អរិយសច្ចទីពីរ៖​ សមុទយសច្ចៈ(ហេតុនៃសេចក្តីទុក្ខ)

សញ្ញាណបញ្ជាក់យ៉ាងច្បាស់ថាអ្វីដែលមិនត្រឹមត្រូវទាក់ទងនឹងការយល់ខុសអំពីអត្ថិភាពរបស់ខ្លួនគឺថា ពេលយើងយល់ខុស ជឿជាក់លើសម្មតិសច្ចៈ ហើយនៅជឿជាក់ថាវាពិតជាត្រឹមត្រូវ និងតំណាងឳ្យការពិត នោះវានឹងធ្វើឳ្យយើងសោយនូវសេចក្តីទុក្ខនិងអារម្មណ៍អសុវត្ថិភាព។  នៅក្នុងការខិតខំព្យាយាមដោយឥតគោលដៅដើម្បីឳ្យយើងមានអារម្មណ៍សុវត្ថិភាព យើងតែងមានអារម្មណ៍ថាយើងចាំបាច់ត្រូវតែបញ្ជាក់ប្រាប់គេប្រាប់ឯងថាខ្លួនត្រឹមត្រូវ ឬក៍បញ្ចេញអារម្មណ៍ការពារខ្លួន បញ្ជាក់អះអាងដល់គេជាដើម។ ការដែលមានអារម្មណ៍បែបនេះជាកត្តាដែលញាំងឳ្យពពួកអារម្មណ៍រំខានសៅហ្មងផុសឡើង(កិលេស)៖

• មានតណ្ហាប្រាថ្នាចង់បានអ្វីមួយខ្លាំង ដែលរបស់នោះធ្វើឳ្យយើងមានអារម្មណ៍សុវត្ថិភាព។
• អារម្មណ៍អរិភាព និងកំហឹង(ទោសៈ)ដើម្បីជំរុញ ឬច្រានអ្វីមួយឳ្យនៅឃ្លាតឆ្ងាញពីយើង ដែលធ្វើឳ្យយើងមានអារម្មណ៍សុវត្ថិភាព។
• ភាពអវិជ្ជាប្រៀបបានដូចជាមហាកំពែងដែលព័ទ្ធជុំវិញខ្លួនយើង ដែលតែងធ្វើឳ្យយើងមានអារម្មណ៍សុវត្ថិភាពកាលណាឋិតនៅក្នុងជញ្ជាំងនៃភាពអវិជ្ជានេះ។ 

ពពួកអារម្មណ៍រំខានសៅហ្មង(កិលេស)ទាំងអស់នេះធ្វើឳ្យយើងបាត់បង់សន្តិភាពផ្លូវចិត្ត និងការគ្រប់គ្រងលើខ្លួនឯង ដែលជាកត្តាជំរុញយើងឳ្យប្រព្រឹត្ត ឬវាចានូវពាក្យសំដីណាមួយដែលផ្អែកលើទម្លាប់នៃកម្មកិរិយាកាលពីពេលមុនម្តងហើយម្តងទៀតមិនឈប់។ ពេលនោះឥទ្ធិពលនៃកម្មបានស្រូបទាញរូបយើងអោយប្រព្រឹត្តអំពើនោះ ឬឳ្យវាចានូវពាក្យសំដៅទាំងនោះ។ 

លទ្ធផលនៃកម្មនៅទីនេះមិនសំដៅទៅរកលទ្ធផលដែលមានរយៈពេលខ្លីដែលបណ្តាលមកពីកម្មកិរិយារបស់យើងនោះទេ តែផ្ទុយទៅវិញយើងសំដៅទៅរកផលកម្មដែលមានរយៈពេលវែង។ ឧទាហរណ៍៖ ការមានអារម្មណ៍អសុវត្ថិភាពចំពោះខ្លួនឯង ដែលធ្វើឳ្យយើងនឹកស្រមៃ ប្រាថ្នាចង់ ឳ្យគេចុច «ឡាក» ឳ្យបានច្រើននៅលើបណ្តាញសង្គម ហើយការទទួលបានការឡាកច្រើនវានឹងជួយបញ្ជាក់ថាយើងពិតជាមានអត្ថិភាពពិតប្រាកដមែននៅក្នុងសង្គម និងធ្វើអោយយើងគិតថាខ្លួនមានតម្លៃនឹងគេដែរ។ ប្រសិនបើអ្នកប្រើប្រាស់បណ្តាញសង្គម ហើយផុសរូបសែលហ្វី សូមអ្នកតាមដាន និងសង្កេតលើការពិសោធន៍របស់អ្នក ថាតើនៅក្នុងថ្ងៃដែលអ្នកផុសរូបសែលហ្វីនោះ អារម្មណ៍ជំរុញឳ្យអ្នកឆែកមើលទូរសព្ទកើតឡើងញឺកញាប់ប៉ុណ្ណា ដើម្បីមើលថាតើបានឡាកប៉ុន្មាន? ហើយថាតើអារម្មណ៍សប្បាយរីករាយពីការទទួលបានការឡាកនោះមានរយៈពេលប៉ុន្មានវិនាទីជាដើម? ហើយបន្ទាប់ពីក្តីសប្បាយរីករាយពីការទទួលបានការឡាកនោះហើយ តើប៉ុន្មានវិនាទីបន្ទាប់មកទៀត ឬឆាប់ប៉ុន្មានដែលអ្នកឆែកមើលទូរសព្ទម្តងទៀត? តើអ្នកគិតថាអ្នកមានការឡាកពីមិត្តភក្តគ្រប់គ្រាន់ទេ? តើការឆែកមើលទូរសព្ទដូច
ជាការញៀនទូរសព្ទពេញមួយថ្ងៃនេះជាសភាពល្អនៃចិត្តទេ? នេះគឺជាឧទាហរណ៍បញ្ជាក់យ៉ាងច្បាស់ថា ផលកម្មដែលមានរយៈពេលវែងនៃការស្វែងរក ឬការចង់បានការ «ឡាក»(llikes) នេះគឺជាសេចក្តីទុក្ខ។ ករណីនេះគឺផ្អែកលើការសន្យាមិនពិតចំពោះខ្លួនឯងថា មានតួអត្តភាពរឹងមាំ «ខ្ញុំ» ដែលមានមានអារម្មណ៍សុខសុវត្ថិភាពបើមានគេចុចឡាកច្រើនតាមរយៈរូបសែលហ្វីនោះ។ 

បើសូម្បីយើងមានបំណងល្អយ៉ាងណាក្តី ឧបមាដូចជាក្តីករុណានិងក្តីស្រលាញ់ជាដើមដែលយើងមាន ដើម្បីជួយកិច្ចអ្វីមួយដល់កូនដែលធំដឹងក្តីហើយរបស់យើង ប្រសិនបើការជួយនោះឋិតលើការយល់ខុសថា ការជួយកូន (ឬជួយគេ) ធ្វើឳ្យយើងមានអារម្មណ៍ថាជាមនុស្សមានប្រយោជន៍ និងធ្វើឳ្យយើងមានអារម្មណ៍ល្អ ឬសប្បាយ នោះបានសេចក្តីថាសេចក្តីសុខដែលយើងសោយពីការជួយនេះនឹងមិនជាទីបីតិសំរាប់យើងឡើង។ និយាយឳ្យខ្លីជាងនេះគឺថា មូលហេតុពិតដែលយើងបង្កើតអារម្មណ៍ម្តងសុខម្តងទុក្ខឳ្យបន្តកើតឡើងនេះហើយ គឺជាអវិជ្ជា និងមោហៈ មិនយល់អំពីរបៀបកំណើតរបស់ខ្លួននិងកំណើតរបស់អ្នកដ៍ទៃ(តើយើងនិងអ្នកដ៍ទៃមានអត្ថិភាពឡើងដោយរបៀបណា) ជាការពិតណាស់អ្វីៗគ្រប់យ៉ាងមានអត្ថិភាពឡើងមែន រួមទាំងកិលេសផងដែរ(ពពួកអារម្មណ៍រំខានសៅហ្មង) និងសន្ទុះនៃកម្មដែលជំរុញយើងឳ្យប្រព្រឹត្ត។ 

ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធព្រះអង្គបានសំដែង(បង្រៀន)ថា ភាពអវិជ្ជា កិលេស និងកម្មកិរិយាអកុសលគឺជាមូលហេតុពិតដែលជំរុញឳ្យមានកំណើតមិនឈប់មិនឈរ នៅក្នុងជាតិនេះនិងនៅក្នុងអនាគតជាតិ ដោយកើតមកជាមួយនឹងរូបរាងកាយនិងចិត្តដែលមានដែនកំណត់នៅឡើង ហើយកាយនិងចិត្តនេះឯងជាប្រធាននៃការសោយនូវសេចក្តីទុក្ខនិងសេចក្តីសុខដែលមិនជាទីបីតិរបស់យើង។  អ្វីដែលព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធទ្រង់បានចង្អុលបង្ហាញនោះគឺ ការវង្វែងភ័ន្តយល់ខុសចំពោះអារម្មណ៍ទាំងអស់នេះ(សុខនិងទុក្ខ)ដែលជាមូលហេតុពិតដែលញាំងឳ្យបន្តមានកំណើតមិនឈប់នៅក្នុង «វាលវដ្តសង្សារ»។ 

កាលណាសេចក្តីសុខដែលមានរយៈពេលខ្លីកើតឡើង យើងមិនចង់ឳ្យវាបាត់បង់ទៅណាទេ បើទោះបីដឹងថាវាគឺជាការគិតឥតប្រយោជន៍យ៉ាងណាក្តី។ ផ្ទុយទៅវិញ កាលណាយើងមានអារម្មណ៍ស្រេកទឹកខ្លាំង យើងចង់ឳ្យអារម្មណ៍នោះរលាយបាត់ទៅវិញ តែត្រូវដឹងថាសន្ទុះកម្មកិរិយានឹងជំរុញឳ្យអារម្មណ៍បែបនេះកើតមានឡើងកាន់តែច្រើនថែមទៀត។ បើទោះបីជាយើងលេបថ្នាំបំបាត់ការឈឺចាប់ ដើម្បីកុំឳ្យមានអារម្មណ៍ថាឈឺ ឬសូម្បីតែពេលដែលយើងឋិតនៅក្នុងសមាធិយ៉ាងជ្រៅក៍ដោយក្តី ក៍យើងនៅតែប្រាថ្នាចង់បាននូវសភាពនៃអារម្មណ៍នោះ មិនចង់ឳ្យវាបាត់បង់ទៅណាឡើយ តែត្រូវដឹងថាវាចៀសមិនផុតទេ វាប្រែប្រួលជានិច្ច។ 

លើសពីនេះទៅទៀតយើងប្រកាន់មាំចំពោះតួអត្តភាព«ខ្ញុំ» ថាជាតួខ្លួនពិតប្រាកដ ដោយនឹកគិតថា «ឪរូបខ្ញុំអើយ» «ខ្ញុំមិនចង់ឃ្លាតឆ្ងាយពីសេចក្តីសុខនេះទេ តែខ្ញុំចង់ចាកចេញឳ្យឆ្ងាយពីសេចក្តីទុក្ខនេះ ខ្ញុំមិនចង់ឳ្យអារម្មណ៍មិនដឹងមិនឮនេះរសាត់បាត់ទៅណាឆ្ងាយទេ» កាលណាមានការប្រកាន់មាំចំពោះតួអត្តភាព គឺ«ខ្ញុំ» នោះពពួកអារម្មណ៍សៅហ្មង(កិលេស)នឹងកើតមានឡើងនៅខណៈពេលដែលយើងស្លាប់ ហើយពួកវាជាអ្នកបង្កាត់ភ្លើងនៃកម្មឳ្យឆេះឡើងដែលជំរុញ ឬស្រូបទាញចិត្តនិងពពួកកិលេសទាំងអស់នេះឳ្យធ្វើដំណើរឆ្ពោះទៅរកកំណើតថ្មី។ 

មោហៈរបស់យើង(ការវង្វែងភ័ន្ត យល់ខុស)គឺជាមូលហេតុពិតនៃសេចក្តីទុក្ខពិតរបស់យើង។ សច្ចភាពពិតនោះគឺថាយើងញាំងឳ្យសេចក្តីទុក្ខនេះបន្តកើតឡើងមិនឈប់។ មានទិដ្ឋភាពបួនយ៉ាងនៅក្នុងសេចក្តីនេះ ជាពិសេសបំផុតគឺសំដៅដល់ការបន្តមានកំណើតម្តងហើយម្តងទៀតមិនលែងរបស់យើងនេះ។ ចេញពីករណីទាំងបួនប្រការនេះយើងអាចយល់ថាតើករណីទាំងបួនប្រការនេះជាមូលហេតុពិតយ៉ាងណា៖

• ទីមួយភាពអវិជ្ជាអំពីជាតិកំណើត(អត្ថិភាព) រួមទាំងកិលេស និងកម្មកិរិយាអកុសលគឺជាមូលហេតុពិតនៃសេចក្តីទុក្ខរបស់យើង។ សេចក្តីទុក្ខរបស់យើងមិនកើតមានឡើងមកពីហេតុតែមួយនោះទេ។ 
• ទីពីរពួកវាគឺជាដើមហេតុដែលធ្វើឳ្យសេចក្តីទុក្ខរបស់យើងកើតឡើងម្តងហើយម្តងទៀតមិនឈប់។ នៅក្នុងស្ថានភាពនីមួយៗសេចក្តីទុក្ខ(ទុក្ខ)មិនកើតមកពីមូលហេតុតែមួយមុខទេ ប៉ុន្តែបណ្តាលមកពីហេតុនិងលក្ខខ័ណ្ឌជាច្រើនប្រការណាស់។ 
• ទីបីពួកវាគឺជាអ្នកបង្កាត់ភ្លើងពីខាងក្នុងដើម្បីឳ្យសេចក្តីទុក្ខរបស់យើងឆេះឡើង។ សេចក្តីទុក្ខរបស់យើងមិនមែនបណ្តាលមកពីកត្តាខាងក្រៅឡើយ មិនមែនបណ្តាលមកពីអាទិទេពអ្វីនោះទេ។ 
• ទីបួនពួកវាគឺជាលក្ខខណ្ឌដ៍សមស្របដើម្បីញាំងឲ្យសេចក្តីទុក្ខរបស់យើងកើតឡើង។ សេចក្តីទុក្ខមិនកើតឡើងតាមរយៈសកម្មភាពឬរឿងលោកិយ៍ទាំងអស់នេះទេ តែវាកើតមានឡើងតាមរយៈការវង្វែងភ័ន្តរបស់យើងចំពោះរឿងលោកិយ៍ទាំងអស់នោះឯង។ 

កាលណាយើងដឹងថាមូលហេតុពិតនៃបញ្ហានិងសេចក្តីទុក្ខរបស់យើង (ដែលមនុស្សគ្រប់រូបមិនប្រាថ្នាចង់បាន តែគេនៅតែហែលឆ្លងវាគ្រប់រូបទាំងអស់) នោះថាជាការយល់ខុសចំពោះសភាវៈពិតអំពីខ្លួនឯង ឬភាពអវិជ្ជារបស់យើងដែលមិនយល់ថាវាគឺជារឿងស្រមើស្រមៃ កិលេស និងកម្មកិរិយាអកុសល និងយល់ថាទាំងអស់នេះហើយជាអ្នកបង្កើតនូវសេចក្តីទុក្ខរបស់យើង តើយើងគិតថានេះគឺជារឿងត្រឹមត្រូវទេដើម្បីធ្វើការបដិបត្តិកម្ចាត់បង់ពពួកបង្កបញ្ហាទាំងអស់នេះចោលឲ្យអស់ពីសណ្តាន?