सरकाँग रिंपोछे : अस्सल लामा

संवादकक्षातून बाहेर पडल्यावर मी स्वतःलाच पहिला प्रश्न विचारला की, बौद्ध शिक्षक होण्यासाठी मी कितपत पात्र आहे? भारतामध्ये निर्वासित म्हणून राहणाऱ्या काही उत्तमोत्तम तिबेटी गुरूंकडून प्रशिक्षण घेण्याची असाधारण संधी मला गेल्या काही वर्षांमध्ये मिळाली होती. यांमध्ये केवळ परम पूज्य दलाई लामांचाच समावेश होता असं नाही, तर त्यांचे तीन दिवंगत शिक्षक आणि विविध तिबेटी परंपरांचे प्रमुख यांचाही यात समावेश होता. त्यांच्या तुलनेत माझी पात्रता काहीच नव्हती. परंतु, परम पूज्य दलाई लामांचे वादचर्चेमधील प्रवीण साथीदार, माझे मुख्य शिक्षक त्सेनझाब सरकाँग रिंपोछे यांनी १९८३ साली दिलेला एक सल्ला मला या वेळी आठवला.

रिंपोछे यांचा दुभाषा व सचिव म्हणून मी दुसऱ्या जागतिक दौऱ्यामध्ये त्यांच्या सोबत प्रवास करत होतो. व्हेनेझुएलातील काराकास इथे ओझरती भेट देऊन आम्ही परतलो. तिथे नव्याने स्थापन झालेल्या एका बौद्ध गटाला शिकवण्याचं निमंत्रण मला आलं आणि रिंपोछे यांच्या प्रोत्साहनामुळे मी ते स्वीकारलं- अशा प्रकारचं काम मी पहिल्यांदाच करणार होतो. रिंपोछे विश्रांतीसाठी काही दिवस न्यू जर्सीमध्ये गेशे वांग्याल यांच्या मठात थांबले होते. गेशे वांग्याल हे रशियातील कलम्यक मंगोल होते आणि १९६७ मध्ये मला भेटलेले तिबेटी परंपरेचे ते पहिले गुरू होते. पण त्यांच्या सोबत सखोल अभ्यास करायची संधी मला कधी मिळाली नाही.

मी व्हेनेझुएलाहून परतलो तेव्हा माझं काम कसं झालं, याबद्दल रिंपोछे यांनी एकही प्रश्न विचारला नाही. ही त्यांची नेहमीची शैली होती, त्यामुळे मला आश्चर्य वाटलं नाही. परंतु, एक आठवडा उलटला आणि लंडनमध्ये रात्रीच्या जेवणानंतर आम्ही स्वयंपारघरातल्या टेबलाभोवती बसलेलो असताना रिंपोछे म्हणाले, “भविष्यात तुम्ही एक विख्यात शिक्षक व्हाल व तुमचे विद्यार्थी तुमच्याकडे बुद्ध म्हणून पाहतील, आणि तुम्ही प्रबुद्ध नसल्याचं तुम्हाला पूर्णतः माहीत असेल, तेव्हा तुमचे स्वतःचे शिक्षक बुद्ध होते या धारणेवरील तुमचा विश्वास डळमळीत होऊ देऊ नका.” एवढंच ते म्हणाले आणि मग आम्ही दोघेही शांत राहिलो. त्यांच्या शब्दांमधील मर्मग्राही विचार समजायला मला काही वर्षं लागली.

पश्चिमेतील एक लोकप्रिय तिबेटी बौद्ध गुरू लामा झोपा रिंपोछे यांनी एकदा असं विधान केलं होतं की, तुम्हाला अस्सल लामांना भेटायचं असेल, तर त्याचा सर्वोत्तम दाखला म्हणजे त्सेनझाब सरकाँग रिंपोछे आहेत. लामा या तिबेटी शब्दाचा सैल अर्थ निव्वळ संन्यासी किंवा तीन वर्षं तीव्र ध्यानधारणा पूर्ण केलेला विधी पार पाडणारा माणूस असा होत असला, तरी लामा झोपा त्या अर्थाने हा शब्द वापरत नव्हते. किंवा ते “पुनर्जन्म घेतलेला लामा”- स्वतःच्या पुनर्जन्माला दिशा देण्याची क्षमता राखणारा आणि रिंपोछे म्हणजेच “अमूल्य” ही उपाधी बाळगणारा माणूस- अशा अर्थीही हा शब्द वापरत नव्हते. संपूर्ण पात्र असलेला आध्यात्मिक शिक्षक, हा लामा या शब्दाचा मूळ अर्थ त्यांना अभिप्रेत होता. त्यामुळे असा शिक्षक असणं म्हणजे काय आणि एखाद्याशी विद्यार्थी म्हणून नातं कसं जोडावं, याचं स्पष्टीकरण करताना सरकाँग रिंपोछे यांचं आणि त्यांच्याशी असलेल्या माझ्या नात्याचं शब्दचित्र रेखाटणं मदतीचं ठरू शकेल, असं वाटतं. काही प्रतिमा व स्मृती यांच्या कोलाजद्वारे मी हे करणार आहे.