ખુશીના સ્ત્રોત

ભલે ખુશીના ઘણા પ્રકાર છે , અહીં આપણે આપણું ધ્યાન સામાન્ય ખુશી પર કેન્દ્રિત કરીએ. તેના સ્ત્રોતોને સમજવા માટે, આપણે પહેલા "ખુશી" નો અર્થ શું છે તે સ્પષ્ટ કરવાની જરૂર છે. આ ખુશી (બ્દે-બા, સંસ્કૃત સુખ) શું છે જે આપણે બધા ઇચ્છીએ છીએ? બૌદ્ધ વિશ્લેષણ મુજબ, ખુશી એક માનસિક પરિબળ છે - બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, તે એક પ્રકારની માનસિક પ્રવૃત્તિ છે જેની મદદથી આપણે ચોક્કસ રીતે કોઈ વસ્તુથી વાકેફ હોઈએ છીએ. તે "લાગણી" (ત્શોર-બા, સંસ્કૃત વેદના) નામના વ્યાપક માનસિક પરિબળનો એક ભાગ છે, જે એક સ્પેક્ટ્રમને આવરી લે છે જે સંપૂર્ણપણે ખુશથી સંપૂર્ણપણે નાખુશ સુધીની વિશાળ શ્રેણીને આવરી લે છે.

"લાગણી" ની વ્યાખ્યા શું છે? લાગણી એ એક માનસિક પરિબળ છે જે અનુભવ (મ્યોંગ-બા) ની પ્રકૃતિ ધરાવે છે. તે કોઈ વસ્તુ અથવા પરિસ્થિતિને એવી રીતે અનુભવવાની માનસિક પ્રવૃત્તિ છે જે ખરેખર તેને તે વસ્તુ અથવા પરિસ્થિતિનો અનુભવ બનાવે છે. ખુશી અને નાખુશી વચ્ચે ક્યાંક લાગણી વિના, આપણે ખરેખર કોઈ વસ્તુ અથવા પરિસ્થિતિનો અનુભવ કરતા નથી. કમ્પ્યુટર માહિતી લે છે અને પ્રક્રિયા કરે છે, પરંતુ કમ્પ્યુટર આ કરવાથી ખુશ કે નાખુશ નથી લાગતું, તેથી કમ્પ્યુટર માહિતીનો અનુભવ કરતું નથી. આ કમ્પ્યુટર અને મન વચ્ચેનો તફાવત છે.

ખુશી કે નાખુશીનું સ્તર અનુભવવા સાથે સંવેદનાત્મક વસ્તુ - દૃશ્ય, અવાજ, ગંધ, સ્વાદ, અથવા આનંદ કે પીડા જેવી શારીરિક સંવેદના - અથવા માનસિક વસ્તુ - જેમ કે કંઈક વિચારતી વખતે - ની અનુભૂતિ થાય છે. તે નાટકીય કે આત્યંતિક હોવું જરૂરી નથી. તે ખૂબ જ નીચા સ્તરનું હોઈ શકે છે. હકીકતમાં, આપણા જીવનના દરેક ક્ષણમાં ખુશી કે નાખુશીની લાગણીનો અમુક સ્તર હોય છે - જ્યારે આપણે કોઈ સ્વપ્ન વિના ઊંડા ઊંઘમાં હોઈએ છીએ, ત્યારે પણ આપણે તેને તટસ્થ લાગણી સાથે અનુભવીએ છીએ.

બૌદ્ધ ધર્મ ખુશીની બે વ્યાખ્યાઓ આપે છે. એક વસ્તુ સાથેના આપણા સંબંધના સંદર્ભમાં વ્યાખ્યાયિત થાય છે, જ્યારે બીજું, લાગણીની મનની સ્થિતિ સાથેના આપણા સંબંધના સંદર્ભમાં વ્યાખ્યાયિત થાય છે.

• પહેલામાં ખુશીને એવી રીતે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવ્યું છે કે કોઈ વસ્તુનો સંતોષકારક રીતે અનુભવ કરવો, જે આપણા માટે ફાયદાકારક છે એવું માનીને કરવામાં આવે છે, પછી ભલે તે ખરેખર ફાયદાકારક હોય કે ન હોય. નાખુશી એટલે કોઈ વસ્તુનો અસંતોષકારક, પીડાદાયક રીતે અનુભવ કરવો. જ્યારે તે સંતોષકારક કે પીડાદાયક ન હોય ત્યારે આપણે તટસ્થ રીતે કંઈક અનુભવીએ છીએ.
• બીજું ખુશીને એવી લાગણી તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરે છે જે, જ્યારે તે સમાપ્ત થાય છે, ત્યારે આપણે તેને ફરી એકવાર મેળવવા માંગીએ છીએ. નાખુશી એ એવી લાગણી છે જે, જ્યારે તે ઉદ્ભવે છે, ત્યારે આપણે તેનાથી અલગ થવા માંગીએ છીએ. જ્યારે તટસ્થ લાગણી એ એવી લાગણી છે જે, જ્યારે તે ઉદ્ભવે છે અથવા સમાપ્ત થાય છે, ત્યારે આપણી પાસે બેમાંથી કોઈ ઇચ્છા હોતી નથી.

આ બંને વ્યાખ્યાઓ એકબીજા સાથે સંકળાયેલી છે. જ્યારે આપણે કોઈ વસ્તુનો સંતોષકારક અનુભવ કરીએ છીએ, ત્યારે આપણે તે વસ્તુનો અનુભવ કરીએ છીએ, એટલે કે તે વસ્તુ, શાબ્દિક રીતે, સુખદ રીતે "આપણા મનમાં આવે છે" (યિદ-દુ 'ઓંગ-બા, સંસ્કૃત મનપા). આપણે વસ્તુને સ્વીકારીએ છીએ અને તે આપણા ધ્યાનના વિષય તરીકે આરામથી રહે છે. આનો અર્થ એ થાય છે કે આપણે એવું અનુભવીએ છીએ કે વસ્તુનો આપણો અનુભવ આપણા માટે ફાયદાકારક છે: તે આપણને ખુશ કરે છે; તે સારું લાગે છે. તેના કારણે, આપણે ઇચ્છીએ છીએ કે આ અનુભવનો લાભ ચાલુ રહે અને જો તે સમાપ્ત થઈ જાય, તો આપણે ઇચ્છીએ છીએ કે તે પાછો આવે. બોલચાલની ભાષામાં, આપણે કહીશું કે આપણે વસ્તુ અને તેના અનુભવનો આનંદ માણીએ છીએ.

જ્યારે આપણે કોઈ વસ્તુને પીડાદાયક રીતે અનુભવીએ છીએ, ત્યારે તે વસ્તુનો આ દુઃખદ અનુભવ, શાબ્દિક રીતે,  સુખદ રીતે "આપણા મનમાં આવતો નથી" (યિદ-દુ મા-ઓંગ-બા, સંસ્કૃત અમાનપા). આપણે તે વસ્તુને સ્વીકારતા નથી અને તે આપણા ધ્યાનના વિષય તરીકે આરામથી રહેતી નથી. આપણને લાગે છે કે વસ્તુનો આપણો અનુભવ ફાયદાકારક નથી અને હકીકતમાં, તે આપણને નુકસાન પહોંચાડી રહ્યો છે. આપણે તેનો અંત લાવવા માંગીએ છીએ. બોલચાલની ભાષામાં, આપણે કહીશું કે આપણે તે વસ્તુ અથવા તેનો અનુભવ આનંદપ્રદ નથી.

કોઈ વસ્તુ સાથે આરામદાયક અનુભવવાનો અર્થ શું છે? જ્યારે આપણે કોઈ વસ્તુ સાથે આરામદાયક અનુભવીએ છીએ, ત્યારે આપણે તેને જેમ છે તેમ સ્વીકારીએ છીએ, ભોળા બન્યા વિના, અને તેના સારા ગુણો અથવા ખામીઓને અતિશયોક્તિ કર્યા વિના અથવા નકારી કાઢ્યા વિના. આ મુદ્દો આપણને ખલેલ પહોંચાડતી લાગણીઓ (ન્યોન-રોમોંગ્સ, સંસ્કૃત. કલેશ; દુઃખદાયક લાગણીઓ) અને આપણે કોઈ વસ્તુને ખુશી કે નાખુશી સાથે અનુભવીએ છીએ કે નહીં તેની સાથેના તેમના સંબંધની ચર્ચા તરફ દોરી જાય છે.

ખલેલ પોંહચાડતી લાગણીઓનો એક સમૂહ વાસના, આસક્તિ અને લોભ છે. આ ત્રણેય સાથે, આપણે કોઈ વસ્તુના સારા ગુણોને અતિશયોક્તિ કરીએ છીએ. વાસના સાથે, જો આપણી પાસે વસ્તુ ન હોય તો આપણે તે મેળવવા માંગીએ છીએ. આસક્તિ સાથે, આપણે તેને ગુમાવવા માંગતા નથી જ્યારે આપણી પાસે તે હોય છે; અને લોભ સાથે, આપણે તે વસ્તુ હોય તો પણ વધુ ઇચ્છીએ છીએ. આ ખલેલ પોંહચાડતી લાગણીઓ સાથે, આપણે વસ્તુની ખામીઓને અવગણવાનું વલણ રાખીએ છીએ. આ મનની ખુશહાલ સ્થિતિઓ નથી, કારણ કે આપણને વસ્તુ સંતોષકારક લાગતી નથી. તેનો અર્થ એ કે આપણે વસ્તુથી સંતુષ્ટ નથી. આપણે તે જે છે તે માટે સ્વીકારતા નથી.

દાખલા તરીકે, જ્યારે આપણે આપણી ગર્લફ્રેન્ડ કે બોયફ્રેન્ડને જોઈએ છીએ, જેના પ્રત્યે આપણે ખૂબ જ લગાવ ધરાવીએ છીએ, ત્યારે આપણે તે દૃશ્યનો આનંદ માણી શકીએ છીએ. તે વ્યક્તિને જોઈને આપણને સંતોષ થાય છે; આપણને સંતોષ મળે છે. પરંતુ જ્યારે આપણે તે વ્યક્તિના સારા ગુણો અને તેની સાથે રહેવાના ગુણોને અતિશયોક્તિ કરીએ છીએ અને તે વ્યક્તિ વિના આપણા અસ્તિત્વના નકારાત્મક ગુણોને અતિશયોક્તિ કરીએ છીએ, ત્યારે આપણે અસંતુષ્ટ અને નાખુશ અનુભવીએ છીએ. આપણે તે વ્યક્તિને હમણાં જોવાની અને ફક્ત ક્ષણનો આનંદ માણવાની પરિસ્થિતિને સ્વીકારતા નથી, પરંતુ આપણે વધુ ઇચ્છીએ છીએ અને તેના દૂર જવાથી ડરીએ છીએ. પરિણામે, અચાનક, આપણે હવે આપણા પ્રિયજનને અસંતોષ, બેચેની અને દુ:ખ સાથે જોવાનો અનુભવ કરીએ છીએ.

ખલેલ પોંહચાડતી લાગણીઓનો બીજો સમૂહ છે ઘૃણા, ગુસ્સો અને દ્વેષ. આ સાથે, આપણે વસ્તુની ખામીઓ અથવા નકારાત્મક ગુણોને અતિશયોક્તિ કરીએ છીએ અને જો તે ન હોય તો તેને ટાળવા માંગીએ છીએ; જ્યારે તે હોય ત્યારે આપણે તેનાથી છૂટકારો મેળવવા માંગીએ છીએ; અને જ્યારે તે સમાપ્ત થાય છે, ત્યારે આપણે તે ફરીથી ન આવે તેવું ઇચ્છીએ છીએ. આ ત્રણ ખલેલ પોંહચાડતી લાગણીઓ સામાન્ય રીતે ભય સાથે મિશ્રિત હોય છે. તે પણ મનની ખુશહાલ સ્થિતિઓ નથી, કારણ કે આપણે વસ્તુથી સંતુષ્ટ નથી. આપણે તેને જે છે તે રીતે સ્વીકારતા નથી.

ઉદાહરણ તરીકે, આપણે રુટ કેનાલનું કામ કરાવી રહ્યા હોઈ શકીએ છીએ. આપણા અનુભવનો ઉદ્દેશ્ય પીડાની શારીરિક સંવેદના છે. પરંતુ જો આપણે તેને તેના નકારાત્મક ગુણોને અતિશયોક્તિ કર્યા વિના, તે જે છે તે રીતે સ્વીકારીએ, તો પ્રક્રિયા દરમિયાન આપણે નાખુશ નહીં રહીએ. આપણે જે રીતે પીડા અનુભવીએ છીએ તેના વિશે તટસ્થ લાગણી અનુભવી શકીએ છીએ: આપણે સ્વીકારીએ છીએ કે પ્રક્રિયામાં જેટલો સમય લાગે છે, તેટલો સમય લાગશે અને તેથી આપણે તે ઝડપથી સમાપ્ત થાય તેવી પ્રાર્થના કરતા નથી; અને જ્યારે દંત ચિકિત્સક ડ્રિલિંગ બંધ કરે છે, ત્યારે આપણે ઇચ્છતા નથી કે તે વધુ ડ્રિલ કરે. ડ્રિલિંગના દુખાવા વિશે આપણી પાસે સમતા છે - ન તો પ્રતિકૂળતા, ન આકર્ષણ કે ન નિષ્કપટતા. હકીકતમાં, પ્રક્રિયા દરમિયાન, આપણે આ વિચાર પર કેન્દ્રિત કરીને ખુશીનો અનુભવ કરી શકીએ છીએ કે આપણે ભવિષ્યમાં વધુ દાંતના દુખાવાને અટકાવી રહ્યા છીએ.

નોંધ લો કે કોઈ વસ્તુથી ખુશ અથવા સંતુષ્ટ રહેવાનો અર્થ એ નથી કે આપણે જરૂરિયાતના આધારે વધુ ઈચ્છીએ કે ઓછું ઈચ્છીએ. તે આપણને નિષ્ક્રિય બનાવતું નથી જેથી આપણે ક્યારેય વસ્તુઓ સુધારવાનો અથવા પોતાને અથવા જીવનમાં આપણી પરિસ્થિતિઓને સુધારવાનો પ્રયાસ ન કરીએ. ઉદાહરણ તરીકે, આપણે કામ પર કોઈ પ્રોજેક્ટ પર અથવા સર્જરીમાંથી સ્વસ્થ થવા પર કરેલી પ્રગતિને સ્વીકારી શકીએ છીએ, તેનાથી સંતુષ્ટ થઈ શકીએ છીએ અને પરિણામે ખુશ રહી શકીએ છીએ. પરંતુ જરૂરિયાતના આધારે, આપણે અત્યાર સુધી જે પ્રાપ્ત કર્યું છે તેનાથી નાખુશ થયા વિના પણ વધુ પ્રગતિ કરવા માંગી શકીએ છીએ. આપણી થાળીમાં ખોરાકની માત્રા અથવા બેંકમાં આપણી પાસે કેટલા પૈસા છે તેના સંદર્ભમાં પણ આવું જ છે, જો હકીકતમાં વાસ્તવિકતા એ હોય કે આપણી પાસે પૂરતું નથી અને વધુની જરૂર છે. ખાવા માટે પૂરતું ખોરાક ન હોવાના નકારાત્મક પાસાઓ અથવા બેંકમાં પૈસા ન હોવાના નકારાત્મક પાસાઓ વિશે અતિશયોક્તિ કર્યા વિના, અથવા વધુ હોવાના ફાયદાઓને નકાર્યા વિના, આપણે તેનાથી નાખુશ થયા વિના વધુ ખોરાક અથવા પૈસા મેળવવાના પ્રયાસો કરી શકીએ છીએ. જો આપણે સફળ થઈએ, તો તે ઠીક છે; અને જો આપણે નિષ્ફળ થઈએ, તો તે પણ ઠીક છે, આપણે કોઈક રીતે વ્યવસ્થા કરીશું. પરંતુ છતાં આપણે પ્રયાસ કરીએ છીએ. સૌથી અગત્યનું, આપણે વધુ મેળવવાનો પ્રયાસ કરીએ છીએ, પરંતુ સફળતાની અપેક્ષાઓ અથવા નિષ્ફળતાની ચિંતાઓના માનસિક ભટકાવ વિના.

શાંતિદેવે તેમના ધીરજના પ્રકરણ (VI.૧૦) માં આ વાત સરસ રીતે કહી છે:

જો તેનો ઉકેલ લાવી શકાય, તો કોઈ વાતને લઈને ખરાબ મનોભાવમાં કેમ આવવું? અને જો તેનો ઉકેલ લાવી ન શકાય, તો તેના વિશે ખરાબ મનોભાવમાં આવવાથી શું ફાયદો?

લાંબા ગાળે, ખુશીનું મુખ્ય કારણ રચનાત્મક વર્તન છે. આનો અર્થ એ છે કે વાસના, આસક્તિ, લોભ, દ્વેષ, ક્રોધ, નિષ્કપટતા વગેરે જેવી ખલેલ પોંહચાડતી લાગણીઓના પ્રભાવ હેઠળ વર્તવા, બોલવા અથવા વિચારવાનું ટાળવું, આપણા વર્તનની લાંબા ગાળાની આપણા પર અને બીજાઓ પર અસરની ચિંતા કર્યા વિના. વિનાશક વર્તન, કેખુશીનું મુખ્ય કારણ તરીકે, તે પ્રકારના વર્તનથી દૂર રહેવું નથી, પરંતુ તેમાં સામેલ રહેવું છે. ઉદાહરણ તરીકે, ઝંખનાની ઇચ્છા સાથે, આપણે દુકાનમાં રહેલી વસ્તુના સારા ગુણોને અતિશયોક્તિ કરીએ છીએ અને કાનૂની પરિણામોને અવગણીને, તેને ચોરીએ છીએ. ગુસ્સા સાથે, આપણે આપણા જીવનસાથીએ કહેલી કોઈ વસ્તુના નકારાત્મક ગુણોને અતિશયોક્તિ કરીએ છીએ અને, તેના આપણા સંબંધ પર પડનારી અસરને અવગણીને, આપણે તેમના પર બૂમો પાડીએ છીએ અને ક્રૂર શબ્દો બોલીએ છીએ.

ખલેલ પહોંચાડતી લાગણીઓના પ્રભાવ હેઠળ કાર્ય કરવાથી દૂર રહીને, બોલવાથી અને વિચારવાથી ભવિષ્યમાં આવા પ્રભાવ હેઠળ કાર્ય કરવાથી દૂર રહેવાની આદત પડે છે. પરિણામે, જો ભવિષ્યમાં કોઈ ખલેલ પહોંચાડતી લાગણી ઊભી થાય, તો આપણે તેના આધારે કાર્ય કરતા નથી અને અંતે, ખલેલ પહોંચાડતી લાગણીની શક્તિ નબળી પડી જશે અને અંતે ખલેલ પહોંચાડતી લાગણી ભાગ્યે જ ઉદ્ભવશે. બીજી બાજુ, આપણે ખલેલ પહોંચાડતી લાગણીઓના આધારે જેટલું વધુ કાર્ય કરીશું, ભવિષ્યમાં તે વધુ ઉદ્ભવશે અને તે વધુ મજબૂત બનશે.

જેમ આપણે જોયું તેમ, જ્યારે આપણે કોઈ વસ્તુનો ખુશી સાથે અનુભવીએ છીએ, ત્યારે આપણે તેને નિષ્કપટતા, વાસના, આસક્તિ, લોભ, દ્વેષ અથવા ક્રોધ જેવી ખલેલ પોંહચાડતી લાગણીઓ વિના અનુભવીએ છીએ. વસ્તુનો આપણો અનુભવ તેના સારા કે ખરાબ મુદ્દાઓને અતિશયોક્તિ કે નકાર્યા વિના, તેના વાસ્તવિક સ્વભાવને તે જે છે તે સ્વીકારવા પર આધારિત છે. તો પછી, વસ્તુઓનો અનુભવ કરવાની આ રીત રચનાત્મક વર્તનની ટેવમાંથી આવે છે જેની સાથે આપણે કાર્ય કરીએ છીએ, બોલીએ છીએ અને વિચારીએ છીએ, તે જ રીતે લોકો, વસ્તુઓ અથવા પરિસ્થિતિઓ શું છે તેના વાસ્તવિક સ્વભાવને સ્વીકારવા પર આધારિત છે, તેમના સારા કે ખરાબ મુદ્દાઓને અતિશયોક્તિ કે નકાર્યા વિના.

ખુશી કે નાખુશી સાથે વસ્તુઓ કે વિચારોનો અનુભવ કરવાની આપણી રીત, તો પછી, વસ્તુ કે વિચાર દ્વારા જ નક્કી થતી નથી. જેમ આપણે જોયું તેમ, જો આપણા લાંબા ગાળાના ભૂતકાળના વર્તનથી આપણે આ વસ્તુઓના સકારાત્મક કે નકારાત્મક પાસાઓનો અતિશયોક્તિ કે નકાર્યા વિના અનુભવવાની આદત બનાવી લીધી હોય, તો આપણે ખુશ મનની સ્થિતિમાં રુટ કેનાલના કામનું પીડા પણ અનુભવી શકીએ છીએ. ખુશીની વ્યાખ્યા પર પાછા જઈએ તો, આપણે પ્રક્રિયાને સંતોષકારક રીતે અનુભવીએ છીએ, જે માને છે કે તે આપણા માટે ફાયદાકારક છે.

ભલે આપણે ખલેલ પોંહચાડતી લાગણીઓના પ્રભાવ હેઠળ કામ કરવું, બોલવું અથવા વિચારવાનું ટાળવાની આદત બનાવી લીધી હોય અને તેથી વસ્તુઓ અને વિચારોને ખુશી સાથે અનુભવવાની ક્ષમતા બનાવી હોય, છતાં તે ક્ષમતાને ખુશીના અનુભવમાં પરિપક્વ થવા માટે ચોક્કસ પરિસ્થિતિઓ જરૂરી છે. જેમ આપણે જોયું તેમ, આપણા અનુભવનો કેન્દ્ર એ નક્કી કરતું નથી કે આપણે તેને ખુશી સાથે અનુભવીએ છીએ કે નાખુશી સાથે. તેના બદલે, કોઈ વસ્તુને ખુશીથી અનુભવવી એ વસ્તુ શું છે તેની વાસ્તવિક હકીકતને સ્વીકારવાના આપણા વલણ પર વધુ આધાર રાખે છે, પછી ભલે તે વસ્તુ ગમે તે હોય - રુટ કેનાલ કામની પીડાદાયક શારીરિક સંવેદના કે કોઈ પ્રિય વ્યક્તિના દર્શન. તેથી, આપણું વલણ, આપણી મનની સ્થિતિ મહત્વપૂર્ણ છે, આ ક્ષણે આપણે ખુશ છીએ કે નાખુશ છે એ નક્કી કરવા માટે, પછી ભલે આપણે કોઈ પણ વસ્તુ જોઈએ છીએ, સાંભળીએ છીએ, સૂંઘીએ છીએ, ચાખીએ છીએ, શારીરિક રીતે અનુભવીએ છીએ અથવા વિચારીએ છીએ.

આપણે એ પણ જોયું છે કે જ્યારે આપણે કોઈ વસ્તુ શું છે તેની વાસ્તવિકતા સ્વીકારીએ છીએ અને તેના વિશે નિષ્કપટ નથી, ત્યારે આપણે તેના સારા કે ખરાબ ગુણોને અતિશયોક્તિ કે નકારતા નથી અને તેથી આપણે તે વસ્તુને વાસના, લોભ, આસક્તિ, દ્વેષ કે ક્રોધથી અનુભવતા નથી. તેથી, કોઈપણ ચોક્કસ ક્ષણે ખુશીની પરિપક્વતાને ઉત્તેજિત કરવામાં મદદ કરતી વસ્તુ નિષ્કપટતાથી મુક્ત રહેવું છે.

નાખુશીની કોઈપણ ક્ષણમાં, આપણી નિષ્કપટતા (ગટી-મૂગ, સંસ્કૃત મોહ) ફક્ત આપણે જે વસ્તુ અનુભવી રહ્યા છીએ તેના પ્રત્યે નિષ્કપટતા રાખવા સુધી મર્યાદિત નથી. નિષ્કપટતાનો વિસ્તાર ઘણો વ્યાપક છે. તે આપણી જાત પર પણ કેન્દ્રિત થઈ શકે છે. જ્યારે આપણે ખૂબ જ દુઃખની સમસ્યાનો અનુભવ કરીએ છીએ, ત્યારે નિષ્કપટતા સાથે આપણે ફક્ત પોતાના પર જ કેન્દ્રિત થઈ જઈએ છીએ અને આપણે એવું પણ વિચારી શકીએ છીએ કે આપણે જ એકમાત્ર એવા છીએ જેમણે આ સમસ્યાનો અનુભવ કર્યો છે.

નોકરી ગુમાવવાનું ઉદાહરણ લો. વાસ્તવિકતા એ છે કે દુનિયાભરમાં લાખો લોકો એવા છે જેમણે પોતાની નોકરી ગુમાવી દીધી છે અને હવે બેરોજગાર છે. ઉદાહરણ તરીકે, આપણે નશ્વરતા વિશે નિષ્કપટ બન્યા વિના આપણી પરિસ્થિતિ વિશે વિચારી શકીએ છીએ. આપણે યાદ રાખીએ છીએ કે કારણો અને સંજોગોમાંથી ઉદ્ભવતી બધી ઘટનાઓ વધુ કારણો અને સંજોગોથી પ્રભાવિત થશે, અને આખરે તેનો અંત આવશે. તે ખૂબ મદદરૂપ થઈ શકે છે. પરંતુ તેનાથી પણ વધુ અસરકારક એ છે કે આપણે આપણા વિચારના વ્યાપને વધુ વિસ્તૃત કરીએ જેથી ફક્ત આપણી પોતાની જ નહીં પરંતુ બીજા બધાની નોકરી ગુમાવવાની સમસ્યાનો પણ સમાવેશ થાય, જો તે તેમની સાથે બન્યું હોય. આપણે વિચારવાની જરૂર છે કે, "આ ફક્ત મારા એકલાની સમસ્યા નથી; તે મોટી સંખ્યામાં લોકોની સમસ્યા છે. હું એકલો એવો નથી જેને ઉકેલની જરૂર છે; બીજા બધાને પણ ઉકેલની જરૂર છે. દરેકને આવી સમસ્યાઓ અને નાખુશીને દૂર કરવાની જરૂર છે." હકીકતમાં, તે વાસ્તવિકતા છે.

આ વિચારસરણી, જે નિષ્કપટતા વગરની છે, તેનાથી આપણે બીજાઓ પ્રત્યે કરુણા (સ્નિંગ-ર્જે, સંસ્કૃત કરુણા) વિકસાવીએ છીએ, સ્વ-દયામાં ડૂબી જવાને બદલે. આપણું મન હવે ફક્ત પોતાના પર જ કેન્દ્રિત નથી, પરંતુ સમાન પરિસ્થિતિમાં રહેલા બીજા બધા વિશે વિચારવામાં વધુ ખુલ્લા છીએ. તેમની સમસ્યાઓને પણ દૂર કરવામાં મદદ કરવાની ઇચ્છા સાથે, આપણી પોતાની વ્યક્તિગત સમસ્યાઓનું મહત્વ ઘટે છે અને આપણે તેમની સાથે ઉદ્દેશ્યપૂર્ણ રીતે વ્યવહાર કરવાની હિંમત અને શક્તિ વિકસાવીએ છીએ. આપણે ચોક્કસપણે આપણી નોકરી ગુમાવવા માંગતા ન હતા, પરંતુ સમતાથી આપણે પરિસ્થિતિની વાસ્તવિકતા સ્વીકારીએ છીએ અને, બીજાઓનો વિચાર કરીને, આપણે એ વિચારથી પણ ખુશ થઈ શકીએ છીએ કે હવે આપણને તેમને મદદ કરવાનો પ્રયાસ કરવાની તક મળી છે.

તો પછી, કરુણા એ એક મુખ્ય પરિબળ છે જે આપણી ક્ષમતાઓને કોઈ વસ્તુ અથવા પરિસ્થિતિને ખુશીથી અનુભવવા માટે ઉત્તેજિત કરે છે. પરંતુ તે કેવી રીતે કામ કરે છે? કરુણા એ એવી ઇચ્છા છે કે બીજાઓ તેમના વેદના અને તેમના વેદનાના કારણોથી મુક્ત થાય, જેમ આપણે પોતા માટે ઈચ્છાએ છીએ. પરંતુ જ્યારે આપણે બીજાઓના વેદના અને નાખુશી પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીએ છીએ, ત્યારે આપણે સ્વાભાવિક રીતે તેના વિશે દુઃખી થઈએ છીએ, ખુશ નહીં. અથવા આપણી લાગણીઓ અવરોધિત હોઈ શકે છે અને આપણે કંઈ પણ અનુભવતા નથી. બંને કિસ્સાઓમાં, આપણે તેમના વેદના વિશે ખુશ નથી થતા. તો, કરુણા મનની ખુશ સ્થિતિ કેવી રીતે લાવે છે?

આ સમજવા માટે, આપણે નિરાશજનક (ઝાંગ-ઝિંગ) લાગણીઓને બિન-નિરાશજનક (ઝાંગ-ઝિંગ મેડ-પા) લાગણીઓથી અલગ પાડવાની જરૂર છે. અહીં, હું આ શબ્દોનો ઉપયોગ તેમની ચુસ્ત વ્યાખ્યાઓ સાથે નહીં, પરંતુ વધુ બોલચાલ, બિન-તકનીકી રીતે કરી રહ્યો છું. તફાવત એ છે કે ખુશ, નાખુશ અથવા તટસ્થની લાગણીમાં નિષ્કપટતા અને લાગણી વિશે મૂંઝવણ મિશ્રિત છે કે નહીં. યાદ રાખો, જ્યારે આપણે સામાન્ય રીતે ખુશી અને નાખુશીને અલગ પાડતા હતા, ત્યારે ચલ એ હતો કે આપણે જે વસ્તુ અનુભવી રહ્યા હતા તેના વિશે આપણે નિષ્કપટ છીએ કે નહીં. અહીં, ઉદાહરણ તરીકે, જો આપણે કોઈ વસ્તુના ગુણોને અતિશયોક્તિ ન કરીએ કે નકારી ન કાઢીએ, તો પણ આપણે તે નાખુશ લાગણીને કોઈ પ્રકારની નક્કર, ખરેખર અસ્તિત્વમાં રહેલી "વસ્તુ" માં કદાચ ફેરવીએ છીએ, જેમ કે આપણા માથા પર ઘેરા ભારે વાદળ લટકતા હોય. પછી આપણે તે લાગણીના નકારાત્મક ગુણોને અતિશયોક્તિ કરીએ છીએ અને તેને કલ્પના કરીએ છીએ, ઉદાહરણ તરીકે, "ભયાનક હતાશા" તરીકે અને આપણને લાગે છે કે આપણે તેમાં ફસાયી ગયા છીએ. આ કિસ્સામાં, નિષ્કપયતાએ નાખુશ લાગણીને તે જે છે તે માટે સ્વીકારી નથી. છેવટે, નાખુશતાની લાગણી એવી વસ્તુ છે જે ક્ષણે ક્ષણે બદલાય છે કારણ કે તેની તીવ્રતા બદલાય છે: તે કોઈ પ્રકારની નક્કર એકવિધ વસ્તુ નથી જે ખરેખર તેના પોતાના પર અસ્તિત્વ ધરાવે છે, બીજા કોઈ પણ વસ્તુથી પ્રભાવિત થયા વિના.

આપણે બીજાઓના વેદના વિશે વિચારતી વખતે કંઈપણ ન અનુભવ કરીએ ત્યારે પણ આવું જ વિશ્લેષણ લાગુ કરી શકીએ છીએ. આ કિસ્સામાં, જ્યારે આપણે ઉદાસી કે નાખુશ થવાની નકારાત્મક ગુણવત્તાને અતિશયોક્તિ કરીએ છીએ, ત્યારે આપણે તેને અનુભવવામાં ડરીએ છીએ અને તેથી આપણે તેને અવરોધીએ છીએ. પછી આપણે એક તટસ્થ લાગણી અનુભવીએ છીએ, ન તો નાખુશ કે ન તો ખુશ. પરંતુ પછી આપણે તે તટસ્થ લાગણીને પણ અતિશયોક્તિ કરીએ છીએ, તેને કંઈક નક્કર કલ્પના કરીએ છીએ, જેમ કે એક મોટું નક્કર "કંઈ નથી" છે જે આપણી અંદર બેઠેલું છે, જે આપણને ખરેખર કંઈપણ અનુભવતા અટકાવે છે.

કરુણા વિકસાવવા માટે, એ વાતનો ઇનકાર ન કરવો જરૂરી છે કે બીજાઓની મુશ્કેલ પરિસ્થિતિઓ દુઃખદ હોય છે, જેમ કે આપણી નોકરી ગુમાવવા જેવી. તે દુઃખ અનુભવવાથી ડરવું કે તેને અવરોધવાથી કે દબાવવાથી ડરવું સ્વાસ્થ્યપ્રદ રહેશે નહીં. આપણે આ દુઃખ અનુભવવાની જરૂર છે, નિરાશ થયા વિના જેથી બીજાઓના દુઃખ પ્રત્યે સહાનુભૂતિ અનુભવી શકાય, બીજાઓ તેનાથી મુક્ત થાય તેવી ઊંડી નિષ્ઠાવાન ઇચ્છા વિકસાવી શકાય, અને તેમને તેનથી દૂર કરવામાં મદદ કરવા માટે થોડી જવાબદારી લઈ શકાય. ટૂંકમાં, બૌદ્ધ સલાહ છે, "ઉદાસી ને કોઈ નક્કર 'વસ્તુ' ન બનાવો; તેનો મોટો સોદો ન બનાવો."

ઉદાસીની લાગણીને નિરાશા વિના અનુભવવા માટે, આપણે આપણા મનને બધી માનસિક ભટકતા અને નીરસતાથી શાંત કરવાની જરૂર છે. માનસિક ભટકતા સાથે, આપણું ધ્યાન ચિંતા, શંકા, ભયથી ભરેલા વિચારો અથવા આપણે જે આશા રાખીએ છીએ તે કંઈક વધુ સુખદ બનશે તેવી અપેક્ષાઓથી ભરેલા વિચારો જેવા ખલેલ પહોંચાડતા બાહ્ય વિચારો તરફ જાય છે. માનસિક નીરસતા સાથે, આપણે માનસિક ધુમ્મસમાં પડી જઈએ છીએ અને તેથી દરેક વસ્તુ પ્રત્યે બેદરકાર બની જઈએ છીએ.

બૌદ્ધ ધર્મ આપણા મનની સ્થિતિઓને માનસિક ભટકતા અને નીરસતાથી મુક્ત કરવા માટે સમૃદ્ધ પદ્ધતિઓથી ભરપૂર છે. સૌથી મૂળભૂત પદ્ધતિઓમાંની એક એ છે કે આપણા શ્વાસ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને શાંત થવું. ઓછામાં ઓછી માનસિક ભટકતા અને નીરસતા સાથે, આપણું મન અક્ષુબ્ધ અને ધીર રહે છે. આવી સ્થિતિમાં, આપણે કોઈપણ અતિશયોક્તિ, દ્વેષ અથવા અન્યની સમસ્યાઓ અને વેદનાઓ પ્રત્યે અને તેમના વિશેની આપણી લાગણીઓ પ્રત્યે ઉદાસીનતાને વધુ સરળતાથી શાંત કરી શકીએ છીએ. પછી ભલે આપણે શરૂઆતમાં ઉદાસી અનુભવીએ, તે નિરાશ કરતું નથી.

જોકે, આખરે, જેમ જેમ આપણું મન વધુ હળવું અને શાંત થાય છે, તેમ તેમ આપણે સ્વાભાવિક રીતે જ ઓછા સાથરે ખુશીનો અનુભવ કરીએ છીએ. અક્ષુબ્ધ માનસિક અને ભાવનાત્મક સ્થિતિમાં, મનની કુદરતી હૂંફ અને ખુશી પ્રગટ થાય છે. જો આપણે રચનાત્મક વર્તનમાં વ્યસ્ત રહીને ખુશીનો અનુભવ કરવા માટે પૂરતી મજબૂત સંભાવનાઓ એકઠી કરી હોય, તો આપણી અક્ષુબ્ધ મનની સ્થિતિ તેમને પરિપક્વ થવામાં પણ મદદ કરે છે.

પછી આપણે પ્રેમના વિચારો (બ્યામસ-પા, સંસ્કૃત મૈત્રી) દ્વારા આ ખુશીને વધારીએ છીએ. પ્રેમ એ બીજાઓ ખુશ રહે અને ખુશીના કારણો મળે તેવી ઈચ્છા છે. આવી ઈચ્છા સ્વાભાવિક કરુણાપૂર્ણ સહાનુભૂતિમાંથી ઉદ્ભવે છે. ભલે આપણે કોઈના પીડા અને શોક પર દુઃખી થઈએ છીએ, પણ તે રીતે અનુભવવું મુશ્કેલ છે જ્યારે સક્રિય રીતે તે વ્યક્તિ ખુશ રહે તેવી ઈચ્છા રાખીએ છીએ. જ્યારે આપણે પોતાના વિશે વિચારવાનું બંધ કરીએ છીએ અને તેના બદલે કોઈની ખુશી પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીએ છીએ, ત્યારે આપણું હૃદય સ્વાભાવિક રીતે હૂંફવાળું થાય છે. આ આપમેળે આપણને આનંદની વધુ સૌમ્ય લાગણી લાવે છે અને આપણા રચનાત્મક વર્તન દ્વારા લાંબા સમયથી નિર્માણ કરેલી ખુશીની સંભાવનાઓને વધુ ઉત્તેજિત કરી શકે છે. આમ, જ્યારે પ્રેમ નિઃસ્વાર્થ અને નિષ્ઠાવાન હોય છે, ત્યારે તેની સાથે એક સૌમ્ય ખુશી આવે છે જે નિરાશ કરતી નથી અને આપણું દુઃખ અદૃશ્ય થઈ જાય છે. જેમ માથાના દુખાવાથી પીડાતા માતાપિતા પોતાના બીમાર બાળકને દિલાસો આપતા સમયે પીડા ભૂલી જાય છે, તેવી જ રીતે કોઈના દુર્ભાગ્ય પર આપણે જે દુઃખ અનુભવીએ છીએ તે પ્રેમના વિચારો ફેલાવતી વખતે અદૃશ્ય થઈ જાય છે.

ટૂંકમાં, બૌદ્ધ ધર્મ અનુસાર ખુશીનો લાંબા ગાળાનો, સૌથી મૂળભૂત સ્ત્રોત એ છે કે વાસના, લોભ, આસક્તિ, દ્વેષ અને ક્રોધ જેવી ખલેલ પોંહચાડતી લાગણીઓ અને વલણોના પ્રભાવ હેઠળ વિનાશક વર્તન, બોલવા અથવા વિચારવાથી દૂર રહેવાની આદત પાડવી, જે બધાનો મૂળ નિષ્કપટતા છે. આવા રચનાત્મક વર્તન ભવિષ્યમાં ખુશીનો અનુભવ કરવા માટે આપણા માનસિક સાતત્ય પર સંભાવનાઓનું નિર્માણ કરે છે. આપણે જે પણ વસ્તુ અથવા પરિસ્થિતિનો અનુભવ કરીએ છીએ તેના સારા કે ખરાબ ગુણોને અતિશયોક્તિ અથવા નકાર્યા વિના, અથવા આપણે જે ખુશી કે નાખુશીનો જે પણ સ્તર અનુભવીએ છીએ  - ભલે તે વસ્તુ અથવા પરિસ્થિતિ ગમે તે હોય, આપણે તે સંભાવનાઓને પરિપક્વ થવા માટે પ્રેરિત કરી શકીએ છીએ. નિષ્કપટતા વિના, અને તેથી આસક્તિ, વિકાર અથવા ઉદાસીનતા વિના, આપણે પછી માનસિક ભટકતા અને નીરસતાથી આપણા મનને શાંત કરવાની જરૂર છે. આપણે ખાસ કરીને ચિંતાઓ અથવા અપેક્ષાઓથી આપણા મનને શાંત કરવાની જરૂર છે. મનની તે ધીર અને અક્ષુબ્ધ સ્થિતિમાં, આપણે પહેલાથી જ ઓછા સ્તરનું ખુશી અનુભવીશું અને વધુ ખુશી અનુભવવાની સંભાવનાઓને ઉત્તેજિત કરીશું.

પછી આપણે બીજાઓની સમસ્યાઓ અને તેઓ આપણા કરતાં પણ ખરાબ પરિસ્થિતિઓમાં હોઈ શકે છે તેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને આપણા મનને વિસ્તૃત કરીએ છીએ. આપણે ફક્ત પોતાના વિશે વિચારવાનું બંધ કરીએ છીએ. આપણે વિચારીએ છીએ કે જો બીજા બધા તેમના વેદનામાંથી મુક્ત થઈ શકે તો કેટલું અદ્ભુત થશે, અને જો આપણે તેમને તે સિદ્ધ કરવામાં મદદ કરી શકીએ તો તે કેટલું મહાન હશે. આ મજબૂત કરુણા સ્વાભાવિક રીતે પ્રેમની લાગણી તરફ દોરી જાય છે - એ ઈચ્છા કે તેઓ ખુશ રહે. તેમની ખુશી વિશે વિચારવાથી આપણી પોતાની ખુશી માટેની ક્ષમતાઓ વધુ પરિપક્વ થાય છે.

કરુણા અને પ્રેમના આ વિચારો સાથે, આપણે આપણા વિચારો બુદ્ધ અથવા કોઈપણ મહાન માનવતાવાદી વ્યક્તિઓ તરફ ફેરવી શકીએ છીએ. તેમના ઉદાહરણોનો વિચાર કરીને, આપણને પ્રેરણા મળે છે (બયીન-ગયીસ રલબ્સ, સંસ્કૃત આધિસ્થાન) કે આપણે ખરેખર બીજાઓને મદદ કરવાનો પ્રયાસ કરવાની જવાબદારી લઈએ. આ આપણને ફક્ત બીજાઓની જ નહીં, પણ આપણી પોતાની સમસ્યાઓનો પણ સામનો કરવાની શક્તિ અને હિંમત મેળવવામાં મદદ કરે છે - પરંતુ ફરીથી, તેમને અતિશયોક્તિ કર્યા વિના અને નિષ્ફળતા અથવા સફળતાની અપેક્ષાઓ વિશે ચિંતા કર્યા વિના.