Амар амгалангийн (аз жаргал) эх сурвалжууд

Хэдийгээр амар амгалангийн олон төрөл байх боловч, энд удаад, эгэл амгалан дээр анхаарлаа төвлөрүүлэн авч үзье. Түүний эх сурвалжуудыг ойлгохын тулд, бид эхлээд “амар амгалан (аз жаргал)” гэдгээр юуг илэрхийлдэг болохыг ойлгосон байх хэрэгтэй. Бид бүгдийн хүсэх энэ амар амгалан (bde-ba, санс. сукха) нь юу вэ? Бурханы шашны шинжлэлийн дагуу, амар амгалан нь нэг сэтгэлийн хүчин зүйл (нэг нөхөр сэтгэл) – өөрөөр хэлбэл, бидний ямар нэг зүйлийг тодорхой нэг байдлаар мэдэх сэтгэлийн үйл ажиллагааны нэг төрөл. Энэ нь туйлын амар амгалантайгаас эхлээд туйлын зовлонтой хүртэлх өргөн хэмжээг багтаасан нэг солонгорлын хүрээг хамрах “мэдрэхүй” (tshor-ba, санс. вэдана) гэж нэрлэгдэх нэг өргөн хүрээний сэтгэлийн хүчин зүйлийн (нэг нөхөр сэтгэл, сэтгэлээс гарах сэтгэл) нэг хэсэг (хэрчим, огтлоос) байна. 

“Мэдрэхүй”-н тодорхойлолт юу вэ? Мэдрэхүй нь туулж мэдрэх (myon-ba) мөн чанартай сэтгэлийн хүчин зүйл (нөхөр сэтгэл, сэтгэлээс гарах сэтгэл). Энэ нь нэг орон (зүйл) эсвэл нөхцөлийг, тэр зүйл эсвэл нөхцөлийг туулж мэдрэх нэг мэдрэхүй бодитой болгох байдлаар, туулж мэдрэх сэтгэлийн үйл ажиллагаа. Амар амгалангаас эхлэн зовлон хүртэлх хоорондын солонгорлын (хүрээ) хаа нэг газар мэдрэх мэдрэхүйгүйгээр бид үнэндээ нэг орон (зүйл) эсвэл нэг нөхцөлийг туулж мэдрэхгүй. Компьютер мэдээллийг авч боловсруулах боловч, компьютер түүнийг хийхдээ баяртай эсвэл зовлонтой байдлаар мэдрэхгүй тул, компьютер тус мэдээллийг туулж мэдэрдэггүй. Энэ бол компьютер, сэтгэл хоёрын ялгаа.    

Амар амгалан эсвэл зовлонгийн нэг түвшинг мэдрэх мэдрэхүй нь харах, сонсох, үнэрлэх, амтлах болон таашаал эсвэл хөндүүр гэх мэт биеийн мэдрэхүй – эдгээр мэдрэхүйн эрхтний нэг орныг таних эсвэл ямар нэг зүйлийг бодох үе гэх мэт сэтгэлийн нэг орныг танихын аль алинтай дагалдана. Энэ мэдрэхүй дуулиан ихтэй эсвэл хэт их байх албагүй. Энэ маш бага түвшинд байж болно. Үнэндээ, амар амгалан эсвэл зовлон мэдрэх тодорхой түвшин бидний хором бүрд дагалдах ба – бүр бид ямар нэг зүүдгүйгээр гүн нойрсож байх үед ч бид түүнийг нэг саармаг (завсрын) мэдрэхүйгээр туулж байна.    

Бурханы шашин амар амгаланг (аз жаргал) хоёр тодорхойлолтоор тодорхойлно. Нэг нь нэг оронтой (зүйл) холбоотой бидний харилцааны үүднээс түүнийг тодорхойлох бол нөгөө нь түүнийг мэдрэхүйгээс өөрөөс нь гарах сэтгэлийн төлөвтэй холбоотой бидний харилцааны үүднээс тодорхойлно. 

• Эхнийх нь амар амгаланг (аз жаргал) ямар нэг зүйл бидэнд үнэхээр тустай эсэхээс хамаарахгүй түүнийг өөрт тустай гэж итгэх дээр суурилж түүнийг нэг сэтгэл ханамжтай байдлаар туулж мэдрэхээр тодорхойлно. Зовлон нь ямар нэг зүйлийг сэтгэл хангахгүй, шаналал, зовлонтой байдлаар туулж мэдрэх явдал байна. Бид ямар нэг зүйлийг сэтгэл ханамжтай эсвэл шаналал зовлонтой байдлын аль алинаар туулж мэдрээгүй үед, бид түүнийг саармаг (завсрын) байдлаар туулж мэдэрч байна.   
• Хоёрдох нь амар амгаланг (аз жаргал) нэг мэдрэхүй гарч дуусах үед түүнийг дахин нэг удаа мэдрэхийг хүсэх тэр мэдрэхүйгээр тодорхойлно. Зовлонг нэг мэдрэхүй гарах үед түүнээс салахгүй байхыг хүсэх тэр сэтгэлээр тодорхойлно. Харин саармаг (завсрын) мэдрэхүй нь нэг мэдрэхүй гарах эсвэл дуусах үед бидэнд тэдгээр хоёр хүслийн аль аль нь төрөхгүй байх тэр мэдрэхүй байна. 

Дээрх хоёр тодорхойлолт хоорондоо холбоотой. Бид ямар нэг зүйлийг нэг сэтгэл ханамжтай байдлаар туулж мэдрэх үед бидний тус орныг (зүйл) туулж мэдэрч байгаа байдал нь үнэндээ тэр орон (зүйл) “бидний сэтгэлд” нэг тааламжтай байдлаар “бууж (ирж) байна” (yid-du ‘ong-ba, санс. манапа). Бид тус орныг хүлээн зөвшөөрч, тэр нь бидний анхаарлын орноор тавтай үлдэнэ. Энэ нь бид тус орныг туулж буй бидний мэдрэхүй бидэнд тустай гэж бодох санааг илэрхийлнэ: тэр нь биднийг амар амгалантай (аз жаргалтай) болгож байна; бидэнд сайхан мэдрэгдэж байна. Үүний улмаас, бид энэ туулж мэдрэх явдлаас гарах ач тусыг үргэлжлэхийг хүсэх ба, хэрэв тэр дуусвал, бид түүнийг эргэн ирэхийг хүснэ. Ярианы хэллэгээр, бид тэр орон (зүйл) болон түүнийг туулж мэдрэх явдлаас таашаал хүртэж байна гэж хэлнэ.

Бид нэг орныг шаналалтай байдлаар туулж мэдэрч байх үед, тус орныг ийм зовлонтой байдлаар туулах мэдрэхүй нь, үгчлэн хэлбэл, нэг тааламжтай байдлаар “бидний сэтгэлд буухгүй (ирэхгүй) байна” (yid-du ma-‘ong-ba, санс. аманапа). Бид тус орныг хүлээн зөвшөөрөхгүй ба энэ нь бидний анхаарлын орон болж тавтай байдлаар үлдэхгүй. Бидэнд тус орныг туулж мэдрэх бидний мэдрэхүй тусгүй, үнэндээ, бидэнд гэм болж байна гэж бодно. Бид түүнийг дуусахыг хүснэ. Ярианы хэллэгээр, бид тэр орон (зүйл) болон түүнийг туулж мэдрэх явдлаас таашаал хүртэхгүй байна гэж хэлнэ.    

Нэг орны (зүйл) улмаас тавтай мэдрэхүй мэдрэх гэдэг нь ямар утга илэрхийлэх вэ? Бид нэг оронтой (зүйл) холбоотойгоор тухтай байх үед, бид түүнийг үл мэдэх явдалгүй (мунхаггүй, зан байдлын шалтгаан ба үр дагаврын талаар эсвэл зөвхөн гэм хортой сэтгэлийн төлөв эсвэл зан байдалтай дагалддаг бодит байдлын талаар үл мэдэх явдалгүй), түүний сайн чанаруудыг эсвэл сул талуудыг хэтрүүлж эсвэл үгүйсгэхгүйгээр, байгаа байдлаар нь хүлээн авч байдаг. Энэ санаа биднийг сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулдаг сэтгэл хөдлөлүүд (nyon-rmngs, санс. клэша; бие, сэтгэлийн зовлон бий болгох сэтгэл хөдлөл) болон тэдгээр сэтгэл хөдлөлүүдийн бидний нэг орныг (зүйл) амар амгалантай эсвэл зовлонтой байдлаар туулж мэдэрч байгаа эсэхтэй холбогдох холбооны талаарх ярианд хөтөлнө. 

Сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулдаг сэтгэл хөдлөлүүдийн нэг бүлэг нь хүчтэй хүсэх хүсэл, хэт дасах сэтгэл, шунал байна. Эдгээр гурван сэтгэлээр бид нэг орны (зүйл) сайн чанаруудыг хэтрүүлнэ. Хүчтэй хүсэх хүслээр бид хэрэв бидэнд тухайн орон (зүйл) байхгүй бол түүнийг авахыг хүснэ. Хэт дасах сэтгэлээр, бид тухайн орон (зүйл) бидэнд байх үед түүнийг алдахыг хүсэхгүй; харин шуналаар, тухайн орон (зүйл) бидэнд хэдий байсан ч, бид илүү ихийг хүснэ. Сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулах эдгээр сэтгэл хөдлөлүүдээр, бид тухайн орны сул талуудыг үл хэрэгсэх хандлагатай болно. Эдгээр нь сэтгэлийн амар амгалантай (аз жаргалтай) төлөвүүд биш, учир нь бид тухайн орныг (зүйл) сэтгэл хангаж байна гэж үздэггүй. Энэ нь бид тус оронд (зүйл) сэтгэл ханамжтай биш байна гэсэн үг. Бид түүнийг түүний байгаа байдлаар хүлээн авахгүй байна. 

Жишээ нь, бид өөрийн сэтгэл маш ихээр дассан найз охин эсвэл найз залуутайгаа уулзах үед, бид уулзалтыг баяртай сэтгэлээр туулж мэдэрч болно. Бид тус хүнтэй уулзахдаа сэтгэл ханамжтай байна; бид үүнийг сэтгэл ханамжтай гэж үзнэ. Гэвч бидэнд бидний хэт дассан сэтгэл төрмөгц бид тус хүний болон түүнтэй байхын сайн чанаруудыг хэтрүүлж, тус хүнгүйгээр байхын сул чанаруудыг хэтрүүлэх ба энэ үед бид сэтгэл ханамжгүй, зовлонтой мэдрэхүй мэдэрнэ. Бид тус хүнтэй чухам одоо уулзаж, тус агшнаас таашаал авах нөхцөлийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байж, харин илүү ихийг хүсэн, түүнийг явж одно гэж эмээнэ. Улмаар, гэнэт, бид тус агшинд өөрийн хайртай хүнтэйгээ уулзах явдлыг сэтгэл ханамжгүй, тавгүй, зовлонтой байдлаар туулж мэдэрнэ.     

Сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулах сэтгэл хөдлөлийн өөр нэг бүлэг нь дургүйцэл, уур бухимдал, үзэн ядах сэтгэл. Эдгээр сэтгэл хөдлөлөөр бид тус орны (зүйл) сул тал эсвэл сөрөг чанаруудыг хэтрүүлэн, хэрэв тэр нь бидэнд байхгүй байвал түүнээс зайлсхийхийг хүснэ; тэр нь бидэнд байвал түүнээс салахыг хүснэ; тэр нь дуусах үед, бид түүнийг дахин гарахгүй байхыг хүснэ. Сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулах эдгээр гурван сэтгэл хөдлөл нь ихэвчлэн айдастай хавсарсан байна. Эдгээр нь мөн сэтгэлийн амар амгалантай (аз жаргалтай) төлөвүүд биш, учир нь бид тухайн оронд сэтгэл ханамжгүй байна. Бид түүнийг байгаа байдлаар нь хүлээн зөвшөөрөхгүй байна. 

Жишээ нь, бид шүдний ёзоорын сувгийн эмчилгээ хийлгэж байна гэж бодъё. Бидний туулж мэдэрч буй орон нь биеийн мэдрэхүйн зовуурь байна. Гэвч, хэрэв бид түүний сул талуудыг хэтрүүлэхгүйгээр, түүнийг байгаа байдлаар нь хүлээн авбал, бид ажилбарын үеэр зовлонтой сэтгэлтэй байхгүй. Бид хөндүүр туулж мэдэрч буй байдалд, нэг саармаг (завсрын) мэдрэхүйтэй байж болно: бид ажилбар хэр удаан үргэлжилнэ, тэр хэмжээгээр тэр нь үргэлжлэг гэж хүлээн зөвшөөрч, ингэснээр бид түүнийг хурдан дуусаасай хэмээн бодохгүй; ингээд эмч өрөмдөж дуусах үед, бид түүнийг дахин өрөмдөхгүй байхыг хүсэхгүй. Бид өрөмдөх үйл явцын хөндүүрийн хувьд тэгш сэтгэлтэй байна – дургүйцэл, эсвэл татагдах сэтгэл, эсвэл үл мэдэх явдалгүй (мунхаг, зан байдлын шалтгаан ба үр дагаврын талаар эсвэл зөвхөн гэм хортой сэтгэлийн төлөв эсвэл зан байдалтай дагалддаг бодит байдлын талаар үл мэдэх явдалгүй) байна. Үнэндээ, ажилбарын явцад, бид ирээдүйд илүү олон шүд өвдөх явдлаас сэргийлж байна гэсэн бодол дээр төвлөрсөн амар амгалан (аз жаргал) туулж мэдэрч байж болно. 

Ямар нэг зүйлд баяртай эсвэл сэтгэл ханамжтай байх нь хэрэгцээн дээр суурилан, ямар нэг зүйлээс илүү ихийг эсвэл багыг хүсэхийг хязгаарлахгүй. Энэ нь биднийг идэвхгүй, юмсыг сайжруулах эсвэл өөрийг болон амьдрал дахь бидний нөхцөлүүдийг сайжруулахыг хичээхгүй болгодоггүй. Жишээ нь, бид ажил дээрээ нэг төсөл хэрэгжүүлэхэд гаргасан ахиц эсвэл мэс заслын дараах тэнхрэх явцад гаргасан ахицыг хүлээн зөвшөөрч, түүнд сэтгэл ханамжтай, бүр баяртай байж болно. Гэвч хэрэгцээн дээр суурилан бид тухайн үед хүрээд буй зүйлдээ сэтгэл ханамжгүй байхгүйгээр дараагийн ахицыг гаргахыг хүссээр байж болно. Бидний тавган дээрх хоолны хэмжээ эсвэл бидний банканд байх мөнгөний хэмжээний хувьд, хэрэв үнэндээ бодит байдал нь тэдгээр нь бидэнд хангалттай байхгүй байгаа бөгөөд илүү их хэрэгтэй байгаа тохиолдолд энэ ижил байна. Идэх хангалттай хоолгүй, эсвэл банканд хангалттай мөнгөгүй байхын сул талуудыг хэтрүүлж, эсвэл тэдгээр зүйл илүү их байхын тусыг үгүйсгэхгүйгээр, бид илүү их хоол эсвэл мөнгө олох хүчин чармайлтыг, тэр талаар сэтгэл ханамжгүй байхгүйгээр, гаргаж болно. Хэрэв бид амжилт гаргавал, энэ зүгээр; хэрэв бид амжилт гаргахгүй байвал, тэр бас зүгээр, бид ямар нэг байдлаар түүнийг хийж чадна. Гэвч бид оролдсоор байна. Хамгийн чухал нь, бид амжилттай байх талаар хүлээх эсвэл амжилтгүй болох талаар санаа зовох байдлаар сэтгэл сарнихгүйгээр, илүү ихийг олохыг хичээнэ.          

Шантидэва гэгээн үүнийг тэвчээрийн тухай бүлэгтээ (VI.10) сайхан илэрхийлэн бичсэн байдаг: 

Залруулж болох тохиол аваас уурлаж ундууцахыг хэрэг юун
Залруулж болшгүй тавилан аваас уурлаж ундууцлаа ч нэмэр юун.    

Алсын ирээдүйд гарах амар амгалангийн (аз жаргал) гол уг шалтгаан нь эерэг зан байдал. Энэ нь хүчтэй хүсэх хүсэл, хэт дасах сэтгэл, шунал, дургүйцэл, уур бухимдал, үл мэдэх явдал (мунхаг, зан байдлын шалтгаан ба үр дагаврын талаар эсвэл зөвхөн гэм хортой сэтгэлийн төлөв эсвэл зан байдалтай дагалддаг бодит байдлын талаар үл мэдэх явдал) гэх мэт сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулах сэтгэл хөдлөлүүдийн нөлөөнд орж, өөрийн зан байдлын өөрт болон бусдад үзүүлэх алсын ирээдүйд гарах нөлөөг бодолцохгүйгээр, үйлдэл хийж, ярьж, эсвэл бодохоос зайлсхийх гэсэн утгатай. Сөрөг зан байдал гэдэг нь, зовлонгийн гол уг шалтгаан болохын хувьд, дээрх төрлийн зан байдлаас зайлсхийхгүй байж, харин тэдгээрийг үйлдэх явдал байна. Жишээ нь, хүслэнгийн улмаас, бид дэлгүүрт байгаа нэг зүйлийн сайн талыг хэтрүүлэн, хуулиар хүлээх хариуцлагыг умартан, түүнийг хулгайлна. Уур бухимдлаар, бид хань болж байгаа хүнийхээ хэлсэн ямар нэг зүйлийн сөрөг чанаруудыг хэтрүүлэн, өөрсдийн харилцаанд гарах үр дагаврыг умартан, түүн рүү хашхичиж, ширүүн үгсийг хэлнэ. 

Сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулах сэтгэл хөдлөлүүдийн нөлөөнд орохоос зайлсхийн үйлдэл үйлдэж, ярьж мөн бодох нь ирээдүйд тийм нөлөөнд орохоос зайлсхийх зуршлыг бий болгоно. Үр дүнд нь, хэрэв ирээдүйд сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулах нэг сэтгэл хөдлөл төрвөл, бид түүний суурин дээр үйлдэл үйлдэхгүй байх ба улмаар сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулах тус сэтгэл хөдлөлийн хүч сулран, улмаар сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулах сэтгэл хөдлөл бараг огт гарахгүй болно. Нөгөө талаар, бид сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулах сэтгэл хөдлөлүүдийн суурин дээр хэдий их үйлдэл хийнэ, тэдгээр нь төдий чинээ ихээр ирээдүйд төрж, төдий чинээ их хүчтэй болно. 

Бидний ярьсанчлан, бид нэг орныг (зүйл) амар амгалантай (аз жаргалтай) байдлаар туулж мэдэрч байх үед, бид түүнийг үл мэдэх явдал, хүчтэй хүсэх хүсэл, хэт дасах сэтгэл, шунал, дургүйцэл, эсвэл уур бухимдал зэрэг сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулах сэтгэл хөдлөлүүдгүйгээр туулж мэдэрч байдаг. Тус орныг (зүйл) туулж мэдрэх бидний мэдрэхүй түүний бодит мөн чанарыг, түүний байгаа байдлаар, түүний сайн эсвэл сул талуудыг хэтрүүлэхгүй эсвэл үгүйсгэхгүйгээр, хүлээн зөвшөөрөх дээр суурилна. Юмсыг туулж мэдрэх энэ байдал нь хүмүүсийн эсвэл юмсын эсвэл нөхцөлүүд юу болох бодит мөн чанарыг, тэдний сайн эсвэл сул талуудыг хэтрүүлэхгүй эсвэл үгүйсгэхгүйгээр мөн адил хүлээн зөвшөөрөх дээр суурилан үйл үйлдэх, ярих, мөн бодох эерэг зан байдлын зуршлаас бий болно. 

Орнуудыг (юмс) эсвэл бодлуудыг – амар амгалантай (аз жаргал) эсвэл зовлонтой байдлаар – туулж мэдрэх бидний хэв маяг тус орон эсвэл бодлоос өөрөөс нь шалтгаалахгүй. Бидний ярьсанчлан, хэрэв бид өөрийн урт хугацааны өмнөх зан байдлаар тэдгээр юмсын эерэг эсвэл сөрөг талуудыг хэтрүүлэх эсвэл үгүйсгэхээс зайлсхийх зуршлыг бий болгосон бол бид шүдний ёзоорын сувгийн ажилбарын хөндүүрийг бүр сэтгэлийн амар амгалан (аз жаргалтай) төлөвөөр туулж болно. Амар амгалангийн тодорхойлолтыг эргэн харвал, бид тус ажилбарыг тэр нь бидэнд тустай гэж итгэх дээр суурилсан, сэтгэл ханамжтай байдлаар туулна.              

Хэдийгээр бид сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулах сэтгэл хөдлөлүүдийн нөлөөнд орж үйлдэл хийж, ярьж, эсвэл бодохоос зайлсхийх зуршлыг бий болгож, ингэснээр юмс болон бодлуудыг амар амгалантайгаар (аз жаргалтай) туулж мэдрэх чадамжийг бий болгосон байж болох ч, тэрхүү чадамж амар амгалан (аз жаргал) туулж мэдрэх мэдрэхүй болон боловсроход тодорхой нөхцөлүүд шаардлагатай байсаар байна. Бидний ярилцсанчлан, бидний туулж мэдрэх орон (зүйл) нь бид түүгээр амар амгалан (аз жаргал) эсвэл зовлон туулж мэдрэх эсэхийн шалтгаан болох албагүй. Харин нэг орныг (зүйл) амар амгалантай (аз жаргалтай) туулж мэдрэх нь – шүдний ёзоорын сувгийн ажилбарын хөндүүр бүхий биеийн мэдрэхүй эсвэл хайртай хүнтэйгээ уулзах уулзалт гэх мэт – тухайн орон (зүйл) юу байхаас үл хамааран, тухайн орон юу болох жинхэнэ бодит байдлыг хүлээн зөвшөөрөх бидний хандлагаас илүү хүчтэй шалтгаална. Тэгэхээр, бид ямар орныг (зүйл) харж, сонсож, үнэрлэж, амталж, биеэр хүртэж эсвэл ямар орны талаар бодож байж болохоос хамаарахгүйгээр, бидний хандлага, бидний сэтгэлийн төлөв, тухайн агшинд бид амар амгалан эсвэл зовлонтой сэтгэл мэдрэх эсэхэд чухал байна. 

Мөн, бид, бид ямар нэг зүйл юу болох бодит байдлыг хүлээн зөвшөөрч, тэр тухайд үл мэдэх явдалгүй (мунхаг, зан байдлын шалтгаан ба үр дагаврын талаар эсвэл зөвхөн гэм хортой сэтгэлийн төлөв эсвэл зан байдалтай дагалддаг бодит байдлын талаар үл мэдэх явдалгүй) байх үед, бид түүний сайн эсвэл муу чанаруудыг хэтрүүлж эсвэл үгүйсгэхгүй байх ба ингэснээр бид тус орныг хүчтэй хүсэх хүсэл, шунал, эсвэл хэт дасах сэтгэл эсвэл дургүйцэл эсвэл уур бухимдлаар туулж мэдэрдэггүй талаар ярилцсан. Иймд, тодорхой нэг агшинд амар амгалангийн боловсрол гарахад туслах зүйл нь үл мэдэх явдал (мунхаг, зан байдлын шалтгаан ба үр дагаврын талаар эсвэл зөвхөн гэм хортой сэтгэлийн төлөв эсвэл зан байдалтай дагалддаг бодит байдлын талаар үл мэдэх явдал) үгүй байх явдал.       

Зовлонгийн ямар ч агшинд, бидний үл мэдэх явдал (gti-mug, санс. моха) (мунхаг, зан байдлын шалтгаан ба үр дагаврын талаар эсвэл зөвхөн гэм хортой сэтгэлийн төлөв эсвэл зан байдалтай дагалддаг бодит байдлын талаар үл мэдэх явдал) нь бидний туулж мэдэрч байгаа тухайн орны (зүйл) талаар үл мэдэх явдлаар хязгаарлагдах албагүй. Үл мэдэх явдал нь илүү өргөн хүрээтэй байна. Энэ нь бид өөр дээрээ төвлөрсөн явдал бас байж болно. Бид нэг асуудлыг маш их зовлонтойгоор туулж байх үед, бид, үл мэдэх явдлаар, зөвхөн өөрийн талаар бодох хандлагатай байж, өөрийг тус асуудлыг туулж буй цорын ганц хүн гэж хүртэл бодож байж болно. 

Ажлаасаа гарах жишээг авъя. Бодит байдал бол дэлхий даяар ажлаасаа гарч, тухайн үед ажилгүй болсон байгаа хэдэн сая хүн байгаа явдал. Жишээ нь, бид, мөнх бусын талаар үл мэдэх явдалгүйгээр, өөрийн нөхцөлийн талаар бодож болно. Бид шалтгаан болон нөхцөлүүдээс гарсан бүх үзэгдэл дараагийн шалтгаан болон нөхцөлүүдээр нөлөөлөгдөх бөгөөд улмаар эцэслэдэг гэдгийг санана. Энэ маш тустай байж болно. Гэвч, зөвхөн өөрийн төдийгүй бусад хүн бүрийн ажлаасаа гарсан асуудлыг, хэрэв тэр нь тэдэнд тохиолдсон бол, түүнийг багтаан, бодох хүрээгээ цааш тэлэх нь бүр илүү үр нөлөөтэй. Бид “Энэ бол ердөө ганц миний асуудал биш; энэ асар олон тооны хүмүүсийн асуудал. Шийдэл хэрэгтэй байгаа цор ганц хүн нь би биш; хүн бүрд нэг шийдэл бас хэрэгтэй байгаа. Хүн бүр тийм асуудлууд, зовлонг даван гарах хэрэгтэй байгаа” гэж бодно. Энэ бол, үнэндээ, бодит байдал. 

Үл мэдэх явдалгүй, бодох ийм байдлаар, бид өөрт-харамсах сэтгэлд дарагдахаас илүүтэй, бусдад энэрэн нигүүлсэх сэтгэлийг (snyin-rje, санс. каруна) төрүүлнэ. Бидний сэтгэл ердөө өөр дээрээ явцуу байдлаар төвлөрөө больж, харин ижил нөхцөлд байгаа бусад бүх хүмүүсийн талаар бодож илүү нээлттэй болно. Бусдад тэдний асуудлуудыг даван гарахад туслах хүслээр, бидний хувийн асуудлууд ач холбогдлын хувьд багасаж, бид тэдгээрийг нэг объектив (бодит) байдлаар шийдвэрлэх зориг, хүч гаргана. Бид мэдээж ажлаасаа гарахыг хүсээгүй, гэвч тэгш хандлагаар, бид тус нөхцөл байдлын бодит байдлыг хүлээн зөвшөөрч, бусдын талаар бодсоноор, бид бүр тэдэнд туслахыг оролдох боломж бидэнд одоо гарлаа гэх бодож баяртай байж болно. 

Энэрэн нигүүлсэх сэтгэл нь тэгэхээр нэг орныг (зүйл) эсвэл нэг нөхцөлийг амар амгалантайгаар (аз жаргалтай) туулж мэдрэх бидний чадамжийг идэвхжүүлэх гол хүчин зүйлүүдийн нэг. Гэвч энэ хэрхэн явагдах вэ? Энэрэн нигүүлсэх сэтгэл нь, бид өөрт хүсдэг тэр адил, бусдыг зовлон болон зовлонгийн шалтгаануудгүй байхыг хүсэх хүсэл. Ингээд, бид бусдын зовлон болон баяр жаргалгүй байдал дээр төвлөрөх үед, бидэнд аяндаа энэ талаар харамсах сэтгэл төрнө, бид баяр хөөртэй байхгүй. Эсвэл бидний сэтгэл хаалттай байж, бидэнд ямар нэг сэтгэл төрөхгүй байж болно. Аль ч тохиолдолд, бидэнд тэдний зовлонгийн талаар таатай сэтгэл төрөхгүй. Тэгэхээр энэрэн нигүүлсэх сэтгэл нь хэрхэн баяр жаргалтай сэтгэлийн төлөвийг бий болгодог вэ? 

Үүнийг ойлгохын тулд, бид хямарсан (zang-zing) (зохилдох таван шинж – Асанга гэгээний үзүүлсэн: төрөлх сурвалж, гол шинж тал, гол мөн чанар, хугацаа болон орон (орчин) ба сэтгэлийн тогтвортой байдлын түвшин – болох зүйлийг, өөрийн цувиралт (сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулах сэтгэл хөдлөл эсвэл хандлагаас гарах эсвэл тэдгээртэй холбоотой зүйл, ийм үзэгдлүүд нь бүгд эсвэл зарим нь дараагийн цувиралт үзэгдлийг гаргана), төрөл гаргах таван цогцод шунах байдлаар мэдэх хэлбэр бүхий) мэдрэхүйг, үл-хямарсан (zang-zing med-pa) мэдрэхүйгээс ялгах хэрэгтэй. Энд, миний бие эдгээр үг хэллэгийг тэдгээрийн шууд тодорхойлолтоор бус, харин илүү ярианы, мэргэжлийн бус үг хэллэгийн түвшинд хэрэглэж байна. Ялгаа нь амар амгалан, зовлон, эсвэл тэдгээрийн аль аль нь биш байх саармаг (завсрын) мэдрэхүй, эдгээр нь, тус мэдрэхүйн өөрийн талаарх үл мэдэх явдал болон төөрөгдөлтэй хавсарсан эсвэл үгүй эсэх байна. Бид амар амгалан (аз жаргал) болон зовлон хоорондын ялгааг ерөнхийд нь ялгах үед ялгаа нь бид туулж мэдэрч байгаа орныхоо (зүйл) талаар үл мэдэх (мунхаг, зан байдлын шалтгаан ба үр дагаврын талаар эсвэл зөвхөн гэм хортой сэтгэлийн төлөв эсвэл зан байдалтай дагалддаг бодит байдлын талаар үл мэдэх явдал) сэтгэлтэй байгаа эсэх байсныг санаарай. Энд, бид зовлонтойгоор туулж мэдэрч байгаа орныхоо (зүйл) чанаруудыг хэтрүүлэх эсвэл үгүйсгэхгүй байсан ч, жишээ нь, бид тэр зовлон бүхий мэдрэхүйг нэг төрлийн бодит, үнэхээр орших “зүйл” мэтээр, бидний орой дээр байх хүнд хар үүл мэт болгож болно. Ингээд, бид тэр мэдрэхүйн сул чанаруудыг хэтрүүлэн, түүнийг, жишээ нь, “нэг таагүй сэтгэлийн хямрал” болгон төсөөлж, түүнд хавхлагдсан мэт мэдэрч болно. Энэ тохиолдолд, үл мэдэх явдал нь зовлонтой мэдрэхүйг түүний юу болох тэр байдлаар хүлээн зөвшөөрөхгүй байх явдал байна. Эцэст нь, зовлон мэдрэх нэг мэдрэхүй нь түүний хүч өөрчлөгдөх хэрээр, агшнаас агшинд өөрчлөгдөж байдаг зүйл: энэ нь өөр бусад зүйлсээр нөлөөлөгдөхгүй, өөрөө үнэхээр орших нэг төрлийн биет, бүхэл зүйл биш. 

Бид бусдын зовлонгийн талаар бодох үед бидэнд ямар нэг мэдрэхүй төрөхгүй байгаа үед бид дээрхтэй төстэй дүн шинжилгээг ашиглаж болно. Энэ тохиолдолд, бид харамсах эсвэл баяр жаргалгүй байх сэтгэлийн сөрөг талуудыг хэтрүүлэн, бид түүнийг мэдрэхээс эмээн, ингээд бид түүнд хаалт тавина. Тэр үед бидэнд нэг саармаг (завсрын) сэтгэл, зовлонтой эсвэл амар амгалантай аль нь ч биш сэтгэл, төрнө. Гэвч бид тэр завсрын сэтгэлийг бас хэтрүүлэн, түүнийг нэг биет зүйлээр, бидний дотоодод байх, биднийг ямар нэг зүйлийг чин сэтгэлээс мэдрэхийг хязгаарлах, нэг том биет “юу ч биш зүйл”-ээр төсөөлнө. 

Энэрэн нигүүлсэх сэтгэлийг төлөвшүүлэхэд, бусдын бэрхшээлтэй нөхцөлүүдийг, бидний ажлаас гарсан үе гэх мэт бидний нөхцөлүүдийн адил харамсалтай гэдгийг үгүйсгэхгүй байх нь чухал. Тус харамсах сэтгэлийг мэдрэхээс эмээх эсвэл түүнд хаалт тавих эсвэл дарах нь зөв биш байх болов уу. Бид тус харамсах сэтгэлийг мэдрэх хэрэгтэй, гэвч бусдын зовлонг онцолж, бусдыг түүнээс чөлөөлөгдөхийг сэтгэлийн гүнээс, чин сэтгэлээс хүсэх сэтгэлийг төлөвшүүлж, түүнийг шийдвэрлэхэд тэдэнд туслахыг хичээх тодорхой үүрэг хүлээхийг үл-хямарсан байдлаар мэдрэх хэрэгтэй. Товчоор хэлбэл, Бурханы шашны зөвлөгөө нь, “Харамсах сэтгэлээр нэг биет ‘зүйл’ үл болгох; түүнийг нэг том зүйл үл болгох” явдал. 

Харамсах сэтгэлийг мэдрэх байдлыг үл-хямарсан (зохилдох таван шинж – Асанга гэгээний үзүүлсэн: төрөлх сурвалж, гол шинж тал, гол мөн чанар, хугацаа болон орон (орчин) ба сэтгэлийн тогтвортой байдлын түвшин – болох зүйлийг, өөрийн цувиралт (сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулах сэтгэл хөдлөл эсвэл хандлагаас гарах эсвэл тэдгээртэй холбоотой зүйл, ийм үзэгдлүүд нь бүгд эсвэл зарим нь дараагийн цувиралт үзэгдлийг гаргана), төрөл гаргах таван цогцод үл-шунах байдлаар мэдэх хэлбэр бүхий) байдлаар туулахын тулд, бид өөрийн сэтгэлийн бүхий л сарних (догшрол) болон бүрхэх (живэл) байдлыг багасгах хэрэгтэй. Сэтгэл сарнисан үед, бидний анхаарал санаа зовох, эргэлзэх, эмээх сэтгэл эсвэл бидний найдаж буй зүйл ямар нэг илүү таатай зүйл болох хүлээлтээр дүүрэн бодлууд гэх мэт сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулах шууд холбоогүй бодлуудад сарнисан байна. Сэтгэл бүрхэх үед, сэтгэлд будан татаж, ингэснээр бид аливаа зүйлд анхааралгүй болно. 

Бурханы шашинд сэтгэлийн сарнил болон сэтгэл бүрхэх явдал бүхий сэтгэлийн төлөвүүдийг арилгах аргууд олон бий. Хамгийн энгийн аргуудын нэг нь өөрийн амьсгал дээр төвлөрөх байдлаар тайвшрах. Сэтгэл хамгийн бага байдлаар сарнисан мөн бүрхсэн байх үед, бидний сэтгэл тайван, амгалан байна. Ийм төлөвт, бид бас бусдын асуудлууд, зовлон, тэдгээрийн талаарх өөрийн мэдрэхүйг ямар нэг байдлаар хэтрүүлэх эсвэл түүнийг түлхэх эсвэл тэдгээрийг үл хайхрах байдлыг улам илүү хялбараар багасгаж чадна. Энэ үед хэдий бидэнд харамсах сэтгэл төрж байсан ч, энэ нь хямарсан биш байна.

Гэвч, яваандаа, бидний сэтгэл амран, цааш тайвшрах хэрээр, бид багахан түвшний амар амгалан (аз жаргал) аяндаа мэдэрнэ. Сэтгэлийн болон сэтгэл хөдлөлийн тайван төлөвт, сэтгэлийн угийн дулаан болон амар амгалантай байдал (аз жаргал) төрнө. Хэрэв бид эерэг зан байдалд оролцсоноор амар амгалан (аз жаргал) туулж мэдрэх хангалттай хүчтэй чадамжууд бий болгосон бол бидний сэтгэлийн тайван байдал тэдгээр чадамжуудыг мөн боловсрон гарахад тусална. 

Ингээд бид энэ амар амгаланг асрал хайрын (byams-pa, санс. майтри) сэтгэлээр нэмэгдүүлнэ. Асрал хайр нь бусдыг амар амгалан байх, амар амгалангийн шалтгаануудтай байхыг хүсэх хүсэл. Ийм хүсэл бусдыг энэрсэн тэдний зовлонг ойлгох, тэдгээрт анхаарал тавих сэтгэлийн араас аяндаа гарна. Бид хэн нэгний шаналал, зовнилд харамсаж, тухайн хүнийг амар амгалан байхыг идэвхтэй хүсэхийн зэрэгцээ, дээрх байдлаар мэдрэх нь хэцүү (хоёр мэдрэхүй зэрэг гарах боломж бага). Бид өөрийн талаар бодохыг зогсоон, түүний оронд хэн нэгний амар амгалан (аз жаргал) дээр төвлөрөх үед бидний зүрх сэтгэл аяндаа бүлээснэ. Энэ нь өөрийн аяндаа баяр жаргалын илүү уян зөөлөн мэдрэхүйг бидэнд авчирч, бидний эерэг зан байдлаар удаан хугацааны туршид хураагдсан амар амгаланг (аз жаргал) мэдрэх бүр илүү их чадамжуудыг идэвхжүүлж болно. Ингээд, асрал хайр нь сэтгэл харамгүй, чин сэтгэлийн байх үед, түүнтэй дагалдах нэг уян зөөлөн амар амгалан (аз жаргал) нь үл-хямарсан байх бөгөөд бидний харамсал арилна. Толгой нь өвдөж буй эцэг, эх өвдөж байгаа хүүхдийнхээ сэтгэлийг тайвшруулахыг оролдох зуур өвчнөө мартдаг тэр адил хэн нэгний золгүй явдлын талаарх бидний харамсах сэтгэл, бид асрал хайрын сэтгэл төрүүлэх үед, арилна. 

Товчоор хэлбэл, Бурханы шашны үздэгээр, алс ирээдүйд гарах амар амгалангийн (аз жаргал) хамгийн чухал эх сурвалж нь хүчтэй хүсэх хүсэл, шунал, хэт дасах сэтгэл, дургүйцэл, уур бухимдал гэх мэт үл мэдэх явдлаас үндэстэй эдгээр бүх сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулах сэтгэл хөдлөл болон хандлагуудын нөлөөнд орж, сөрөг байдлаар үйлдэл хийх, ярих эсвэл бодохоос зайлсхийх зуршил бий болгох явдал байна. Ийм эерэг зан байдал нь ирээдүйд амар амгалан (аз жаргал) туулж мэдрэх чадамжуудыг бидний сэтгэлийн үргэлжлэл дээр бий болгоно. Бид тухайн нэг орон (зүйл) эсвэл нөхцөл юу байж болохоос үл хамааран – бидний туулж мэдэрч байгаа ямар нэг орон (зүйл) эсвэл нөхцөлийн сайн эсвэл муу чанаруудыг эсвэл тэр зүйл эсвэл нөхцөлийг туулж мэдэрч байгаа амар амгалан (аз жаргал) эсвэл зовлонгийн аливаа түвшнийг хэтрүүлэх эсвэл үгүйсгэхгүйгээр тэдгээр чадамжууд боловсрон гарах явдлыг идэвхжүүлж болно. Үл мэдэх (мунхаг, зан байдлын шалтгаан ба үр дагаврын талаар эсвэл зөвхөн гэм хортой сэтгэлийн төлөв эсвэл зан байдалтай дагалддаг бодит байдлын талаар үл мэдэх) явдалгүйгээр, мөн хэт дасах сэтгэл, дургүйцэл, эсвэл үл хайхрах сэтгэлгүйгээр, тэр үед бид өөрийн сэтгэлийн, сэтгэл сарних болон бүрхэх байдлыг багасгах хэрэгтэй. Бид ялангуяа санаа зовох эсвэл хүлээлт хүлээх сэтгэлийг багасгах хэрэгтэй. Сэтгэлийн тэр амгалан, тайван төлөвт, бид аль хэдийн амар амгалангийн нэг багахан түвшинг мэдэрсэн байх ба бидэнд байж болох бүр илүү их амар амгалан мэдрэх чадамжуудыг идэвхжүүлнэ. 

Тэр үед бид өөрийн анхаарлыг бусдын асуудлууд, тэд бидний нөхцөлүүдээс бүр илүү бэрх нөхцөлүүдэд байж болох тухайд хандуулах байдлаар өөрийн сэтгэлийг тэлнэ. Бид зөвхөн өөрийн талаар бодох явдлыг зогсооно. Хэрэв бусад бүгд зовлонгоосоо ангижирвал хэчнээн гайхалтай вэ, хэрэв бид тэдэнд түүнд хүрэхэд нь тусалж чадвал хэчнээн гайхалтай вэ хэмээн бодно. Энэ хүчтэй энэрэн нигүүлсэх сэтгэл нь аяндаа асрал хайрын сэтгэлд – тэднийг амар амгалантай (аз жаргалтай) байхыг хүсэх хүсэлд – хөтөлнө. Тэдний амар амгалангийн талаар бодох нь бидний өөрийн амар амгалан гарах бүр илүү их чадамжууд боловсрон гарах явдлыг идэвхжүүлнэ. 

Энэрэн нигүүлсэх болон асрал хайрын эдгээр сэтгэлүүдээр, бид өөрийн сэтгэлийг Бурхадын талаар эсвэл аливаа нэг томоохон хүмүүнлэгийн үйлстний талаар бодоход хандуулж болно. Тэдний жишээг бодсоноор, бид бодитойгоор бусдад туслахыг оролдох тодорхой үүрэг авах урам (byin-gyis rlabs, санс. адхистхана) (адистид) авна. Энэ нь зөвхөн бусдын төдийгүй, өөрийн асуудлуудыг шийдвэрлэх хүч, зориг олж авахад тусална – гэвч мөн л, үүнийг хэтрүүлэхгүй, тэр нь амжилтгүй болох вий гэж санаа зовсон сэтгэл эсвэл амжилт хэт хүлээх хүлээлтгүй байх хэрэгтэй.