Орчин үе дахь бурханы шашны гол ач холбогдол

Дээрхийн гэгээнтэн Далай лам бурханы шашны шинжлэх ухаан, бурханы шашны гүн ухаан ба бурханы шашин нарын  хооронд ялгаа байгааг заадаг. Мөн Далай лам  бурханы шашны шинжлэх ухаан ба түүний гүн ухаан хүн бүрт маш олон зүйлийг  өгөх боломжтой гэж ярьдаг. Бидэнд, бурханы шашны шинжлэх ухаан ба бурханы шашны гүн ухаанд агуулагдах бадрал төрүүлсэн гүнзгий мэдлэгээс үр  ашиг авахын тулд заавал бурханы шашинд бишрэх явдал байхгүй.

Бурханы шашны шинжлэх ухаан сэтгэл зүй, ой ухаан яаж  ажилладаг, түүнд сэтгэлийн хөдөлгөөн яаж нөлөөлдөг, ойлгоц яаж ажилладаг вэ гэсэн зүйлийг судлана. Түүнчлэн, тэрхүү нь логикийн хүрээнд олон зүйлийг дэвшүүлдэг. Тэнд мөн ёртөнцийн сургаалын тухай гүнзгий мэдлэг бий. Бурханы шашны гүн ухаан бодит байдлыг судлах ба бид энэ бодит байдлыг яаж ойлгодог, түүнд хандах бидний төсөөлөл, бид өөрийн уран сэтгэмжийг яаж дэлгэн харуулж байгааг судлана. Энэ бол тэгээд хойдын төрөлт, чөлөөлөгдөл, гэгээрэл гэх зэрэг шашны үзлийн орчинд гүнзгий нэвтрэлгүйгээр хүн бүрт ашигтай байж болох олон зүйлүүдийг хамрана. Тэр ч байтугай, бясалгал –бид, өөрийн ухааныг дасгалжуулахад ашигтай ба ер нь амьдралд хандах  эерэг харьцааг хөгжүүлэхэд их дөхөм болно.

Бурханы шашны сэтгэл зүй ба гүн ухааны зохицол. Зөвхөн энэ хоёр чиглэлийн ба бурханы яг шашны үндсэн зорилго бол зовлонгоос ангижруулж, аз жаргалыг олоход оршино. Бид бүхэнд сэтгэл зүйн хүнд байдлаас,  манай мэдрэхүй эмх замбраагүй байгаагаас оюун ухааны зовлон их байна. Бас бидний  бодлогогүй  үйлдлээс олон зовлонтой  асуудал гардаг. Тэгээд бид бодит байдалын талаар янз бүрийн хуурмаг зөн төсөөлөлтэй учир түүнтэй холбоотой байж чаддаггүй. Үнэхээр үүнийг даван туулахад бурханы шашин бидэнд тусламж үзүүлнэ. Бурханы шашин,  шашныхаа үүднээс ирээдүй, юуны өмнө, ирээдүйн амьдрал, хойдох төрөлт, гэгээрэл зэрэг зүйлийн тухай  авч үздэг. Хэрвээ  бид бурханы шашныг гүн ухаан, сэтгэл судлалын үүднээс үзвэл тэдгээр нь бидэнд ямар нэг  ашгийг бүр одоо манай амьдралтай нягт холбоотой өгч болно.

Бурханы шашны сургаалын хамгийн гол юм бол “хутагтын дөрвөн үнэн” болно.Энд “хутагтын” – гэдэг нь самгарди үүсэлтэй бөгөөд бодитыг танисан хүнийг хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл дээд биелэлийг олсон хүн. Энэ үнэхээр тийм. Бодитыг танин мэдсэн гэгээрэгчүүд , түүнийг жинхэнэ бодит үнэн болохыг ойлгодог.

Анхдугаар үнэн- энэ зовлон. Зовлон гэж юу вэ? Бидэнд тулгарах хүнд байдлын асуудал ямар вэ, түүний үнэн нь хаана вэ?

Анхны асуудал- энэ аз жаргалгүй байх. Зовлон олон янз бөгөөд аз жаргалгүй байх нь ямар их тааламжгүй байдгыг бид мэднэ. Мэдээжээр, аз жаргалгүй байдалд олон ялгаварлал байдаг. Бид таатай нөхцөлд, сайхан найз нөхдийн дунд, сайхан хоол ундтай ч байсан  аз жаргалгүйг мэдэрч болно. Мөн бидний бие их өвдөж байсан ч үглэж, санаагаар уналгүй, өөрийнхөө талаар нэг их тэтгэн бодохгүй, нөхцөл байдлыг тайван хүлээн авснаас бид аз жаргалтай байж болно. Тухайлбал, хорт хавдарт өвчнөөр өвдсөн гэхэд гэр бүлийнхэн санаа зовохгүй байх талаар бодож, сэтгэлийн чадварлаг хүчтэй байх. Ийм аз жаргалгүй юм бол бидэнд хамгийн түрүүнд тохиолдох үндсэн асуудал юм.

Хоёрдугаар асуудал –энэ нэг сонин асуудал  –  эгэл жаргал. Эгэл жаргалд ямар асуудал байна вэ? Энгийн жаргал хуваагдахгүй.  Бид хэзээ ч сэтгэл хангалттай байдаггүй.  Жаргал үргэлж бага байдаг. Жаргал өөрчлөгддөг. Бид жаргалтай байлаа гэтэл  ааш зан  хувирахад улмаар дахиад л жаргалгүй болдог, харин үнэхээр бидний жаргал жинхэнэ, бүрэн дүүрэн, жаргал үүсэх нөхцөл  ихсэх тутам бид улмаар цаашдаа тогтмол жаргалтай байж болох юм. Жишээлбэл, олон хүнд таалагддаг зайрмагийн тухай гэвэл, онолын үүднээс үзвэл,  олон зайрмаг идэх тутам бид улам их жаргалтай болох байсан. Гэвч нилээн хэдэн тооны зайрмаг идсэний сүүлд  дүргүй хүргэж, гэдэс өвдөх болно. Тэгэхлээр, бидний эдлэхээр чармайдаг эгэл жаргал нь  заримдаа хэцүү юм үүсгэдэг ба тэр эгэл жаргал бас  төгс төгөлдөр биш.

Нэг сонирхолтой юм байна. Би өөрөөсөө байнга асуудаг юм: “Чи өөрийн дуртай хоолыг хэр их  хэмжээгээр идвэл бүрэн цадсан таашаалд хүрэх вэ? Нэг жижиг халбага хоол хангалттай юу?” “За би цадлаа, Их сайхан байна, Тэгээд дараа нь юу вэ?” “Энэ бол худлаа, Тийм үү?” Бид байнга  их идэх дуртай бол, энэ нь бас ямар ч таашаал авчирахгүй.

Бидэнд тохиолдох гуравдугаар асуудал – бидний улигт бодолтой ахуй амьдрал. 

Улигт бол жишээ нь нэг дууны ая тархинд эргэлдээд зогсоох ямар ч аргагүй байдаг. Бас өөр ямар нэг муу бодол санаанаас гарахгүй, эсвэл  салахгүй сэтгэл зовоосон  нэг юм, эсвэл залхаатай яриа, эсвэл ямар нэг үйлдлийг залхууртай гэсэн ч  гүйцэтгэх.  Жишээлбэл, залхмаар перфекционист хүн. Эдгээр бүгд улигт (залхагдсан)  бодолтой янз байдлыг бурханы шашины сургаалд үйлийн үр гэж үздэг.

Үйлийн үр – хэзээ бид өөрийн биеийг барьж чадахгүй ямар нэг үйлдлийг байнга гүйцэтгэхийг албадах.  Мөн залхаатай аливаа “сайн зан авир” жишээ нь, би үргэлж шилдэг байхыг хүснэ, тэгээд бид дандаа сэтгэл хангалтгүй байдаг. Энэ байдал их цочролд оруулж, маш таагүй байдалд хүргэнэ.

Тэгээд үр дүнгүй болон үр бүтээцтэй ч гэсэн энэхүү улигт зан авир огт ашиггүй. Энэ үргэлж шаналгаа зовлон авчирна. Ялангуяа бид улигт бодолд автах, ярих, аливаа юмыг ууртай, шуналтай, эсвэл ээнэгшин дасах , атаархах, хардах зан авиртай үйлддэг. Жишээлбэл,  бид , нөхдөө ба гэр бүлийнхээ хүмүүсийн аль нэгийг хардаж, ухаан санаанд үргэлж улигт бодол байснаас сэтгэл санааны цочролд ордог, энэ их таагүй зүйл, үнэн үү?

Хэрвээ, энэ сэтгэл санааны зууралдсан бодол, үг,  үйлдлийг даван туулах чадвартай бол их сайхан болно.

Бурханы шашин бидэнд өөрийн дотоод орчин руу харж, тэнд зовлонгийн шалтгааныг олох хэрэгтэй гэдэг. Бидний буруутай байдлыг гадаад орчны хүчин зүйл гэх нь тун амархан. Би эдийн засгийн байдлаас, цаг агаар муу байгаагаас, эсвэл улстөрийн бодлогоос болж уурлаж байна,  гэтэл гадаад орчны хүчин зүйл нь, зүгээр хэлэхэд – нөхцөл. Энэ нөхцлийн улмаас хүн бүхэнд өөрийн гэсэн тодорхой зуршил бий болдог. Жишээлбэл, байнга  гомдол гаргадаг зуршил. Залхаатай зан авир нь бидний дотоод байдал биш,  гадаад орчны ямар нэг шалтгаан гэж  бид үзэж болох юм. Гадаад орчинд юу ч болж байсан – энэ бол бид “Энэ ердөө сайн юм болохгүй” гэх  маягтай үглэхийн нөхцөл. Гомдол, үглэл ийм байдаг байна.

Бурханы шашны сургаалын нэг гол зүйл бол – амьдралыг яаж хүлээн авч мэдэрч байгаа нь зөвхөн биднээс л хамаарах үзэл. Амьдрал эсвэл  дээш, эсвэл доош үсрэх мэтээр явж болох ба бид түүнийг үгүй бол маш зовуурьтай, үгүй бол амгалан ухаанаар хүлээн авах хэрэгтэй. Энэ биднээс хамаарна. Тэгээд бид юуг ойлгох хэрэгтэй юм бэ? Бид бүхэнд өөрийгөө судлаж, уг шалтгааныг харах хэрэгтэй: яагаад миний сэтгэлд энэ салшгүй залхаатай бодол гараад байна вэ? Энэ зовуурьтай зүйл хаанаас үүсдэг юм бэ? Шалтгаан нь юунд байна вэ?

Бурханы шашин бидний зовлонгийн жинхэнэ шалтгаан юу юм гэдгийг илрүүлж ойлгохын тулд бид, өөрийгөө гүнзгий, тун гүнзгий судлах талаар номлодог. Миний зан авирын төвөгтэй асуудал – миний муухай авир  гэдгийг жишээчлэн хэлж болно. Юунаас болоод би ийм муухай зантай юм бэ? Цаашид улам гүнзгийрүүлж  бодвол. Би яаж амьдарч байна, хүмүүс яаж амьдардаг байна, ер нь  хүмүүс яаж оршдог юм тухай ,түүнийг ойлгохгүй ба бухимдах асуудлын гүн шалтгааныг тэр дээд биелэлтэй гэгээрэгчид танин мэджээ. Мөн миний эргэн тойрон яаж амьдардаг, миний хувьд ямар зүйл тулгарч байна гэдэг  бас төөрөгдөл байдаг. Бодит байдлыг яг байгаагаар нь хүлээн авахын оронд энэ бодит байдлын тухай зөн санаашрал бидэнд тусгагдана.

Жишээлэхэд, өөрийнхөө тухай бид хуурамчаар тусган үзэж болно: “Бүх юм минийхээр байх ёстой. Би бүгдэд таалагдах ёстой. Би юу ярьж байна гэдэгт бүгдээр анхаарал тавих ёстой, яагаад гэвэл энэ чухал юм”. Та энэ талаар блог ба жиргээний жишээн дээр харж болно – юуны ч тухай би бичнэ, тэр болгон их чухал, дэлхий даяар энэ талаар мэдэх ёстой. Би өнөөдөр өглөө нэг хоол идсэн: энэ  чухал, бүх хүмүүс мэдэх ёстой. Тэгээд  миний өглөөний идсэн хоолны талаар “надад таалагдаж байна” гэдэг дээр бага тооны даралт байвал би аз жаргалгүй энэ өдрийн турш сэтгэл зовуурьтай явдаг.

Эсвэл бас өөр нэг хуурамч тусгал – энэ нь  би бүх юмыг байнга хянаж байх ёстой. Ямар нэг нөхцөл байдал байхад би заавал түүнийг хянах ёстой. Иймээс  байдал дахь үйл ажиллагааг ойлгох хэрэгтэй. Жишээлбэл, манай ажилтанууд офист би хүссэнээр ажиллах ёстой. Эсвэл миний гэр бүлийн садан төрлүүд яг минй хүслээр л байх ёстой. Гэвч энэ бол бүр абсурд зүйл болох нь гарцаагүй. Ингэвэл,  миний амьдрах арга, аливаа юм гүйцэтгэх үйл ажиллагаа – энэ бол аль нэгэн юмыг хийх зөв арга –энэ дээрхи хуурамч тусгал дээр үндэслэсэн болно.

Үгүй бол хэн нэгэн  хүнд  ноогдуулах: “Чи намайг хайрлах ёстой”. Энэ хүн их онцгой. Бас өөр хүмүүс надад хайртай байдаг байсан ч, жишээ нь, миний эцэг эх, миний нохой,   харин яг энэ хүн л намайг хайрлах ёстой. Хэрвээ энэ хүн надад хайргүй бол би зовж, аз жаргалгүй  болдог. Ийм байдлын талаар би үргэлж Антрактик дахь пингвин шувууны сүргийн талаар дурсан санадаг юм. Тэнд олон мянган тооны пингвин амьдрах бөгөөд тэдгээр нь бидний хувьд бүгд адилхан  харагдана. Гэтэл нэг пингвины хувьд тэр олон  мянган пингвины дотроос  цорын ганц пингвиныг  онцгойчлон сонгож ханилдаг. “ Би, тэр надад их  хайртай байхыг хүсэж байна” – гэсэн онцгой харьцаа бас байдаг. Гэвч энэ нь мөн хуурамч зөгнөл.

Өөрөөр хэлбэл, бид өөрсдийн тухай сэтгэл хөөрөн: “Би онцгой хүн”. Эсвэл өөр нэг хүнийг “Чи их онцгой хүн” гэж хэт үнэлэх, Эсвэл бидэнд тохиолдсон аль нэг явдлыг хэт  дөвийлгэнэ. Жишээ нь, миний хүүхэд муу суралцаж байгаа асуудал байна, би бүх ертөнц дээр ганцаараа ийм зовлонтой.  Үгүй бол миний нуруу өвдөнө, би их цочролтой байна,  гэх мэтээр. Би ганцаараа ингэж зовж , энэ төвөгтэй асуудлыг мэдэрч байна. Эсвэл “намайг хэн ч ойлгохгүй юм. Бусдыг магадгүй ойлгоход амархан, Харин намайг яг намайг л ойлгоход тун хэцүү”.

Бид эдгээр бүгд зүйлийг ихээр дөвийлгэн, хуурмагаар тусган, энэ байдал л чухал гэж бодоцгооно. Гэсэн ч бид энэ зүйлийн хувьд сэтгэлийн дотор  бага зэрэг  итгэлгүй болохыг мэдрэнэ. Яг энэ бага зэргээр өөртөө итгэхгүй байдал энэхүү бидний хуурмаг тусгалд бодит үндэслэл үнэн хэрэгтээ байхгүй байгааг харуулна. Тэгэхээр бидэнд энэ би гэдгийн талаар итгэлийг өөртөө олж авах, энэ чухал гэсэн  сэтгэлийн бүх боломжийн стратеги бидэнд байгаа юм. Энэ би гэх итгэлд өөрийн гэсэн арга, өөрийн гэсэн харьцаа байх ёстой. Хэрвээ бидний хүссэнээр бус  аливаа зүйл болж байвал бид юу хийж байгаа юм вэ?  Бид уурладаг. Бид аль нэг зүйлийг түлхэж: үгүй, энэ миний хүссэнээс өөр юм гэдэг. Харин бүх юм  бидний хүссэнээр болж байвал бид үүнд таашаалтай сэтгэлээр татагдан уягдана. Тэгэхээр, би өөрийн орчин тойронд надад таалагдаж байгаагаар зохион бүтээвэл би өөртөө итгэлтэй байх мэдрэмжийг олдог. Ингэж бид шунал, хүсэл, сэтгэлээр уялагдсан байдлыг олж авдаг. Мөн өөр хүнд  энэ зүйл байгаа бол би түүнийг заавал түүнээс булаан авах оролдлогыг хийх ба атаархана. Иймэрхүү хаширгаатай байдлаар бидэнд сэтгэлийн хөдлөл үүснэ. Бид аливаа хүн рүү бухимдан хашгарч болох ба атхаархахаас болоод байнга залхаасан бодол тархинаас гарахгүй  байж болно.

Ингэхлээр,  эдгээр зүйлүүд бол бидний зовлонгийн үнэн шалтгаан юм. Бид аз жаргалгүй байна, тэгвэл бид  юу хийдэг вэ?  Бид “Би ядуу, би ийм аз жаргалгүй хүн” гэж гомдож үглэнэ. Эсвэл бид бүхэн энгийн жаргалтай байлаа ч гэсэн энэ нь  бидэнд байнга хүрэлцээгүй байдаг. Бид дандаа их юмыг хүсдэг. Энэ сонирхолтой. Магадгүй, танайд нохой байгаа бол, нохойг олон хооллох болдог,тэр идэх үедээ эргэн тойрон нүд хаяж, түүний хоолыг хэн булаачих бол гэж сэргэмжлэж байдгийг ажигладаг. Үүнтэй адил бид: би жаргалтай байна, гэвч, энэ жаргалыг ямар нэг хүн булаагаад авчих болов уу, үгүй бол хаашаа ч юм алга болчих болов уу  гэсэн байнга итгэлгүй байдалтай байдаг.

Бид яаж сайн нарийн бодож байна, юманд яаж хандаж байна энэ бүгд их гайхалтай зүйл. Тэгээд бид тохиолдож байгаа үйл явдлыг ажиглахын зэрэгцээ бодно: “Би жаргалтай байна, тэгвэл улам жаргалтай байж болно доо? Би жаргалгүй байна, тэгээд энэ  мөнх үргэлжилж болно. Би ядуу. Би энэ депрессийн байдлаас хэзээ ч гарч чадахгүй” Энэ бүх зүйл тойрч эргэлдэнэ. Энэ бүх бухимдал, төөрөгдөл бол би яаж амьдарч байна гэсэнтэй холбоотой.

Надад нэг юм байна- энэ надад байгаа юм. Тухайлбал, надад бугуйны цаг байна, тэр ажиллаж байна. Хэрвээ тэр эвдэрсэн бол би засварт өгнө. Гэтэл би суугаад хэн нэгний цаг руу харж: “Өө, түүний цаг минийхээс илүү сайн юм” – Ингэхэд л зовлонтой асуудал гараад ирнэ. “  Миний цаг түүний цагийг бодвол тийм сайн биш, Яагаад би муухай хямдхан цагтай байгаа юм бэ, Яаж тийм сайн гоё цагийг олж авах вэ? Хэрвээ хүмүүс миний энэ хямд цагийг хараад  миний талаар юу гэж бодох юм?” Энэ маш бэрх асуудал, тийм үү?

Бас имиджтэй холбогдсон, миний өөрийн имидж ямар байна, миний тухай хүмүүс юу гэж бодох юм гэсэн олон асуудлууд байдаг. Жишээлбэл, би багш, сайн багш үнэтэй цаг зүүх ёстой. За яадаг юм? Хэрвээ миний цаг муу хямдхан  –  за яадаг юм? Энэ бол бидэнд  юмыг гүнзгийрүүлэн таних, тэр ойлголтыг өгнө. Энэ бугуйны цаг хугацааг л хэмждэг, өөр юм алга. Бусад бүх юм надад хамаагүй.

Тэгтэл бас өөр нэг хэтрэл байдаг: хэрвээ би бурханы шашны багш байлаа гэхэд  би бодно: “Үгүй , би энгийн зүйлийг сонгох хэрэгтэй. Надад үнэтэй эдлэл байх ёсгүй, үгүй бол хүмүүс миний тухай, бүгд юмыг мөнгөний төлөө хийдэг гэж муугаар бодоцгооно”  Ингэж бодоод би өөрийнхөө хямдхан цагаар бахархах байсан. Би бас бүгдэд үзүүлж: “ За хараарай, миний цаг их  хямдхан. Би их даруу хүн. Би ийм бурханы шашинт хүн”. Тэгэхээр энэ бол бас ухааны маш их тайван биш байдал.

Энэ зовлон. Үүнээс  яаж ангижрах тухай бурханы шашин номлодог. Тэр нь утга учиргүй зүйл биш. Бидний бүх зовлон бол  бидний харилцаа, бидний хандалт, ялангуяа өөртөө хэрхэн яаж  хандах вэ гэдэг дээр суурилна. 

Гуравдугаар хутагтын үнэн,  өөрөөр хэлбэл, дээд гэгээрлэгчдийн ойлгосон зүйл нь – зовлоноос ангижраж, түүнийг зогсоож болно. Түүнээс дахин давтагдахгүй болтол ангижраж болно. Өөр хэлбэл, ззовлонгоос салах, жишээлбэл, “ би унтлаа, миний зовлон дууссан” гэдэг түр зуурын шийдвэр биш, харин зовлон дахин дахин  давтагдахгүй болгох боломжтой.

Энэ асуудлаас мөнхөд салж болох тухай яагаад бид ярьж байна вэ? Энэ тэгээд зүгээр л нэг сайхан хүсэл юм уу? Энэ бидний үзэл үү? Эсвэл энэ аль нэг бодит байдлаар тохиолдох зүйл үү? Бурханы шашин номлохдоо, зовлонгоос мөнхөд салж болно, яагаад гэвэл бидний оюун ухааны орчин цэвэр юм. Тэгээд бидэнд энэ юу вэ гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Энд манай оюун ухааны идэвхжил –бурханы шашин ухааныг тэгж нэрлэх ба энэ бол суугаад бодож байдаг машин биш, бидний оюун ухааны идэвхжил – байнга зогсолтгүй ажиллана.  Энэ сэтгэн бодох үйл ажиллагааны идэвхжил өөртөө сэтгэл хөдлөл, ойлголтыг багтаана.Оюун ухааны идэвхжил сэтгэхүйд саад болох  төөрөгдөл, бухимдал зэрэг сэтгэл ийн хөдлөлтэй заавал хамт дагалдахгүй. Энэ бол бидний бодит байдлын нэг орчин.

Тэгтэл бид үргэлж ууртай, үргэлж бухимдсан, үргэлж сандарсан байдалтай байдаг юм шиг санагдаж болох юм. Эсвэл  нэг дууны аялгуу толгойноос салахгүй эргэлдээд зогсоох ямар ч аргагүй байдаг явдал надад ч тохиолдож байсан, тэгэхээр, мөн та бүгдэд ч тийм юм  адилхан  тохиолдож байсан гэдэгт би бас найдаж байна. Өглөө сэрэхэд дахиад л тэр аялгуу толгойд эргэлдэж би өөрийгөө шал тэнэг байдлаар мэдэрч эхлэнэ. Бүр тийм залхаатай. Гэвч энэ бол бидний ухааны үйл ажиллагааны нэг хэсэг биш, хэрвээ жинхэнэ тийм байсан бол бүр эрт үеэс – бидний төрсөн мөчөөс эхлээд л байх ёстой юм. Тэгэхэд, тархинд энэ  аялгуу үргэлж зууралдах тийм  боломжгүй аргаар миний оюун ухааны идэвхжил орших ёсгүй. Энэ ямар ч боломжгүй. Ингэвэл би толгойд эргэлдээд байгаа энэ дууны эсрэг ямар нэг өөр зүйлийг сонгож чадна. Жишээлбэл, амьсгалаа тоолох.  Энэ бол  түүнийг зогсоох , юу ч бай  түр зуур зогсоох хамгийн энгийн арга. Зүгээр л  өөрийн амьсгалаа нэгээс арван нэг хүртэл тоолоод, дараа нь  дахин тоолох хэрэгтэй. Хэрвээ үнэхээр энэ дээр анхаарлаа төвлөрүүлэх юм бол тэр зууралдсан дууны аялгуу мартагдан зогсоно. Энэ  тэр дууны аялгуу бол бидний оюун ухааны үйл ажиллагааны салшгүй хэсэг биш гэдгийг батлана.

Түгшүүртэй сэтгэл хөдлөл мөн адил. Бид түүний эсрэг аль нэг сөрөг хүчийг хэрэглэж болох юм. Бид өөрсдийн хандлагыг өөрчилж болох ба энэ өөрчлөлтийн дагуу бидний бүх амьдралын туршлага өөрчлөгдөнө. Жишээлбэл, бид  ажлыг хараад:  “Энэ маш хэцүү, Би хэзээ ч энэ ажлыг гүйцэтгэж чадахгүй” гэж бодож болно. Ингэж бид үнэн хэрэгтээ зовдог. Тэгвэл бид ажилд хандах харьцааг өөрчлөн, түүнд тоог бодох шиг эсвэл адал явдал юм шиг хандаж: “ Өө, энэ бодлогыг би шийднэ дээ ? Чадна шүү?”

Мөн хэрвээ та компьютер дээр тоглодог бол тэр компьютерийн тоглоомд хандах  харьцааг үзэж болно. Та үүнийг : “Үгүй, энэ чинь маш нарийн хэцүү юм. Би энэ тоглоомоор тоглож чадахгүй” гэж  болно. Эсвэл түүнийг зугаа, адал явдал мэт хандаж: “ Энэ сонирхолтой юм. Би ойлгохыг хүсэж байна, Би ялахыг оролдъё”. Тэгээд энэ бүр хэцүү байлаа ч их хөгжилтэй зүйл байна. Өөрөөр хэлбэл, бүх зүйл бидний хандлага, бидний харьцаанаас хамаарна.

Иймд оршихын тухайд  бидний  төөрөгдөл, бухимдал түгшүүрийн эсрэг тогтмол ямар нэг сөрөг үйл ажиллагаа байдаг. Хэрвээ би нэг талаас аливаа явдал яаж оршдог талаар мэдэхгүй бол  нөгөө талаас, би бүх явдал яаж оршдогыг мэдэж чадна. Ингэхэд, хэрвээ, би буруу мэдэж байвал, би зөвөөр мэдэж болно.

Энэ дөрөвдүгээр үнэн.Үүнийг голдуу “мөрийн үнэн” гэж нэрлэдэг. Гэвч энэ үнэн хэрэгтээ, зөвөөр,  үнэнээр ойлгох аргыг зааж байгаа юм. Үнэн ойлгох арга, хуурамч ойлгох аргын сөрөг зогсоно, яагаад гэвэл энэ хоёр ойлголт нэг дор зэрэгцэн  оршихгүй.  Мэдээжээр,  байнга ийшээ тийшээ шилжих, шийдэмгий бус: энэ ийм үү, үгүй,энэ тийм байна үү? гээд байж болно. Дөнгөж, бид өөртөө итгэж эхэлмэгц: “ Би, үнэн юм хэрэг дээрээ юм  ямар байдгыг мэднэ.  Орчин ахуйн талаар миний урьдах бодол  –   боломжгүй, энэ буруу ойлголт”,  тэгвэл бидэнд тогтвортой ба итгэлтэй ойлголт  бий болдог.

Жишээлбэл, Би бодохдоо, би ёртөнцийн төв, би маш чухал хүн, миний хандлага хамгийн чухал. Энэ ойлголтын эсрэг, би хэн вэ?. Би – ёр нь, онцгой биш. Би бусдын адил, яг тэдэнтэй  адилхан. Тэгэхээр, яагаад надад онцгойгоор хандах ёстой юм бэ?  Энэ миний хувьд  аливаа онцгой юм байхгүй –  олонхи тохиолдол учир утгатай болно. Би яг адил, бусадтай чацуу. Харин хаанаас бид үүнийг мэдэх юм бэ? Хэрвээ би ёртөнцийн төв байсан бол, би цорын ганц зөв хандлагатай юм бол, тэгэхээр бусад хүмүүс надтай санал нийлэх  ёстой байсан. Гэвч энэ тийм биш. Тэгээд яагаад надтай санал нийлэхгүй байгаа юм бэ? Тэд нар юу вэ?- бүгдээр тэнэг юм уу эсвэл энэ юу юм бэ? Тэгвэл надаас өмнө төрөөд нас нөгцсөн хүмүүс юу юм бэ? Тэд нар мөн би хамгийн чухал хүн гэж бодох ёстой байсан юм уу? Ингэхлээр, яагаад зөвхөн надад зөв хандлага байгаа юм , харин яагаад тэд нарт өөрийн гэсэн хандлага байхгүй юм бэ? 

Бид задлан шинжилнэ, бид бодно: миний тэр орчлонг төсөөлөн тусгах арга ямар нэг учир утгатай байна уу? Хэрвээ энэ үнэхээр утгагүй юм бол, яагаад би үргэлж зөв,  бүх зүйл байнга миний санасанаар болох ёстой гэсэн залхсан байдлаар биеэ авч яваа юм вэ, тэгвэл энэ чинь хад мөргөсөн ишигний толгой хагарав гэгч болоод байна. Тэгээд би хэзээ ийм байдлыг илрүүлвэл, би ажиглахыг хичээнэ, яг ажиглаж эхэлмэгц, би өөртөө хэлнэ: “Энэ чинь шал дэмий юм”, Тэгэхээр тийм маягаар үйлдэхээс болин зогсоно.  Магадгүй, бидний зан авир хаширгаатай тул бид юу болж байгааг ойлгохгүй байдаг уу. 

Бас мэдээж, тодорхой нэг янзаар бодохыг болих нь амархан биш. Яг нөгөө дууны аялгуу толгой тархинаас гарахгүй зууралдаад байдаг шиг бид түүнийг амьсгал дээрээ анхаарал тавьж тоолж зогсоодог , яг үүнтэй адил ухааны залхагдсан бодлыг хөөж болно. “ Би ууртай байна, би цухалдаж байна”, -  бүр юунаас болоод ийм байгаагийн гүн шалтгааныг ойлгож байсан нөхцөлд ч жишээлбэл, амьсгалыг тоолохтой адил, бид цаашид бодолгүйгээр тийм байдлыг зогсоож болно. Өөр үгээр хэлэхэд, зүгээр л тайвшрах хэрэгтэй. Өөрт зав өгч амсхийгээд, “ Яагаад юм миний бодсоноор болохгүй байгаа юм бэ?” гэж бодохыг зогсоох хэрэгтэй. Бид энэ стрессээс амарна. Тэгээд амарсны дараа бид өөртөө “ Харин яагаад бүх юм минийхээр байх ёстой гэж би хүлээгээд байгаа юм бэ?, Би хэн юм бэ?, Би  – Бурхан юм уу?” гэдэг асуулт тавих хэрэгтэй.

Яагаад би хүн бүхэнд таалагдах ёстой юм бэ? Нэг сайхан жишээ гэвэл: “Бүр Бурхан багш хүн бүхэнд таалагддаггүй . Тэгвэл би ямар учраас хүн болгонд таалагдах юм бэ?”. Энэ нь бид бага зэрэг бодиттой байхад тусална. Мөн амьдралын тулгуур баримтууд байдаг: жишээ нь, аливаа хүнийг баярлуулах боломжгүй. Бүүр бүх хүмүүсийг би баярлуулъя гэсэнч энэ огт бололцоогүй. Яагаад гэвэл, бид тэднийг баярлуулж байна уу үгүй юу гэдэг нь тэд нараас ба тэд нарын хандах харьцаанаас шалтгаална. Би үүнийг хянаж чадахгүй. Энэ бол маш гүнзгий ойлголт, үнэн биз дээ? Намайг хүмүүс яаж хүлээн авч байгаа нь – энэ олон шалтгаан, нөхцлийн үр дүн байдаг. Энэ зөвхөн миний  юу хийсний үр дүн биш. Энэ бол бид, өөрсдийн чадах зүйлийг сайн гүйцэтгэнэ, гэхдээ бид илүү дийлж чадахгүй зүйлийг хүлээхгүй болохыг заана. Би улам сайн хийхийг хичээсэн боловч болсонгүй – би чин төгс хүн биш юм. Бурхан багш чин төгөлдөр. Би Бурхан багш биш. 

Мөрийн үнэн, ойлголтын үнэн –энэ бид өөрсдийн төөрөгдлийг задлан шинжилж, би яаж оршино, бусдууд яаж оршдог юм, тэгээд бүгд нийтээр яаж оршдог тухай бидний жинхэнэ ойлголтыг түүний эсрэг хандуулах явдал болно.

Жишээ авч үзье. Тэр бол манай өдөр тутмын амьдралтай ямар нэгэн байдлаар тэнцэх бололцоотой. Тухайлбал, та замын бөглөөнд оржээ. Эсвэл аль нэг газар саадтай тэгээд бид оочирт зогсох болдог. Энэ байдлыг зовлон мэтээр хүлээн мэдэрдэг. Тэгээд уур, тэвчээргүй хаширгаатай  бодолд автагдана. Энэ бол яг тэр нөхцөл байдал бөгөөд үүнд бурханы шашны шинжлэх ухаан ба гүн ухаан тус болж магадгүй юм. Бидэнд үүний тулд хойд төрлийн болон өөр нэг зүйлд заавал итгэх хэрэггүй. Бид задлан судалж, хэсэг бүрийг тусад нь авч үзнэ. Би энд юу хийж байгаа юм бэ? Юу болоод байна? Би аз жаргалгүй эрэгтэй, Би аз жаргалгүй эмэгтэй. Тэгвэл бас “За яах юм, за би тэгээд аз жаргалгүй” гэж болох юм. Гэвч ингэж хэлэхийн оронд бид энэ аз жаргалгүй гэх бодол дээр төвлөрдөг байна. Үүгээр ганирсан байдаг. Энэ мөнхөд үргэлжлэх юм шиг дүрслэл тусгана. Бурханы шашинд үүний тулд  төсөөлөлийг ашиглана,  - бид ам нь цангасан хүн, ус уухыг эгээрэн хүсэж байгааг дүрлэн төсөөлж, ангасанаас болж үхэхэд хүрээд: “ Би ус олох хэрэгтэй, Би амны цангааг заавал гаргах ёстой!”  Мөн тэгээд: “Би энэ аз жаргалгүй байдлаас хэзээ ангижрах юм, хүлээж чадахгүй! – энэ бол “Би ус уухыг хүлээж чадахгүй” гэсэнтэй адил юм.

Сонирхолтой нь энэ эгээрэн цангасан дүрийг бас хэзээ бид аз жаргалтай байх үед, энгийн жаргалтай үед хэрэглэж болох юм.  Бид энэ жаргалтай байдал дуусахыг хүсдэггүй. Гэтэл энэ бол урьдахын адил эгээрэн цангасантай төсөөтэй. Таныг  яг үнэхээр цангасан байдал зовоож байгааг дүрслэн боддоо. Тэгээд та анхны балга ус уулаа. Ямар харьцаа байна вэ? Бид тэгж их цангасан тул балга усаар ханахгүй. Бид улам, улам  их уухыг хүснэ. Бид зогсолтгүй уухыг хүснэ. Энэ их сонирхолтой зүйл ба үүнийг бид өөр дээрээ тусган  шинжлэн бодож болно. Нээрээ, би энэ аз жаргалыг туйлгүй  хүсэж байна уу?  Хүн болгон аз жаргалыг хүснэ. Хэн ч аз жаргалгүй байхыг хүсдэггүй.  Энэ бурханы шашны ёрөнхий чанар, бид түүнийг хүлээн авдаг. Гэвч миний хандлага энд  - жаргалыг туйлгүй хүссэн тэр  хүнтэй адил байна уу? Хэрвээ бидэнд анхны балга уснаас эхлэн бид тэртээ тэргүй улам, улам ихийг хүснэ: “ Ээ битгий булаа!” – тийм янзаар.  Гэтэл бас гурав дахь боломж байна – энэ сонирхолтой. Бид аз жаргалтай, аз жаргалгүй байж болох юм, гэвч мөн дундах замын бололцоо байдаг. Би одоо цангаагүй, гэвч  дараа нь  ус ууя гэдэг  уг хүсэл  намайг зовооно. Тиймээс би үргэлж усанд явч, ус авчирна, үгүй гэвэл  би шанална.  Бид нар жаргалтай, бараг аз жаргалгүй ч гэсэн дандаа аль нэг юмыг туйлгүй хүснэ. Бид уухыг дахиад хүснэ гэж айцгаадаг. 

Энэ бид өөрсдийн аз жаргалгүй байдал дээр хэтэрхий төвлөрснөөс болно. Би замын бөглөөнд бөглөгдлөө, эндээс гарахыг хүсэж байна. Би ухааны энэ зовлонтой байдалд бөглөрөн анхаарлаа төвлөрүүлж, энэ нэгдүгээрт мөнх үргэлжлэх шиг санагдаж, би  ямар аз жаргалгүй юм гэдэг бодолд хамгийн түрүүнд ордог.  Гэвч хоёр дахь зүйл -  хаана бид  анхаарлаа төвлөрүүлдэг вэ гэхэд- замд тааралдах нөхцөлд, эсвэл дэлгүүрт урт оочирт зогсох  –энэ нь мөнхөд үргэлжлэх юм шиг.  Энэ замын бөглөө хэзээ ч дуусахгүй, би хэзээ ч энэ кассанд хүрж, мөнгийг төлөөд энэ дэлгүүрээс хэзээ ч гарахгүй.

Дараа нь бид өөрт анхаарлыг төвлөрүүлнэ. “Ядуухан би, би хоцорч байна,  Замын бөглөөнд орсон ядуухан би дийлэх аргагүй,  Бүгд юм минийхээр байх ёстой. Би энэ байдлыг хянаж чадахгүй байгаагаа тэсвэрлэхгүй. Би бүх юмыг хянах ёстой, би явах хэрэгтэй”. Ийм байдлаар бид – өөрийн аз жаргалд, зам дээр тохиолдсон үйл явдалд, хувийн тухай санааг их тусган төвлөрүүлдэг.  

Ингэвэл бид юу хийх хэрэгтэй вэ? Бид энэ гурвыг задлан шинжлэх хэрэгтэй. Үүний тулд бид бурханы шашны гүн ухаанд илрүүлж болох ёрөнхий зарчмыг хэрэглэж болох ба энэ нь их ашигтай. Би одоо жаргалгүй, яах вэ? Жаргал, жаргалгүй байх явдал байнга солигдож байдаг. Хэрвээ бид өөрсдийг харвал сэтгэл санаа байнга өөрчлөгдөж эсвэл сайн, эсвэл муу дээш доош үсэрч байдаг. “За одоо би жаргалгүй байна. За яахав, онцгой юмгүй. Энэ мөнх үргэлжлэхгүй”.

Би өөрийгөө яаж мэдэрч байгаа – жаргалтай эсвэл жаргалгүй гэдэг нь шалтгаан, нөхцлөөс үүснэ. Хэсэг нөхцөл байна. Жишээ нь, би хэн нэгтэй уулзахаар болзсон, энэ замын бөглөөнөөс болоод би хоцрох болов. Гэтэл Энэтхэгээс гарсан багш, бурханы шашны их номтон Шантидева маш ашигтай зөвлөгөө өгсөн.  Хэрвээ нөхцлийг өөрчлөж чадахгүй бол – юунд санаа зовох юм ? Зүгээр харьцааг өөрчлөх хэрэгтэй. Харин энэ нөхцлийг та өөрчилж чадахгүй бол юуны тулд санаа зовох вэ ? Энэ ёрдөө тус болохгүй.

Би энэ замын бөглөөг цөмрөн гарч чадахгүй, Би үүнийг өөрчилж чадахгүй. Тиймээс энэхүү бодит байдлыг байгаагаар нь хүлээн авах хэрэгтэй.  Бодит байдлыг хүлээн авах – энэ бид нарт үүсэн гардаг хамгийн хэцүү асуудал юм. Бид ямар нэг юм хийж болох уу? Хэрвээ бидэнд гар утас байгаа бол уузахаар тохирсон хүн рүү утасдаж, “Би замын бөглөөнд хашигдчихлаа,хоцорч байна шүү” гэж хэлж болно. Тэгвэл тэр хүн гуниглаж, итгэл алдах болно эсвэл тиймгүй ч байж болно –энэ бол хэлэхэд муухай ч гэсэн тэр хоёр хүний хоорондын асуудал, тэдний бодит байдалд хандах харьцаа юм.

Энд бас сэрэмжтэй байх хэрэгтэй, яагаад гэвэл өөрөө буруутай юм шиг мэдэрч болох юм. Би болзсон уулзалтанд амжиж очиж чадсангүй, надад ичмээр, надад харамсалтай байна. Би буруутай. Таны бодоод байгаа энэ үйлдэл юу юм бэ?  Энэ бодлын хаана буруу юм байна вэ?  Буруу юм бол: “Би үүнийг уьдчилан сэрэмжлэх ёстой байсан” гэж бодож байгаад оршино. Тэгэхээр, зам дээр бөглөө үүссэнд  би буруутай гэх нь шал дэмий зүйл. Би яагаад буруутай байх юм?  Би эртхэн гарч болох байсан. Энэ үнэн. Гэвч зам дээр осол гарсан байж болно. Ингэхэд би эрт гарсан ч гэсэн хоцорч болох юм. Тийм учраас би бүх үйл явдлыг хянах боломжгүй,  дэлхийд тохиолдох  бүх үйл явдалд – миний буруу байхгүй. Би хоцорч байгаадаа баярлахгүй байна, гэвч энд миний буруу алга, уучлаарай.

Бид зам дээр үүссэн бөглөөний талаар хэсэгчлэн задлан үзье. Зам дээр тохиолдсон бөглөөг хэсэгчлэн  задлан үзэх  нь бидэнд ямар хэрэгтэй юм. Би энэ бөглөөнд, энэ замын хөдөлгөөнд нэг аймшигтай юм шиг хандана. Энэ дэлхийн аливаа юмны хамгийн муу зүйл. Мэдээж, бид энэ явдал мөнх үргэлжлэх юм шиг бодно. Хэзээ ч бидний  машин хөдлөхгүй Гэвч бид энэ замын бөглөө олон, олон шалтгаанаас гарч болох талаар задлан бодож болох юм. Шалтгаанаас үүсэх бүх явдал энэ шалтгаан ба нөхцлөөс хамаарна, шалтгаан, нөхцөл өөрчлөгдөх тохиолдолд, байхгүй болдог. Нөхцлөөс хэзээ хамаарсан янз бүрийн нөхцөл өөрчлөгдөхөд, уг нөхцөл өөрчлөгдөнө.

Жишээлбэл, хэрвээ өргөн зам дээр осол гарчээ. Тэгвэл, жишээ нь, энэ осол хүмүүс ажил руу явах , үгүй бол ажлын дараа гэртээ харих үеэр, замын ачаалалын ид цагт  тохиолдсон байж болно. Гэвч удсан удаагүй энэ машиныг зам дээрээс зайлуулж, осолд орсон хүмүүст тусламж үзүүлнэ. Тэгэхэд ослоос болж гарсан тэр нөхцөл (орчин) алга болно.  Ингэхэд, орчин нь өөрчлөгдөхөд, бас энэ замын бөглөө өөрчлөгдөнө гэдгийг би ойлгоно. Энэ бол аймшигтай монстр биш, нэг юм, тэр нь дуусах ёстой болно. Аливаа нөхцөлд нөлөөлөх бүх шалтгаан ба орчинг нилээд өргөн сэдэвтэй авч үзэх хэрэгтэй буюу харин тэр бүгд нь  өөрөө болчихдог юм шиг үзэж болохгүй. Жишээ нь, энэ замын бөглөөг зөв зүгээр өөрөө болчихсон юм шиг үзвэл, тэр нь шалтгаан ба орчиноос хамаарахгүй болно.

Замын хөдөлгөөн, бөглөөнд  хандах бидний харьцаа нилээн бодьтой, дараа нь энэ бөглөөнд хандах бидний хувийн харьцааг тус тусаар задлан учрыг олох хэрэгтэй. Бид, би ядуу гэсэн үзэл бодолд баригдана: “ Би яг цагтаа амжиж чадахгүй”. Гэтэл бид бодит байдлыг харвал, тэр бөглөөнд би ганцаар түгжигдээгүй. Тэнд бас бусдууд бүгдээр түгжигдсэн байдаг. Тэгээд энэ бусдууд бас л зорьсон газарт машинаар явж очихыг хүсдэг. Би ганцаар биш. Бид  өөрөөс  баруун, зүүн тал рүү харж ,бусад машинд сууж байгаа хүмүүст, бас зовлонтой байгааг үзнэ.  Энэ нь бидэнд, эдгээр бусад хүмүүс энэ бэрх нөхцлөөс сэтгэл санааны болон бусад бүх харилцааны хувьд  хурдан чөлөөлөгдөөсэй гэсэн хүсэл – нийгүүлсэнгүй үзлийг хөгжүүлэхэд туслана.

Яагаад гэвэл бид зөвхөн өөрийн тухай бодох, зөвхөн өөрт тохиолдсон бэрх асуудлын тухай бодвол бидний сэтгэцийн хэр хэмжээ маш богино болохыг харуулна.  Бид зөвхөн өөрийн тухай бодно. Энэ давчуу байдал. Бид “би ядуу” гэдэгт хатуу зууралдана. Тэгээд бид чинэрсэн байна. Бидний дотоод хүчин чадал маш их чинэрэлтэй байна. Түүнчлэн, тэр бөглөөнд түгжигдсэн бүх хүмүүстэй адил, эргэн тойрны нөхцөл  - улам өргөн. Мөн манай сэтгэц бодлын уужам байгаагаас эхлэн бүгдээрээ тайвширдаг. Энэ бол бидний нүглийн мэдрэхүйг даван туулах арга. Яагаад гэвэл энэ гайтай зүйлийн нэг хэсэг- бид хавчигдаж биеэ барьсан, “ би ядуу” бодолд их автагдсан байна. Тэгээд бид хүнд нөхцөлд орсон бүх хүмүүсийг хараад, бид тэдгээр хүмүүс зовлонгүй энэ нөхцлөөс салаасай гэж  хүсэх тийм хайртай хандлага байвал, бидэнд  өөрсдийн хувьд түүнийг тусган  авахад амархан болно. Энэ тэгэхдээ, уулзахаар болзсон цагт тэртэй тэргүй хоцрох баримт байдлыг өөрчлөхгүй юм. Би энэ байдалд юу ч хийж чадахгүй. Гэвч би замын бөглөөнд  хэзээ түгжигдсэн үед, энэ нөхцөлийг би, яаж тусган авч байгаа өөрийн харьцааг өөрчлөх талаар ямар нэг юмыг хийж чадна.

Яг ингэж  бурханы шашин зөвхөн орчин үеийн амьдралтай болоод ер нь амьдралтай бүрэн харилцан холбоотой. Бид, өөрсдийн сэтгэл хөдлөл, өөрсдийн харилцаа, өөрсдийн тусгал дээр бас энэ хандлагын хувьд юу нь суурь болдогт   анхаарал тавихыг хичээдэг. Зууралдсан сэтгэлгээ, чалчаа яриа, энэ бүгдийг тусгах үйл ажиллагаанд анхаарна. Тэгээд бид бодит байдал, юу болж байгааг улам тод харахын тулд түүнийг хэсэгчлэн шинжлэх арга хэрэглэхийг хичээнэ. Ийм байдлаар, энгийн амьдралд аль болох боломжоор, бидний өөртөө учруулах зовлонг хөнгөтгөхөд бурханы шашны шинжлэх ухаан болон гүн ухаан их ашигтай. Хэзээ бид энэ дээгүүр, доогуур байх, бид өдөр тутмын амьдралд нэг үед  жаргалтай, нөгөө үед жаргалгүй байхыг мэдрэх ба бид шуналт хүсэлтэй байхгүйг хичээдэг. Бид жаргалтай үед таашаал эдлэнэ. Бид энэ мөнх биш гэдгийг мэдэх тул үүнд нэг их ач холбогдол өгдөггүй. Бид зүгээр л таашаалтай байдаг. Харин бид жаргалгүй бол “Тэгээд яах юм”  Заримдаа бүгд жаргалгүй байдаг, үүнд нэг онцгой зүйл байхгүй” Бид жирийн байдлаар юу хийх ёстойг хийдэг. Тийм байдлаар, өөрийн амьдралд нэг их ач холбогдол өгөлгүй  энгийн амьдардаг. Өөр хэлбэл, тусгахуйн тусламжтай бүх юмыг хэтрүүлэн үнэлэхгүй гэсэн үг. Тийм байдлаар амьдрал нилээн баясгалантай болдог, яагаад гэвэл бид үнэхээр өдөр тутмын амьдралын аливаа хумс зүйлд баярлаж, бид өөрийн бие, хүслийг нэг их  товойлгохгүй байдаг. Одоо энэ бүрэн дүүрэн байх бололцоотой. Одоо юуны өмнө, цайны завсарлагаа. Гэвч үүнд бид  их  сул хандаж, ямар ч ач холбогдол өгдөггүй.