Historia astrologii tybetańskiej
Chińskie materiały astrologiczne dotarły do Tybetu wcześniej niż materiały pochodzenia indyjskiego. Miało to miejsce w połowie VII wieku, za czasów cesarza Songtsena Gampo (Srong-btsan sgam-po), założyciela wielkiego imperium tybetańskiego. Pośród jego żon były chińskie i nepalskie księżniczki, z których pierwsza przywiozła do Tybetu różne chińskie teksty astrologiczne i medyczne. Po kilku latach na dworze tybetańskim do określania lat zaczęto używać dwunastu zwierząt, choć jeszcze nie 60-letniego cyklu. W przeciągu kolejnych dwóch wieków był to praktycznie jedyny system stosowany w Tybecie.
Po okresie powszechnego schyłku kultury w IX wieku, w X wieku z regionu Hoten w Turkiestanie Wschodnim nadeszła nowa fala wpływów chińskiej astrologii. Tybetański mistrz Dharmakara połączył ów nowy materiał z tym, co on sam i inni pamiętali z rzeczy które uległy zniekształceniom w poprzednim okresie. Sformułował on nowy, pełny system obliczania żywiołów, zawierający sposoby obliczeń dotyczące śmierci, zawierania małżeństw, pojawiania się przeszkód, a także metody obliczania horoskopów i geomancję. W XI wieku Tybetańczycy standardowo stosowali już 60-letni cykl żywiołów i zwierząt.
Współczesne kalendarze tybetańskie również podają liczbę roku królewskiego. Jest to liczba lat, które upłynęły od objęcia władzy przez pierwszego tybetańskiego króla Njatri Tsenpo (gNya’-khri btsan-po) w 127 roku p.n.e.
Indyjskie materiały astrologiczne dotarły do Tybetu wraz z wprowadzeniem „Tantry Kalaczakry”(„Koła czasu”). Różni tłumacze i mistrzowie tłumaczyli podstawowe teksty Kalaczakry z sanskrytu i między XI a XIII wiekiem kilkukrotnie przekazywali je w Tybecie. Stały się znaczące we wczesnych tradycjach sakja i kagju. Powstawały dalsze komentarze pisane zarówno przez chińskich, jak i indyjskich mistrzów, którzy dołączali także różne inne elementy, co zaowocowało powstaniem charakterystycznej tybetańskiej tradycji astrologicznej.
Podobnie jak systemy hinduskie do rachuby lat Kalaczakra wykorzystuje 60-letni cykl Jowisza, nazywając go rabdziung (rab-'byung), czyli cykl „znaczący”, która to nazwa pochodzi od pierwszego roku samego cyklu.
Pierwszy rok pierwszego owego „znaczącego” 60-letniego cyklu kalendarza tybetańskiego, który uważa się za oficjalną datę wprowadzenia Kalaczakry do Tybetu określa słynną przepowiedzianą liczbą lat – którą znajdujemy w literaturze Kalaczakry – a mianowicie „ogień-przestrzeń-ocean” (me mkha' rgya-mtsho) od nastania okresu muzułmańskiego w 624 roku wspólnej ery, chociaż faktycznie okres ten rozpoczął się w 622 roku.
Podążając za wykazami powszechnymi w literaturze panindyjskiej, zarówno system Kalaczakry, jak i systemy hinduskie nadają liczbom nazwy, wymieniając je kolejno jako jednostki, dziesiątki, setki itd. Są trzy ognie; przestrzeń jest pusta jak zero; i są cztery oceany. Tak więc liczba „ogień-przestrzeń-ocean” to 403 lata po roku 624 lub inaczej jest rok 1027 n.e.
Kiedy „znaczący” 60-letni cykl Kalaczakry skorelowano z chińskim 60-letnim cyklem żywiołów i zwierząt, rok 1027 nie odpowiadał początkowi cyklu chińskiego. Cykle chińskie zawsze zaczynają się męskim rokiem Drewnianego Szczura, a wówczas był czwarty rok cyklu, żeński rok Ognistego Zająca. Właśnie dlatego 60-letni tybetański cykl rozpoczyna się żeńskim rokiem Ognistego Zająca, a spis sekwencji dwunastu zwierząt zaczyna się od Zająca, a nie od Szczura. Z powodu owej trzyletniej rozbieżności, obecny, 17 cykl tybetański rozpoczął się w 1987 r., zaś obecny 27 cykl chiński w 1984 r.
Chociaż pierwszy „znaczący” cyklu 60-letni rozpoczął się w 1027 r., dopiero w drugiej połowie XIII wieku kalendarz Kalaczakry stał się w Tybecie regułą. Niemniej jednak ludzie wciąż regularnie używali określeń żywiołów i zwierząt w odniesieniu do lat – jak czynią to powszechnie do dnia dzisiejszego – zamiast ich nazw w „znaczącym” cyklu. Obliczenia matematyczne do kalendarza pochodziły jednakże z systemu Kalaczakry.
Jednym z najwybitniejszych wczesnych mistrzów i badaczy astro-nauki w szkole sakja w drugiej połowie XIII wieku był Czogyal Pagpa (Chos-rgyal ‘Phags-pa). Był on nauczycielem Kubilaj-chana, mongolskiego władcy Chin. Uważa się, że to właśnie on wraz ze swym wujem, Sakja Panditą (Sa-pan Kun-dga' rgyal-mtshan), wprowadził buddyzm tybetański do Mongolii. Ponieważ był znanym mistrzem nauk Kalaczakry, niewątpliwie przywiózł ze sobą pełny tybetański system astrologiczny. Ponadto, kalendarz Kalaczakry stał się oficjalnym kalendarzem Tybetu, najprawdopodobniej właśnie za sprawą jego wuja i również za sprawą tego, że on sam stał się świeckim władcą Tybetu mianowanym przez mongolskich chanów, którzy począwszy od Kubilaja-chana byli cesarzami chińskiej dynastii Yuan.
Czyngis-chan, dziadek Kubilaj-chana, już na początku XIII wieku przyjął od Ujgurów dwunastoletni cykl znaków zwierząt i uczynił go standardem w swym imperium. Według jednego z źródeł to właśnie Czyngis-chan wprowadził „miesiące mongolskie”, które odpowiadały i stały się zamiennikami chińskich oznaczeń w 1207 r. przy okazji podboju Królestwa Tangut położonego w dzisiejszych regionach wschodniego Gansu i Mongolii Wewnętrznej.
W połowie tego samego stulecia następcy Czyngis-chana wprowadzili w Imperium Mongolskim kalendarz tybetański, wskutek czego miesiące mongolskie stały się odpowiednikami miesięcy Kalaczakry, a nie miesięcy chińskich, które są zupełnie inne. Jednakże, zgodnie z chińskim obyczajem, zachowali pierwszy miesiąc mongolski na początku roku, mimo że przypada on dwa miesiące wcześniej niż pierwszy miesiąc Kalaczakry. Takie rozwiązanie przyjęto również w Tybecie, tak by w całym Imperium Mongolskim panowała względna jednolitość jeśli chodzi o początek roku. Jednakże nowy rok chiński i nowy rok tybetański nie zawsze się pokrywają. Wynika to z faktu, że każdy z tych systemów kalendarzy ma własne formuły matematyczne służące dodawaniu miesięcy przestępnych oraz określaniu początku i długości każdego miesiąca. W Tybecie miesiące mongolskie nazywano alternatywnie miesiącami tybetańskimi i nawet dziś oba te określenia używane są zamiennie.
Linie przekazu astrologii tybetańskiej
Obecnie istnieją dwie główne grupy linii przekazu tybetańskich astro-nauk, które zwą się Tsurpu (Tshur-phu) i Pugpa (Phug-pa). Pierwsza wywodzi się z komentarzy do Kalaczakry napisanych z początku XIV wieku przez Trzeciego Karmapę, Rangdziunga Dordże (Kar-ma Rang-'byung rDo-rje), z klasztoru Tsurpu. Ta linia przekazu, występująca wyłącznie w tradycji karma kagju, stosuje tak zwany streszczony system obliczania do określania pozycji słońca i księżyca, zaś tak zwany system pełnej doktryny do obliczania pozycji planet.
[Zobacz: Tybetańskie astronauki]
Pochodną systemu Tsurpu (Tshur-lugs) jest system obliczeniowy zwany Czatuhpitha-Kalaczakra, który pod koniec XVI wieku zapoczątkował Drugczen Pemakarpo ('Brug-chen Padma dkar-po). Ponieważ tradycja drukpa kagju oraz Bhutańczycy podążają za tym systemem, ludzie czasami nazywają go „obliczeniami bhutańskimi”. Łączy on w sobie materiał z Kalaczakry i Czatuhpitha’y czy też „Tantr Czterech Siedzisk”. Główną różnicą między nim a systemem Tsurpu jest to, że obliczany dzień księżycowy tygodnia uznaje się za minioną, a nie obecną datę. Na przykład, jeśli wylicza się, że jakaś konkretna środa jest dziewiątym dniem miesiąca w systemie Tsurpu, w systemie bhutańskim ów dziewiąty uważany jest za miniony dzień, a dziesiąty uznaje się za środę. Szkoła drigung kagju używa natomiast systemu łączącego tradycje Tsurpu i Pugpa.
System czy też linię przekazu Pugpa (Phug-lugs) zapoczątkowało w XV wieku trzech mistrzów, z których każdy miał w imieniu słowo „gjaco”. Ich imiona to: Pugpa Lhundrub Gjaco (Phug-pa Lhun-grub rgya-mtsho), Kedrub Norzang Gjaco (mKhas -grub Nor-bzang rgya-mtsho) i Tsangczung Chodrag Gjaco (gTsang-chung Chos-grags rgya-mtsho). Ów system oparty o tradycję mistrza Butona (Bu-ston Rin-chen grub) ze szkoły sakja, żyjącego w XIV wieku wielkiego komentatora „Tantry Kalaczakry”, podkreśla zrekonstruowany obliczeń matematycznych zwany system pełnej doktryny. W „Białym Akwamarynie” (Bai-dyur dkar-po), tekście z połowy XVII wieku, Desi Sangje Gjaco (sDe-srid Sang-rgyas rgya-mtsho) wprowadził do tej tradycji poprawkę, przedstawiając system pełnej doktryn wraz z systemem streszczonym. Zalecił używania systemu pełnej doktryn do kalendarza i almanachu, a także zawarł w almanachu dane z systemu streszczonego, stosowanych do obliczania zaćmień słońca i księżyca. Tradycje gelug, sakja, ningma i szangpa kagju podążają za linią Pugpy, podobnie jak kałmuccy Mongołowie w Rosji. Jest to zatem najbardziej rozpowszechniony system kalendarzowy.
Tak zwany system obliczeń szerokich w stylu chińskim (rgya-rtsis) czy też system obliczeń żółtych (gser-rtsis), rozwinęły się zarówno w linii przekazu Pugpa, jak i Tsurpu. Kiedy w 1652 r. na zaproszenie pierwszego mandżurskiego cesarza z dynastii Qing Piąty Dalajlama (rGyal-dbang lnga-pa chen-po Ngag-dbang blo-bzang rgya-mtsho) udał się do Chin w pałacu cesarskim w Pekinie natknął się na zapiski i dokumenty sporządzone według tradycyjnego chińskiego kalendarza i systemu astrologicznego. Będąc pod ich wrażeniem, nakazał swojemu tłumaczowi, Mergenowi Kaczupie (Mer-rgan dKa’-bcu-pa), zrobić z nich notatki. W Tybecie, na podstawie tych tak zwanych szerokich obliczeń w chińskim stylu, Mergen Kaczupa opracował trzynaście tomów. Teksty te zostały ukryte w Potali, pałacu Dalajlamy i nigdy nie były wykorzystane. W wyżej wspomnianym tekście autorstwa Desi Sangje Gjaco, będącego ministrem V Dalajlamy, nie ma wzmianki o systemie żółtych obliczeń. Niemniej jednak to Mergenowi Kaczupie przypisuje się rozpoczęcie tej astrologicznej i kalendarzowej tradycji.
W XVIII wieku wśród Tybetańczyków rozpowszechniło się ponownie zainteresowanie chińskim kalendarzem i astrologią. Do ich dalszego rozwoju zachęcało szczególnie wsparcie mandżurskiego cesarza Chin, Qianlonga. Dwunasty Karmapa, a później Ósmy Tai Situ należący do linii Tsurpu, odwiedzili dwór cesarski mandżurskiej dunastii Qing, zlecając kolejne tłumaczenia. W obrębie linii Pugpa zainteresowanie było szczególnie duże wśród mistrzów gelug w północno-wschodniej tybetańskiej prowincji Amdo, a zwłaszcza w Kolegium Astrologii Klasztoru Labrang Taszikjil. Również i oni przetłumaczyli wiele dzieł. Mongolia Wewnętrzna podąża za tą linią przekazu.
W linii przekazu Pugpa środkowego Tybetu na początku XIX wieku w tekście Czagdzo Sungraba (Phyag-mdzod gSung-rab) pojawia się skrócona wersja żółtego systemu. Na podstawie notatek Gen Lodro-gjaco (rGan Blo-gros rgya-mtsho) profesor Tragton (Brag-ston) w latach 1980-tych opracował system używany obecnie w Dharamsala Tibetan Medical and Astro Institute (Tybetański Instytut Medycyny i Astronauki w Dharamnsali). Lhasa Tibetan Medical and Astro Institute (Tybetański Instytut Medycyny i Astronauki w Lahsie) korzysta z systemu opracowanego niedawno przez Tseten Zhabdrunga (Tshe-brtan Zhabs-drung) i Muge Samtena (Mu-ge bSam-gtan).
Żółty system wykorzystuje podstawowe obliczenia kalendarza Kalaczakry i w ten sposób całkowicie różni się w swej konstrukcji od rzeczywistego klasycznego kalendarza chińskiego. Niemniej jednak sposób, w jaki dodaje się w nim podwójne miesiące, jest bardzo podobny, choć nie zawsze będący odpowiednikiem tego stosowanego w chińskim systemie. W przeciwieństwie do innych systemów tybetańskich i indyjskich, z których wszystkie podwajają i pomijają daty miesiąca księżycowego, kalendarz wynikających z tak zwanych obliczeń szerokich w stylu chińskim, jak kalendarz chiński, nie zawiera tego elementu. Miesiące mają albo 29 albo 30 dni, mają kolejne numery i ustalane są zgodnie z kilkoma tradycjami obliczeń. Daty początku każdego miesiąca nie zawsze pokrywają się z datami klasycznego kalendarza chińskiego czy datami systemów Pugpa lub Tsurpu, choć często tak się dzieje.
Istnieje wiele różnic między liniami Pugpy w Mongolii Wewnętrznej, a tymi w Tybecie Środkowym, na przykład w odniesieniu do dodawania podwójnych miesięcy. Kalendarz Mongolii Wewnętrznej układa się według żółtego systemu, podczas gdy w liniach przekazu Pugpy środkowego Tybetu dane tego systemu zawiera się jedynie w almanachach. Obliczeń żółtych stosuje się głównie przy sporządzeniu prognozy „ziemskiego wołu” dla modeli pogodowych i ogólnych warunków na dany rok.
Chałchasi, a także Buriaci i Tuwińcy z Syberii stosują wariant tradycji Pugpy znany jako Nowy Geden czy też Nowa Pozytywna linia (dGe-ldan gsar-lugs), co w 1786 r. zapoczątkował Sumpa Kenpo Jeshe Paldzior (Sum-pa mKhan-po Yes-shes dpal-'byor) mistrz zarówno astrologii, jak i medycyny pochodzący z Białych Mongołów (Monguorów) z Amdo. System ten opiera się na XV-wiecznych komentarzach do Kalaczakry autorstwa Kedruba Dzie (mKhas-grub rJe dGe-legs dpal-bzang). Większość obliczeń opiera się na tych samych zasadach, co w systemie Pugpa, a cykle 60-letnie również liczy się tak samo. Jednakże, mimo iż 60-letni „znaczący” cykl rozpoczyna się żeńskim rokiem Ognistego Zająca, za punkt wyjścia do obliczeń 60-letniego cyklu przyjmuje się męski rok Ognistego Konia, będący 40-stym rokiem cyklu. Jest tak, ponieważ Budda Siakjamuni urodził się w takim roku. Z powodu tej różnicy kalendarz mongolski jest wyjątkowy.
System astrologii Bon zwie się „Czystymi obliczeniami trzech analiz” (dpyad-gsum dag-rtsis). Chociaż sami bonpowie uważają system bon za najstarszy, wyprzedzający którykolwiek z buddyjskich, kodyfikacji owego systemu w formie tekstowej dokonał Kjongtrul Dzigme Namkej Dordże (sKyong-sprul 'Jig-med nam-mkha'i rdo-rje) (lata 1880-te - 1953). System ten zawiera zewnętrzne, wewnętrzne, tajne i bardziej tajne czyste obliczenia. Zewnętrzne i wewnętrzne odpowiadają tradycji Pugpy, z jedynie niewielkimi zmianami i nieco innym podejściem do niektórych obliczeń. Tajne i bardziej tajne przedstawiają bardziej precyzyjne sposoby obliczania niż zewnętrzne i wewnętrzne. Kalendarz Bon jest dokładnie taki sam jak kalendarz Pugpy.
Różnice między tymi systemami tybetańskimi najwyraźniej widać w sposobie korelacji kalendarza księżycowego z kalendarzem słonecznym. Aby to zrozumieć, musimy omówić sam kalendarz tybetański, który pochodzi przede wszystkim z „Tantry Kalaczakry”.