jeśli jedna ze stron nie jest otwarta na ten sposób rozwiązywania problemów (z powodu różnic kulturowych lub czynników emocjonalnych), druga strona musi albo poczynić zmiany na własną rękę, albo zachować dystans w relacji.