Vai Trò Thích Hợp Của Đạo Phật Trong Thế Giới Hiện Đại

Đức Dalai Lama phân biệt giữa khoa học Phật giáo, triết học Phật giáo và tôn giáo đạo Phật. Ngài nói rằng khoa học Phật giáo và triết học Phật giáo có rất nhiều điều để cung cấp cho mọi người. Người ta vẫn có thể hưởng được lợi lạc từ giáo pháp và tuệ giác trong khoa học và triết học Phật giáo, mà không cần phải xem xét hay quan tâm đến đạo Phật.

Khoa học Phật giáo liên quan đến tâm lý học, đó là sự phân tích rất sâu sắc về cách tâm thức hoạt động, cách cảm xúc hoạt động, và cách nhận thức hoạt động. Nó cũng có rất nhiều điều để cung cấp trong lãnh vực nhân minh học (logic), và tuệ giác về vũ trụ học. Triết học Phật giáo liên quan đến thực tại, cách mình thấu hiểu thực tại, và giải tỏa những ảo tưởng và vọng tưởng của mình về thực tại. Đây là những điều có thể hữu ích cho bất cứ ai, mà không cần phải chấp nhận những khía cạnh nghiêng về tôn giáo nhiều hơn của đạo Phật, như tái sinh, giải thoát và giác ngộ. Hơn nữa, thiền là một sinh hoạt có thể hữu ích cho bất cứ người nào, như một cách luyện tâm, và giúp mình phát triển thái độ ích lợi hơn trong đời sống.

Mục tiêu chánh của tâm lý và triết học Phật giáo (cũng như các khía cạnh tôn giáo của đạo Phật) là loại bỏ khổ đau và bất hạnh. Tất cả chúng ta đều có rất nhiều nỗi khổ tinh thần và vấn đề tâm lý, vì những khó khăn về tình cảm. Chúng ta có nhiều vấn đề, vì không có lý trí, và không tiếp xúc với thực tại. Đây là những vấn đề mà Phật pháp có thể giúp mình khắc phục.

Tất nhiên, đạo Phật là một tôn giáo nói về việc khắc phục vấn đề trong những kiếp tương lai, giải thoát khỏi tái sinh và trở thành một vị Phật giác ngộ. Nhưng nếu chỉ nhìn về mặt tâm lý học và triết học, thì chúng cũng có thể giúp ta giảm thiểu khổ đau và khó khăn trong kiếp này.

Cấu trúc chính trong giáo pháp của Đức Phật là cái mà Ngài gọi là Bốn Chân Lý Cao Quý (Tứ Diệu Đế). “Cao quý” là một thuật ngữ đề cập đến những người đã nhìn thấy thực tại. Đây là những sự kiện chân thật về cuộc sống mà những người đã nhìn thấy thực tại hiểu là đúng, hay biết là đúng.

Diệu đế đầu tiên là khổ. Chân khổ là gì? Đâu là những vấn đề mà tất cả chúng ta phải đối mặt?

Vấn đề trước tiên là bất hạnh. Có thể có nhiều mức độ bất hạnh; ngay cả khi ở trong tình huống dễ chịu, với những người dễ chịu, ăn thức ăn ngon, thì mình vẫn có thể không vui. Mặt khác, ngay cả khi đau đớn thì mình vẫn có thể thấy hạnh phúc, không phàn nàn, bực bội và không quan tâm đến tự thân, vẫn có thể bình an, chấp nhận hoàn cảnh và lo lắng là ta có thể làm cho gia đình mình buồn. Do đó, bất hạnh là vấn đề lớn đầu tiên mà tất cả chúng ta đều phải đối diện.

Vấn đề thứ hai thì hơi bất thường, nên hầu hết mọi người sẽ không coi đây là vấn đề; loại đau khổ thứ hai là hạnh phúc thông thường của mình. Vấn đề với hạnh phúc thông thường là gì? Vấn đề là nó không kéo dài, không bao giờ thỏa mãn, mình không bao giờ có đủ, và nó sẽ thay đổi. Chúng ta sẽ hạnh phúc trong một thời gian, rồi đột nhiên tâm trạng của mình thay đổi, và không còn hạnh phúc nữa, vì đột nhiên thì mình không vui. Nếu như hạnh phúc thông thường thật sự là hạnh phúc cứu cánh, thì khi càng có nhiều điều khiến cho mình hạnh phúc, thì ta sẽ càng cảm thấy hạnh phúc hơn. Hãy nghĩ tới kem. Trên lý thuyết thì càng ăn nhiều kem trong cùng một lúc, thì mình sẽ càng sung sướng hơn. Nhưng sau một lúc thì mình không còn vui vẻ khi ăn kem đó nữa, và nếu cứ tiếp tục ăn nó thì ta sẽ bị bệnh. Vì vậy, hạnh phúc thông thường mà mình phấn đấu để có được cũng có vấn đề.

Vấn đề hạnh phúc là một điều rất thú vị. Tôi thường nghĩ rằng: “Tôi phải ăn bao nhiêu món ăn mà mình thích nhất, để thưởng thức chúng? Nếu như mình chỉ nếm một chút, thì có đủ không? Liệu tôi có thể nói rằng mình đã thưởng thức nó, và không cần ăn thêm nữa? Trên thực tế thì điều mà tôi thấy là nó không phải như vậy. Chúng ta muốn ăn nhiều hơn và nhiều hơn nữa. Vì vậy, ngay cả việc thưởng thức cũng không được thỏa mãn.

Loại tình huống có vấn đề thứ ba là sự tồn tại bắt buộc của mình. Bắt buộc có nghĩa là mình không kiểm soát được tâm trí hay hành vi của mình. Chẳng hạn như bắt buộc phải hát bài hát ngớ ngẩn nào đó trong đầu, vì mình không thể bắt nó dừng lại. Hay bắt buộc phải có những ý nghĩ rất tiêu cực, bắt buộc phải lo lắng, bắt buộc phải nói chuyện liên tục, và bắt buộc phải hành động một cách tiêu cực. Trên thực tế thì toàn bộ khía cạnh bắt buộc này là những gì nghiệp đang đề cập đến trong đạo Phật; nghiệp bắt buộc mình lặp đi lặp lại những hành vi, mà không có chút tự chủ nào cả. Và ngay cả khi nó là được gọi là “hành vi thiện hảo” bắt buộc, chẳng hạn như cố gắng hoàn hảo trong mọi lúc, thì mình chẳng bao giờ thấy hài lòng - sự bắt buộc phải hoàn hảo trên thực tế thì rất, rất là căng thẳng, vì nó không dễ chịu chút nào.

Vì vậy, cho dù đó là thiện nghiệp hay ác nghiệp thì hành vi cưỡng bách không tuyệt vời chút nào. Nó có nhiều vấn đề, đặc biệt là khi mình bắt buộc phải hành động, nói năng và suy nghĩ với tâm sân hận, tham lam, luyến ái hay ganh tỵ. Một số người bị ám ảnh vì ghen tuông với người bạn đời, nên họ rất lo sợ vì hoang tưởng và nghi ngờ. Đây là một ví dụ rất khó chịu về hành vi cưỡng chế. Nếu như ta có thể khắc phục vấn đề bắt buộc này trong việc suy nghĩ, nói năng và hành động, thì rất là tuyệt vời.

Điều mà đạo Phật nói là phải nhìn vào nội tâm, để tìm ra nguyên nhân của những vấn đề này. Thật dễ dàng để đổ lỗi cho những yếu tố bên ngoài đã tạo ra vấn đề của mình; ví dụ như tôi tức giận là vì kinh tế, hay vì thời tiết, hay chính trị. Trên thực tế thì đây chỉ là những trợ duyên bên ngoài, để một số tập khí nào đó biểu lộ ra - những tập khí trong tự thân, chẳng hạn như thói quen phàn nàn. Chúng ta tin rằng vấn đề ở bên ngoài, nhưng thật ra thì vấn đề là việc phàn nàn của mình. Trên thực tế thì không cần biết điều gì đang xảy ra bên ngoài, nhưng những sự kiện bên ngoài chỉ là trợ duyên để cho mình phàn nàn.

Vì vậy, một trong những điểm chính trong đạo Phật là trên cơ bản thì cách ta trải nghiệm cuộc đời như thế nào là tùy theo mình. Cuộc sống sẽ thăng giáng thất thường, và mình có thể trải nghiệm nó bằng một cách rất phiền toái, hay có thể trải nghiệm nó với tâm an lạc. Tất cả đều tùy theo mình, thật sự là vậy. Vậy thì điều mình phải làm là quán sát tự thân: Tôi có những vấn đề gì? Điều gì tạo ra vấn đề của tôi? Điều gì tạo ra nỗi bất hạnh của mình? Điều gì tiềm ẩn đằng sau hạnh phúc thông thường của tôi, đằng sau sự cưỡng ép của tôi? Nguyên nhân của nó là gì?

Điều đạo Phật nói là phải đi sâu hơn, sâu hơn và sâu hơn nữa, để khám phá nguyên nhân thật sự tạo ra vấn đề. Chúng ta có thể nói, ví dụ như, “Vấn đề của tôi là tánh khí thất thường; nhưng rồi mình phải hỏi: “Tại sao tôi lại có tánh khí thất thường? Điều mà mình sẽ thấy là nguyên nhân thật sự tạo ra vấn đề của mình là vô minh: vô minh về cách mình tồn tại, vô minh về cách người khác tồn tại, cách tất cả mọi thứ trên thế giới tồn tại, và vô minh về cách mọi việc đang xảy ra với mình. Thay vì nhìn thấy thực tế của tất cả những điều này, thì ta lại phóng chiếu đủ các loại ảo tưởng lên trên thực tại.

Chúng ta phóng chiếu những cách tồn tại bất khả dĩ vào thực tại. Chẳng hạn như về bản thân mình thì ta nghĩ rằng: “Mọi việc nên luôn luôn xảy ra theo ý của mình. Mọi người nên thích tôi. Mọi người nên chú ý đến tôi. Những gì tôi nói và nghĩ đều rất quan trọng.”. Bạn có thể thấy ví dụ về những điều này trong các hiện tượng blog, nhắn tin và mạng xã hội. Với những công nghệ mới này thì ảo tưởng của người ta là: Điều mà tôi nói là quan trọng. Cả vũ trụ phải nghe những gì tôi nói. Tôi vừa mới ăn sáng xong, và chắc chắn mọi người đều muốn biết tôi đã ăn món gì. Và nếu như không có đủ số người bấm “tôi thích” để hồi đáp về những món mà tôi đã ăn sáng nay, thì tôi sẽ buồn bã cả ngày.

Một vọng tưởng sai lầm khác là ý tưởng rằng tôi nên luôn luôn có tự chủ. Chúng ta rơi vào một tình huống, và cảm thấy mình nên kiểm soát tất cả mọi việc. Chúng ta nghĩ rằng: “Tôi hiểu tất cả mọi việc, và sẽ làm cho mọi việc vận hành theo cách tôi muốn. Tôi sẽ khiến cho mọi người trong văn phòng làm việc y như cách tôi muốn. Tôi sẽ khiến cho mọi người trong gia đình tôi làm tất cả những điều mà tôi muốn họ làm.”. Điều này thật vô lý. Đây là điều bất khả - tất cả chúng ta đều biết như vậy - nhưng nó dựa trên vọng tưởng rằng: “Cách làm việc của tôi là đúng. Cách của người khác là sai, và không tốt bằng cách của tôi.”.

Hay chúng ta phóng chiếu vào ai đó ý nghĩ: “Bạn phải yêu tôi”, hay “Đây là người đặc biệt.”.  Ta tin rằng việc những người như cha mẹ hay con chó của mình có thương mình hay không thì không quan trọng, nhưng người này thì phải thương mình, và nếu họ không thương ta, thì tôi sẽ rất buồn. Tôi luôn luôn nhớ đến khái niệm này, khi nghĩ về đàn chim cánh cụt ở Nam Cực. Có hàng chục ngàn chú chim cánh cụt, và chúng đều trông giống như chúng ta, nhưng từ quan điểm của chim cánh cụt trống thì khi một con chim mái nào đó xuất hiện, và giữa hàng chục ngàn con chim cánh cụt thì nó chỉ gắn bó với con chim mái đó thôi: “Đó là con chim hoàn toàn đặc biệt, và tôi muốn cô ấy yêu tôi.”. Đó là một ảo tưởng, một phóng tưởng, rằng con chim cánh cụt này, hay người này quan trọng hơn tất cả những người khác, rất đặc biệt, và người khác thì không quan trọng.”.

Thế là ta thổi phồng bản thân mình (Tôi đặc biệt), hay thổi phồng người khác (Bạn đặc biệt). Hay chúng ta thổi phồng điều gì đang xảy ra với mình. Chẳng hạn, có lẽ con tôi không học giỏi ở trường. Tôi cảm thấy như thể mình là người duy nhất trên vũ trụ gặp phải vấn đề này. Hoặc là tôi bị đau lưng, hay cảm thấy căng thẳng - như thể không có ai khác có vấn đề này, tôi là người duy nhất, và đó là điều kinh khủng nhất trên thế giới. Hay ta nghĩ rằng: “Không ai có thể hiểu tôi. Người khác thì dễ hiểu, còn tôi thì đặc biệt.”.

Chúng ta thổi phồng tất cả những điều này, cái được gọi là phóng chiếu. Chúng ta phóng chiếu vào họ điều gì bất khả dĩ, và tin vào điều đó. Rồi thì mình cảm thấy bất an, đó là điều chứng minh mình đang phóng chiếu, rằng vọng tưởng này không dựa trên thực tế một cách vững chắc. Chúng ta cảm thấy bất an, rồi thì sẽ có những cách khác nhau về mặt cảm xúc, để cố gắng làm cho cái tôi quan trọng này được an toàn. Chẳng hạn như cái tôi nên luôn luôn có được mọi sự xảy ra theo ý mình, mà khi sự việc không xảy ra như ý muốn, thì ta phải làm gì? Chúng ta sẽ tức giận và tống khứ điều đó ra: “Đây không phải là cách mà tôi muốn tình huống xảy ra.”. Nếu như sự việc diễn ra theo ý mình, thì ta sẽ rất quyến luyến với tình trạng đó, nghĩ rằng nếu như mọi thứ xung quanh mình đều xảy ra theo ý mình muốn, thì tôi sẽ an tâm. Hoặc mình rất tham lam và chấp thủ: nếu như sự việc xảy ra theo ý của người khác, mà không được như ý mình muốn, thì tôi rất ganh tỵ với những gì họ có, và muốn điều đó cho mình. Rồi thì ta sẽ biểu lộ những phiền não này qua hành động. Mình sẽ la mắng ai đó vì tức giận, hay có những ý tưởng xấu xa như ganh tỵ hay tham lam.

Tất cả những điều này được mô tả là nguyên nhân thật sự tạo ra vấn đề của mình. Chúng ta không hạnh phúc, và sẽ làm gì? Chúng ta sẽ phàn nàn: “Tội nghiệp cho tôi, tôi rất bất hạnh.”. Và nếu như mình cảm thấy hạnh phúc, thì lại chẳng bao giờ có đủ hạnh phúc. Chúng ta gắn bó với hạnh phúc của mình, và không bao giờ hài lòng, vì luôn luôn muốn nhiều hơn nữa. Nếu như chịu khó quan sát bản thân, thì bạn có thấy rằng đôi khi, mình giống như một con chó không? Khi con chó đang ăn thì luôn nhìn quanh, để đảm bảo là không có con chó nào khác đến dành ăn với nó. Vì vậy, giống như con chó thì con người cảm thấy rằng: “Tôi đang có hạnh phúc. Mọi việc đang xảy ra theo cách tôi muốn. Nhưng có lẽ người khác sẽ chiếm lấy nó.”. Rồi thì cảm thấy bất an.

Càng phân tích và nhìn vào nội tâm, thì điều mà mình khám phá ra càng đáng kinh ngạc. Chúng ta có những ý nghĩ như: “Tôi rất hạnh phúc, nhưng có lẽ tôi có thể hạnh phúc hơn. Tôi không hạnh phúc, và nó sẽ kéo dài mãi mãi. Tội nghiệp cho mình quá. Tôi sẽ không bao giờ thoát khỏi chứng trầm cảm này.”. Chúng ta phát hiện ra rằng tâm trí của mình liên tục xoay quanh sự vô minh về cách mình tồn tại.

Một cách khác để suy nghĩ là, ví dụ, nếu như có được món gì, thì tôi có thể hài lòng với nó. Ví dụ như tôi có một cái đồng hồ. Đồng hồ đang chạy, và nếu như nó bị hư thì tôi có thể sửa nó. Tôi có thể hài lòng với những gì mình có, nhưng thay vì vậy, tôi có thể nhìn vào đồng hồ của người khác và nghĩ rằng: “Ồ, họ có đồng hồ tốt hơn cái của tôi.”. Rồi thì vấn đề bắt đầu. “Ồ, tại sao đồng hồ của mình không tốt bằng đồng hồ của cô ấy. Tại sao tôi chỉ có cái đồng hồ kém chất lượng này? Làm cách nào để có được một cái đồng hồ tốt hơn? Nếu người ta thấy mình đeo chiếc đồng hồ rẻ tiền này, thì họ sẽ nghĩ gì về mình?”.

Đó là một cảm giác rất phổ biến, khi mình quan tâm đến việc người khác nghĩ sao. Vì vậy, có rất nhiều vấn đề liên quan đến việc lo lắng về bề ngoài của mình, cách người khác nhìn mình như thế nào. Trong trường hợp của chính mình thì tôi có thể nghĩ rằng những vị thầy giỏi nhất nên đeo đồng hồ tốt. Nhưng một cách khác để suy nghĩ là: “Tôi có một chiếc đồng hồ rẻ tiền, vậy thì sao?”. Đây là tuệ giác mà chúng ta phải cố gắng có được: “Vậy thì sao? Tôi xài loại đồng hồ nào thì có gì quan trọng? Đồng hồ chỉ báo cho tôi biết mấy giờ, vậy là đủ rồi.”.

Cũng có thể có cách suy nghĩ ở một cực đoan khác: thay vì nghĩ mình nên có một cái đồng hồ đẹp, thì tôi có thể nghĩ rằng đúng ra mình là một giảng viên đạo Phật, vậy thì nên khiêm tốn. Không nên có những thứ đắt tiền, vì như vậy thì mọi người sẽ nghĩ tôi đang làm việc này vì tiền. Rồi thì tôi sẽ rất tự hào về việc có một chiếc đồng hồ rẻ tiền, và muốn cho mọi người thấy rõ điều này. Tôi muốn khoe khoang: “Hãy xem đồng hồ của tôi rẻ đến mức nào. Tôi thật là khiêm tốn. Tôi là Phật tử rất thuần thành.”. Dĩ nhiên, đó là một tâm trạng rất phiền não.

Vậy thì đó là nỗi khổ. Đó là những gì đạo Phật đang đề cập đến - làm sao để đoạn trừ cách suy nghĩ mê lầm, lo lắng. Tất cả những nỗi khổ này dựa vào thái độ của mình, đặc biệt là thái độ về tự thân. 

Chân lý thứ ba mà Đức Phật đã thấy là mình có thể đoạn diệt tất cả những vấn đề này, có thể đạt được chân diệt, để chúng không bao giờ tái diễn nữa. Đây không chỉ là vấn đề đi ngủ và không gặp rắc rối trong lúc mình ngủ, bởi vì khi thức dậy thì vấn đề của mình sẽ quay trở lại. Chúng ta không muốn loại giải pháp tạm thời đó.

Tại sao lại nói là có thể đoạn trừ vấn đề mãi mãi? Có phải đó chỉ là điều mơ tưởng? Hay là điều này có thể xảy ra? Điều mà đạo Phật nói là có thể đoạn diệt tất cả những vấn đề này mãi mãi, bởi vì bản tánh của tâm vốn thanh tịnh. Vậy thì phải hiểu điều đó có nghĩa là gì. Khi nói về tâm trong đạo Phật, thì mình không nói về một cái máy nào đó ở trong đầu, thực hiện việc suy nghĩ. Chúng ta đang nói về tất cả hoạt động tinh thần (tâm hành). Tâm hành sẽ tiếp diễn mãi, gồm có cảm xúc và nhận thức, không chỉ là suy nghĩ. Đạo Phật dạy rằng tâm hành cơ bản không nhất thiết phải trộn lẫn với vô minh. Nó không cần phải lẫn lộn với phiền não như sân hận, vân vân - đó không phải là một phần trong bản tánh của nó.

Hiện nay thì có vẻ như mình luôn luôn tức giận, hay bối rối. Nhiều người cứ nghe một bài hát cứ lặp đi lặp lại trong đầu họ. Dường như nó sẽ không bao giờ dừng lại. Khi họ thức dậy vào buổi sáng, thì nó lại bắt đầu. Thật là ngớ ngẩn, nhưng đó cũng là một sự bắt buộc. Tuy nhiên, bài hát không phải là một phần của bản tánh tinh túy của tâm hành. Nếu nó là một phần của bản tánh tinh túy của tâm hành, thì đã phải có mặt ở đó từ lúc mình chào đời, cho đến bây giờ. Nhưng tâm hành không tồn tại theo cách bất khả này; không phải là đầu óc tôi luôn luôn có bài hát ngớ ngẩn này. Đó là điều không thể xảy ra. Tôi có thể đối trị với bài hát đang diễn ra trong đầu mình. Ví dụ, tôi có thể đối trị nó bằng pháp quán sổ tức (đếm hơi thở). Đó là một cách rất dễ dàng, ít nhất là tạm thời làm cho nó ngưng lại. Hãy bắt đầu đếm hơi thở của bạn đến số mười một, và cứ lặp đi lặp lại, từ một đến mười một. Nếu như thật sự chú tâm và tập trung, thì bài hát sẽ ngừng lại. Vậy thì điều đó có nghĩa là bài hát không phải là một thành phần nội tại của tâm hành.

Điều đó cũng tương tự với phiền não. Ta có thể thách thức chúng bằng lực đối trị. Ta có thể thay đổi thái độ của mình. Khi thay đổi thái độ thì toàn bộ kinh nghiệm sẽ thay đổi. Có thể tôi đang cố gắng hoàn thành một dự án ở công sở, và thấy nó rất khó khăn, quá kinh khủng, đến nỗi không bao giờ có thể hoàn thành nó, nên tôi rất đau khổ. Mặt khác, tôi có thể thay đổi thái độ và xem nó như một sự thử thách. Tôi có thể nghĩ rằng: “Đây thật sự là một thử thách. Nó là một chuyến phiêu lưu, để tìm ra giải đáp. Hãy xem mình có thể làm được điều này hay không” - tôi có thể xem nhiệm vụ của mình như là giải đáp một câu đố. Hãy xem cách mình tiếp cận với trò chơi trên máy vi tính. Bạn có thể thấy trò chơi quá khó khăn, và nghĩ rằng mình không chơi nổi. Hay bạn có thể thấy nó hào hứng; bạn có thể nghĩ về nó như một cuộc phiêu lưu - tôi sẽ cố giải mã nó, tôi sẽ cố gắng thành thạo với trò chơi này. Rồi ngay cả khi nó khó khăn thật, nhưng cũng có sự hào hứng. Vì vậy, tất cả đều tùy theo việc thay đổi thái độ.

Xét về tâm vô minh về cách tôi tồn tại, và cách bạn tồn tại, và cách tất cả mọi thứ xung quanh mình tồn tại, thì có một pháp đối trị chính xác với điều đó. Thay vì không biết cách mà các pháp tồn tại, thì tôi biết cách mà chúng thật sự tồn tại. Thay vì hiểu biết sai lầm, thì tôi sẽ hiếu biết một cách đúng đắn.

Việc hiểu biết chính xác về cách vạn pháp tồn tại là Diệu Đế thứ tư. Nó thường được gọi là Chân Đạo, và ý nghĩa của nó là một cách hiểu biết chân chính. Cách hiểu biết chân chính này sẽ đối trị với cách hiểu sai. Một khi đã chắc chắn đây là cách mà vạn pháp tồn tại, thì ta sẽ nhận ra cách kia mà mình nghĩ rằng các pháp hiện hữu là bất khả, là vô lý. Rồi với sự quả quyết này thì ta sẽ duy trì sự hiểu biết chính xác.

Ví dụ như người ta có thể nghĩ: “Tôi là trung tâm vũ trụ. Tôi là người quan trọng nhất, và mọi việc phải luôn luôn đi theo ý tôi.”. Ý nghĩ đó sẽ bị phản đối vì ý nghĩ: “Thật ra thì mình là ai? Tôi không có gì đặc biệt. Tất cả mọi người đều giống nhau. Tại sao tôi phải là người duy nhất mà mọi việc xảy ra theo ý mình?”. Điều đó có rất nhiều ý nghĩa, nhất là ý tưởng: “Tôi không có gì đặc biệt. Tôi ngang hàng với tất cả mọi người.”. Làm sao mình biết điều này đúng? Nếu như tôi là trung tâm vũ trụ, nếu như tôi thật sự là người duy nhất mà mọi việc xảy ra theo ý của mình, thì tất cả mọi người nên đồng ý với nguyên tắc đó. Vậy tại sao họ lại không đồng ý? Có phải vì họ ngu ngốc không? Còn những người đã sống và chết trước khi tôi sinh ra thì có phải họ cũng nên nghĩ rằng tôi là người quan trọng nhất? Và tại sao chỉ có một mình tôi mới có được mọi việc xảy ra theo ý mình, mà họ thì lại không?

Vậy thì mình phải phân tích. Điều này rất quan trọng, để suy nghĩ: Cách mà tôi đang phóng chiếu và đối phó với thế giới có ý nghĩa gì không? Và nếu nó không có ý nghĩa gì, thì tại sao tôi lại bắt buộc phải hành động như thể đó là sự thật, phải hành xử như thể mọi việc phải luôn luôn xảy ra theo ý mình, rằng tôi phải luôn có khả năng khống chế những điều đang xảy ra quanh mình. Điều đó chỉ giống như đập đầu vô tường thôi. Nên khi thấy mình bắt đầu hành động như vậy, thì tôi sẽ cố gắng chú ý đến nó. Và ngay khi nhận ra điều đó, thì tôi sẽ tự nói với mình rằng, “Đúng là kỳ cục!”, rồi ngưng lại, và không tiếp tục hành động như vậy nữa. Khi hành vi của mình có tính thúc bách, thì đó là vì mình không nhận thức được những điều đang xảy ra.

Đương nhiên là không dễ để ngưng suy nghĩ theo một cách nào đó. Nhưng với ví dụ về bài hát liên tục xuất hiện trong đầu thì mình có thể đối trị với hành vi tiêu cực về mặt tinh thần, hay ít nhất là tạm thời làm cho nó ngưng lại, bằng pháp sổ tức. Chúng ta cũng có thể sử dụng hơi thở đối với sự lo lắng, tư tưởng và cảm xúc như thất vọng và bực bội. Ngay cả khi không thể phân tích và thấu hiểu một cách rất sâu sắc nguyên nhân thật sự tạo ra vấn đề, thì ít nhất, tôi cũng không để cho ý tưởng tiêu cực của mình tiếp tục; thay vì vậy thì tôi có thể đếm hơi thở. Nói cách khác là tôi có thể bình tĩnh lại. Tôi có thể nghỉ ngơi một chút, đối với sự lo lắng vội vã này, sự căng thẳng vì suy nghĩ rằng: “Tại sao tình huống này không xảy ra theo ý của mình?”. Sau khi suy sụp tinh thần thì mình sẽ bình tĩnh hơn một chút, rồi có thể tự hỏi: “Tại sao tôi lại hy vọng mọi thứ sẽ xảy ra theo ý của mình? Tôi có phải là Thượng Đế không?”.

Một ví dụ điển hình khác về cách suy nghĩ vô lý là tin rằng mọi người nên yêu thích tôi. Pháp đối trị với điều đó là: Ngay cả trong thời của Đức Phật, không phải ai cũng ưa thích Ngài, vậy thì tại sao tôi lại mong đợi mọi người sẽ thích tôi? Điều đó sẽ giúp cho mình thực tế hơn một chút. Có một số sự thật rất cơ bản về đời sống, một trong những điều này là bạn không thể làm hài lòng tất cả mọi người. Có thể mình muốn làm hài lòng tất cả mọi người, nhưng chẳng may là điều đó bất khả dĩ. Việc mình có làm hài lòng họ hay không là tùy theo họ - điều đó phụ thuộc vào thái độ của họ, điều mà tôi không thể kiểm soát. Đó là một tuệ giác rất sâu sắc: việc mọi người có tiếp nhận tôi hay không là kết quả của nhiều nhân duyên. Phản ứng của họ đối với tôi không chỉ phụ thuộc vào hành động của tôi. Tất nhiên là chúng ta nên cố gắng hết mình, nhưng sẽ không mong đợi điều bất khả dĩ. Mình có ý làm việc tốt, và cố gắng cư xử tốt, nhưng không có ai hoàn hảo cả. Chỉ có Đức Phật là hoàn hảo, nhưng tôi không phải là Phật.

Sự hiểu biết đúng đắn và chân đạo có nghĩa là giải tỏa và cố gắng đối trị tâm vô minh của mình với sự hiểu biết rõ ràng; hiểu cách tôi tồn tại, cách bạn tồn tại, cách mọi người và mọi vật tồn tại.

Hãy lấy một ví dụ từ đời sống hiện đại của mình. Có thể là tôi bị kẹt xe, nên bị trễ hẹn, và không vui, vì gặp phải tình huống này. Tôi đang có những ý nghĩ tiêu cực, đầy sân hận và thiếu kiên nhẫn. Đây là một tình huống mà bạn không cần phải tin vào tái sinh để khống chế tư tưởng của mình. Tuệ giác cơ bản trong khoa học và triết học Phật giáo có thể giúp mình trong tình huống này. Tôi có thể phân tích tình hình: Chuyện gì đang xảy ra? Tôi đi trễ, nên không vui. Mình chỉ có thể nói: “Tôi không vui, vậy thì sao?” và để yên sự việc như vậy. Nhưng thay vì chấp nhận sự thật là mình không vui, thì tôi lại tập trung vào nỗi bất hạnh đó, và bị nó ám ảnh. Tôi đang phóng chiếu về nó là nỗi bất hạnh sẽ tồn tại mãi mãi. Hình ảnh được sử dụng trong đạo Phật là mình giống như một người khát nước, thèm uống nước như thể mình đang chết khát. Nỗi bất hạnh mà tôi cảm nhận giống như mình đang khát nước vô cùng, và cảm thấy mình phải uống nước! Trong tình trạng kẹt xe thì tôi nghĩ rằng: “Chắc chắn là tôi phải thoát khỏi tình trạng này, và rất mong được thoát khỏi nỗi bất hạnh và thất vọng này.”. Điều đó giống như người khát nước nghĩ rằng: “Tôi rất mong được uống nước.”.

Điều thú vị là hình ảnh khát nước này cũng được áp dụng, khi mình hạnh phúc. Chúng ta không muốn hạnh phúc kết thúc, và sẽ giữ chặt nó. Hãy tưởng tượng tình cảnh sẽ ra sao, khi bạn vô cùng khát nước, mà uống được ngụm nước đầu tiên. Thái độ đó sẽ là gì? Chúng ta khát đến nỗi không chỉ muốn uống một ngụm nước thôi; mà còn muốn uống nhiều hơn và nhiều hơn nữa, cứ muốn uống hoài thôi. Đây là một vấn đề rất thú vị để phân tích về bản thân mình. Có phải tôi chỉ khát khao hạnh phúc? Tất cả chúng ta đều muốn được hạnh phúc; không ai muốn bất hạnh. Đây là nguyên tắc chung được chấp nhận trong đạo Phật, và không có gì sai lầm với điều này. Nhưng có phải thái độ của tôi đối với việc đạt được hạnh phúc giống như một người đang chết khát? Có phải tôi đang khát khao hạnh phúc? Và khi có được một chút hạnh phúc, thì mình có thấy căng thẳng không? Liệu tôi có nghĩ rằng: “Đừng đem nó đi! Tôi không thể đánh mất cảm giác hạnh phúc này!”. Và nếu tôi đánh mất niềm hạnh phúc đó, thì liệu tôi có nghĩ rằng: “Tôi không thể chịu đựng nổi! Tôi phải kiếm lại hạnh phúc!”. Khả năng thứ ba là tính trung lập: Hiện giờ thì tôi không khát nước, nhưng lo là sau này có thể khát nước, nên sẽ mang theo chai nước đi khắp nơi, vì lo lắng về việc có thể khát nước trong tương lai. Ngay cả khi không hạnh phúc và không đau khổ, thì ta vẫn sợ mình sẽ rất đau khổ trong tương lai.

Việc bị kẹt xe và cảm thấy thất vọng thì giống như chú trọng vào nỗi bất hạnh. Tôi bị kẹt xe, và giống như một người khát nước, nên tôi sẽ lo nghĩ: “Mình phải thoát ra khỏi tình trạng này. Mình phải thoát ra khỏi tâm trạng không vui này.”. Tôi bị ám ảnh vì nỗi bất hạnh đó, và nghĩ rằng nó sẽ tồn tại mãi mãi.

Vì vậy, trong tình huống khó khăn khi bị kẹt xe và cảm thấy thất vọng, thì điều đầu tiên mình sẽ tập trung vào là tôi cảm thấy không vui: Tội nghiệp cho mình, mình sẽ bị trễ. Tội nghiệp cho tôi, tôi không thể chịu đựng việc bị kẹt xe như vầy. Sự việc phải xảy ra theo ý của tôi. Tôi không thể chịu đựng vấn đề mất kiểm soát trong tình trạng này. Tôi muốn có quyền kiểm soát tình hình, để lái xe càng nhanh càng tốt.”. Điều thứ hai mà tôi đang chú tâm vào là việc kẹt xe, như thể nó sẽ tồn tại mãi mãi: “Vụ kẹt xe này sẽ không bao giờ chấm dứt. Tôi sẽ bị mắc kẹt ở đây cả ngày.”. Khi không kiểm soát được tình hình, thì tôi không thể chịu đựng được.

Điều đang diễn ra ở đây là nỗi ám ảnh với vọng tưởng, vọng tưởng về nỗi bất hạnh mà mình đang trải qua, vọng tưởng về giao thông, và vọng tưởng về tôi. Điều mà mình phải làm là giải tỏa cả ba vọng tưởng này, và nếu muốn làm như vậy thì ta sẽ sử dụng các nguyên tắc chung trong triết học Phật giáo, là điều rất, rất là hữu ích. Phật pháp nói rằng hạnh phúc và khổ đau luôn thăng giáng thất thường. Tâm trạng của mình luôn thăng trầm liên tục. Nếu như hiểu biết và chấp nhận là mọi tình huống đều thay đổi, thì ta có thể nghĩ rằng: “Hiện tại thì mình không vui. Nó không có gì đặc biệt. Nó sẽ không tồn tại mãi mãi.”.

Dù cho tôi cảm thấy vui hay không vui thì tất cả đều do nhân duyên mà ra. Ngài Tịch Thiên (Shantideva), một đạo sư vĩ đại người Ấn Độ, đã cho chúng ta một lời khuyên rất hữu ích: “Nếu như có thể thay đổi tình huống, thì tại sao phải lo lắng? Chỉ cần thay đổi nó thôi. Còn nếu như bạn không thể thay đổi tình huống, thì tại sao phải lo lắng? Lo lắng cũng không giúp ích gì cả.”.

Thế thì khi sử dụng nguyên tắc này, tôi có thể nghĩ rằng: “Mình không thể lái nhanh ra khỏi vụ kẹt xe này. Mình đã bị kẹt ở đây. Mình không thể thay đổi nó, nên chỉ cần chấp nhận thực trạng về nó.”. Chấp nhận thực tế là điều mà hầu hết chúng ta gặp rất nhiều khó khăn. Liệu mình có thể làm điều gì về hoàn cảnh này hay không? Nếu như có điện thoại di động, thì tôi có thể gọi cho người mà mình đã có cuộc hẹn, và nói rằng, “Xin lỗi nhé, tôi bị kẹt xe, nên sẽ đến trễ.”. Dù họ có thất vọng hay không thất vọng, thì đó là vấn đề của họ. Dù điều đó nghe có vẻ hơi phũ phàng, nhưng trên thực tế thì đó là sự thật. Thực tế là tôi đang bị kẹt xe, nên sẽ đến trễ, và không thể kiểm soát được cách người khác phản ứng như thế nào.

Trong tình huống này thì bạn nên cẩn thận về cảm giác tội lỗi, thấy mình tồi tệ vì đã lỡ hẹn, cảm giác làm bạn mình thất vọng, người đang đợi mình. Đó là cảm giác tội lỗi. Có một cách suy nghĩ sai lầm ở đây, đó là ý nghĩ lẽ ra tôi nên ngăn chận điều này; đó là lỗi của mình, khi có rất nhiều xe cộ trên đường. Rõ ràng điều này là vô lý, vì làm sao việc kẹt xe lại là lỗi của tôi? Đúng là tôi có thể đi sớm hơn, nhưng tai nạn vẫn có thể xảy ra trên đường. Dù có đi sớm hơn thì mình vẫn có thể bị trễ hẹn. Không phải mọi việc đều nằm trong tầm kiểm soát của tôi, và không phải mọi thứ xảy ra trên vũ trụ đều là lỗi của tôi. Thay vì vậy, tôi có thể nghĩ rằng: “Tôi không vui vì đến muộn, nhưng đó không phải là lỗi của tôi, và sẽ cố gắng hết sức để đến càng sớm càng tốt, tùy theo tình trạng giao thông.”. Tôi có thể giải tỏa nỗi bất hạnh mà mình cảm thấy, khi bị kẹt xe. Tôi có thể nghe nhạc, tôi có thể thưởng thức nhạc trong khi ngồi ở đây. Nếu như bị kẹt xe, thì tôi có thể làm cho sự việc khả quan nhất, theo khả năng của mình.

Tiếp theo thì mình phải chuyển hóa cái nhìn về việc kẹt xe. Cách mà tôi nhìn vụ kẹt xe này là nghĩ rằng nó thật kinh khủng, là tình huống tồi tệ nhất trên thế giới. Tất nhiên là mình nghĩ nó sẽ tồn tại mãi mãi, rằng mình sẽ không bao giờ thoát khỏi vụ kẹt xe này, để đi đến nơi mình phải đến. Vậy thì ta có thể phân tích tình huống: Vụ kẹt xe này phát sinh từ rất nhiều nguyên nhân. Bất cứ điều gì phát sinh từ các nguyên nhân thì đều phụ thuộc vào nhân duyên, nên nó sẽ thay đổi, và không thể kéo dài. Khi những điều kiện phụ thuộc vào sự thay đổi, thì tình hình cũng sẽ thay đổi.

Hãy cho là có một tai nạn trên đường. Đó là một trong những điều kiện làm kẹt xe. Cuối cùng thì tai nạn sẽ được giải quyết, người nào bị thương thì sẽ được đưa vào bệnh viện, xe cứu thương sẽ rời khỏi nơi đó, và xe cộ sẽ bắt đầu di chuyển trở lại. Những điều kiện tạo ra vụ kẹt xe (những chiếc xe bị đụng, cảnh sát và xe cứu thương) sẽ chấm dứt. Khi những điều kiện tạo ra vụ kẹt xe thay đổi, thì tình trạng kẹt xe cũng sẽ thay đổi, và vấn đề về giao thông sẽ chấm dứt. Vì vậy, khi sử dụng cách phân tích này thì ta có thể thấy việc kẹt xe không còn là một vấn đề khủng khiếp nữa. Điều vô cùng quan trọng là phải nhìn thấy mọi việc trong bối cảnh rộng lớn hơn của tất cả các nhân duyên đang ảnh hưởng đến nó, thay vì xem tình huống như thể nó chỉ tự tồn tại, như thể “vụ kẹt xe” tự nó đã được thành lập, và chỉ ngồi lỳ ra đó, mà hoàn toàn không liên quan đến nhân duyên nào cả.

Vì vậy, bằng cách sử dụng triết lý Phật giáo, chúng ta có thể có một thái độ thực tế hơn về việc bị kẹt xe. Rồi thì có thể chuyển hóa thái độ của mình đối với bản thân trong vụ kẹt xe này. Ta có thể thấy là mình bị ám ảnh vì ý tưởng “tội nghiệp cho tôi quá” và “tôi không thể đến nơi mà mình muốn đến đúng giờ”. Nhưng nếu như nhìn vào thực tế, thì ta có thể thấy mình không phải là người duy nhất bị kẹt xe ở đây. Có những người trong những chiếc xe xung quanh mình, và người khác cũng muốn đi đến nơi mà họ muốn đến. Tôi không phải là người duy nhất. Tôi có thể nhìn những người trong những chiếc xe khác đậu kế bên xe mình - phải, trái, trước và sau - và nếu như thấy họ rất bực bội và tức giận, thì điều này có thể giúp tôi phát tâm bi, đó là ước muốn để họ thoát khỏi thời điểm khó khăn như vậy về mặt cảm xúc, và ước nguyện cho họ cũng không bị kẹt xe.

Khi tôi chỉ tập trung vào bản thân, thì phạm vi suy nghĩ sẽ rất là nhỏ bé. Khi tư tưởng của tôi chỉ tập trung vào bản thân mình, thì tâm trí của tôi rất căng thẳng. Tôi đang bám chặt vào “tội nghiệp cho mình quá”. Tất cả mọi thứ bên trong tôi, tất cả năng lượng của tôi đều bị trói buộc. Trong khi, nếu như tôi nghĩ xa hơn về tất cả những người xung quanh, cũng bị kẹt xe như mình, thì toàn bộ năng lượng của tâm tôi sẽ mở rộng hơn nhiều, và vì phạm vi suy nghĩ rất mở rộng, nên tâm tôi sẽ thoải mái hơn nhiều. Bởi vì một phần đau khổ trong nỗi bất hạnh của mình là giữ chặt nó, với một viễn ảnh nhỏ bé như vậy về tôi. Nếu như có thể mở rộng suy nghĩ của mình, thì đó là một cách hiệu quả để khắc phục nỗi bất hạnh mà mình đang cảm nhận. Toàn bộ tâm trạng của tôi sẽ dễ chịu hơn, thoải mái hơn. Tôi sẽ không đau khổ quá nhiều. Điều đó sẽ không thay đổi sự kiện là tôi sẽ bị trễ cuộc hẹn, vì không thể thay đổi vấn đề này, nhưng có thể làm điều gì khác biệt, đối với cách mình trải nghiệm sự việc, khi bị kẹt xe.

Đó là vai trò thích hợp của đạo Phật, không chỉ trong đời sống hiện đại, mà còn trong mọi kiếp sống. Chúng ta sẽ cố gắng chú ý đến cảm xúc, thái độ của mình, và những vọng tưởng mà mình đang tạo tác, đó là cơ sở của thái độ. Chúng ta sẽ phân tích sự thúc bách trong suy nghĩ, lời nói và hành động của mình. Sự thúc bách đó xảy ra từ những vọng tưởng mà mình đang tạo tác, và mình sẽ cố gắng áp dụng pháp đối trị, để thấy rõ hơn thực tại về những điều đang diễn ra. Nhờ vậy mà khoa học và triết học Phật giáo có vai trò thích hợp trong đời sống hàng ngày, để giảm thiểu những đau khổ mà chúng ta tạo ra cho chính mình. Khi trải qua những thăng trầm của hạnh phúc, và sau đó là bất hạnh trong đời sống hàng ngày, thì hãy cố gắng không hành xử như một người khát nước. Khi có được hạnh phúc thì hãy tận hưởng nó, bởi vì nó sẽ không bền lâu, nhưng sẽ không xem đó là chuyện lớn, mà chỉ tận hưởng nó như cách nó là như vậy. Và nếu như thấy không vui, thì hãy nhớ rằng đôi khi, tất cả mọi người đều bất hạnh, nên điều đó hoàn toàn bình thường. Cứ tiếp tục làm bất cứ điều gì mà mình cần phải làm, và nhờ vậy thì cuộc đời sẽ trôi qua, mà mình không phải thổi phồng tầm quan trọng của bất cứ điều gì sẽ xảy ra. Nói cách khác là ta sẽ kềm chế những tình huống được thổi phồng bằng vọng tưởng của mình. Nhờ vậy mà cuộc sống sẽ rất vui vẻ, bởi vì khi mình không hoàn toàn bận tâm với “tôi” và những gì tôi muốn, rồi có thể thấy được niềm vui trong tất cả những điều nhỏ nhặt trong cuộc sống hàng ngày.