Làm Lắng Dịu Tư Tưởng

Nhiều bản văn về thiền hướng dẫn ta loại bỏ các ý niệm và định tâm vào một trạng thái vô niệm. Trước hết, chỉ giáo này không áp dụng cho tất cả các pháp thiền. Nó đặc biệt đề cập đến một pháp thiền cao cấp, để chú trọng vào thực tại. Tuy nhiên, có một dạng khái niệm mà tất cả các pháp hành thiền cần phải loại bỏ, nhưng để hiểu được các dạng khái niệm khác nhau, được bàn luận trong sách vở về thiền thì mình phải hiểu chữ “khái niệm” có nghĩa là gì trong đạo Phật.

Một số người nghĩ rằng khái niệm liên quan đến những ý nghĩ bình thường xuất hiện trong tâm thức mỗi ngày – cái gọi là “tiếng nói trong đầu của mình” – và để trở thành vô niệm thì chỉ cần làm cho tiếng nói đó im lặng. Nhưng làm cho tiếng nói trong đầu mình im lặng thì chỉ mới là sự bắt đầu, một sự khởi đầu rất quan trọng, nhưng chỉ là bước đầu tiên. Nó là một phần của việc giúp cho những suy nghĩ xáo trộn dư thừa lắng dịu, để có một tâm trí sáng suốt hơn và bình tĩnh hơn. Người ta nghĩ rằng để thực sự hiểu một cái gì đó thì bạn cần phải hiểu nó theo cách vô niệm, rằng niệm tưởng và sự thấu hiểu đúng đắn là hai điều hoàn toàn biệt lập. Nó cũng không phải như vậy.

Để gỡ rối cho sự phức tạp về khái niệm thì trước hết, cần phải phân biệt giữa việc diễn đạt điều gì từ ý nghĩ thành lời nói và việc hiểu biết điều gì. Chúng ta có thể diễn đạt thành lời điều gì nằm trong ý nghĩ, dù ta có hiểu nó hay không. Ví dụ, ta có thể tụng thầm trong đầu một bài cầu nguyện bằng tiếng nước ngoài, dù có hiểu ý nghĩa của nó hay không. Tương tự như vậy, ta có thể hiểu điều gì đó, dù có thể giải thích nó thành lời ở trong đầu hay không, ví dụ như khi đang yêu thì cảm giác ra sao.

Vấn đề nhận thức bằng khái niệm so với nhận thức vô niệm trong thiền không phải là vấn đề hiểu hay không hiểu điều gì. Tuy nhiên, Trong việc hành thiền cũng như trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta luôn luôn cần phải duy trì sự hiểu biết, dù bằng khái niệm hay không, dù có diễn đạt nó thành lời trong đầu hay không. Đôi khi, việc diễn đạt thành lời cũng hữu ích; đôi khi, nó chẳng hữu ích chút nào, hoặc thậm chí không cần thiết. Ví dụ khi cột dây giày thì chúng ta đã biết cách làm như thế nào rồi. Bạn có thật sự cần phải diễn đạt thành lời là bạn phải làm gì với sợi dây này và sợi dây kia khi cột chúng lại hay không? Không. Thật ra, tôi nghĩ hầu hết chúng ta sẽ khó mà dùng lời để mô tả cách cột dây giày ra sao. Tuy vậy, chúng ta lại biết rõ cách cột giày. Nếu không có sự thấu hiểu thì bạn sẽ không thể làm được bất cứ điều gì trong đời sống, đúng không? Thậm chí, bạn không thể mở một cánh cửa nữa.

Theo nhiều quan điểm thì việc diễn đạt thành lời thật sự là một việc có ích; chúng ta cần phải diễn đạt bằng lời nói, để có thể giao tiếp với người khác. Tuy nhiên, sự diễn đạt tư tưởng của mình thành lời thì hoàn toàn không cần thiết; nhưng việc diễn đạt thành lời tự nó là điều trung hòa, nghĩa là nó có thể được sử dụng một cách tích cực hay tiêu cực. Trên thực tế, có một số pháp thiền hữu ích, liên quan đến việc diễn đạt thành lời. Ví dụ như việc lập đi lập lại các câu chú trong đầu là một hình thức diễn đạt thành lời, làm phát sinh và duy trì một loại nhịp điệu hay rung động nào đó trong tâm thức. Nhịp điệu đều đều của câu chú rất hữu ích; nó giúp ta tập trung vào một tâm thái nào đó. Ví dụ, khi phát tâm từ bi, nếu đang tụng minh chú như OM MANI PADME HUM thì bạn sẽ dễ chú tâm vào tâm trạng từ ái hơn một chút, mặc dù dĩ nhiên là bạn có thể duy trì sự chú ý vào tâm trạng này mà không cần phải nói thầm bất cứ điều gì trong đầu. Vì vậy, việc diễn đạt thành lời tự nó không phải là vấn đề. Mặt khác, dĩ nhiên, chắc chắn là chúng ta cần làm cho tâm trí tĩnh lặng, khi nó chỉ huyên thuyên dài dòng vô ích.

Nếu vấn đề khái niệm không phải là một vấn đề về sự diễn đạt thành lời, hay hiểu biết, thì vấn đề là gì? Tâm khái niệm là gì và chỉ giáo về việc hành thiền có nghĩa là gì, khi nó nói rằng mình phải dẹp bỏ tâm khái niệm? Chỉ giáo này có liên quan đến tất cả các giai đoạn và mức độ hành thiền, cũng như với đời sống hàng ngày hay không? Điều quan trọng là phải làm rõ những điểm này.

Tâm khái niệm nghĩa là suy nghĩ về các phạm trù, bằng cách đặt chúng vào  “những cái ô,” như “tốt” hay “xấu”, “đen” hay “trắng”, “chó” hay “mèo”.

Bây giờ, chắc chắn là khi đi chợ thì ta cần phải có khả năng phân biệt đâu là trái táo và đâu là trái cam, hoặc đâu là trái cây xanh và đâu là trái cây chín. Trong những trường hợp hàng ngày thì việc suy nghĩ theo các phạm trù như vậy không phải là một vấn đề, nhưng có những loại phạm trù khác lại có vấn đề. Chúng ta gọi một trong những số đó là “định kiến.”

Một ví dụ của định kiến là: “Tôi luôn cho rằng anh có ác ý với tôi. Anh là một người rất tồi, vì trước đây anh đã làm điều này điều nọ, và giờ đây, bất kể anh làm gì, tôi vẫn nghĩ anh là kẻ tồi.”. Ta đã xét đoán trước là người này đáng sợ và sẽ tiếp tục là người đáng sợ đối với mình – đó là một định kiến. Trong ý nghĩ, ta đã đặt người này vào trong phạm trù hay trong ô “kẻ đáng sợ”. Và dĩ nhiên, nếu suy nghĩ theo cách này thì ta sẽ gán ý tưởng này vào một người nào đó, rằng: “Hắn là người ác độc, hắn luôn luôn đối xử thậm tệ với mình”, rồi thì có một chướng ngại lớn giữa ta và người đó. Định kiến của mình sẽ ảnh hưởng đến cách mình liên hệ đến người đó ra sao. Vì vậy, định kiến là một tâm thái mà chúng ta xếp loại, đặt sự vật vào những cái ô trong tâm trí.

Tâm vô niệm có rất nhiều mức độ, nhưng một mức độ là đơn thuần tiếp nhận một hoàn cảnh theo cách nó xảy ra. Điều này không có nghĩa là bỏ qua tất cả mọi sự hiểu biết bằng khái niệm. Chẳng hạn, nếu có một con chó đã cắn nhiều người thì nhờ cách suy nghĩ về con chó theo phạm trù “con chó cắn người” mà chúng ta sẽ thận trọng khi ở gần nó. Chúng ta sẽ thận trọng một cách hợp lý khi ở gần con vật, nhưng không có định kiến là: “Chắc chắn con chó đó sẽ cắn mình, nên tôi sẽ không thử đến gần nó.”. Ở đây, có một sự cân nhắc nhẹ nhàng giữa việc chấp nhận hoàn cảnh đang xảy ra, đồng thời, không có những định kiến ngăn cản ta trải nghiệm tình huống một cách trọn vẹn.

Mức độ vô niệm cần thiết trong tất cả các pháp thiền là một tâm thức thoát khỏi định kiến.

Một trong những chỉ giáo tổng quát nhất là hành thiền mà không có bất kỳ sự kỳ vọng và lo lắng nào. Các định kiến về một thời thiền có thể là mong đợi thời thiền sẽ trôi qua một cách kỳ diệu, hay là lo lắng chân mình sẽ đau, hoặc có ý nghĩ: “Mình sẽ không thành công.”. Các ý nghĩ mong đợi và lo lắng này là những định kiến, cho dù ta có diễn đạt chúng thành lời ở trong đầu hay không. Những ý nghĩ như vậy sẽ đặt để thời thiền kế tiếp vào một ô, hay phạm trù trong đầu, như là “một trải nghiệm lạ thường” hay “một kinh nghiệm đau đớn”. Một cách tiếp cận thiền bằng vô niệm là đơn giản chấp nhận bất kỳ điều gì sẽ xảy ra, và giải quyết nó theo lời chỉ giáo về hành thiền, mà không áp đặt sự phê phán đối với hoàn cảnh đó.

Nếu không hiểu các loại tư tưởng khác nhau thì ta có thể lầm nghĩ là mọi tư tưởng đều có hại cho việc hành thiền, thậm chí có hại cho đời sống hàng ngày. Trong đa số các pháp thiền thì giọng nói trong đầu phải ngưng lại, và mọi định kiến phải được buông bỏ. Tuy nhiên, ngoại trừ trường hợp của các hành giả có công phu tu tập cao nhất, đối với người thường thì khi muốn hiểu biết điều gì trong và ngoài thời thiền, ta phải sắp xếp nó trong một phạm trù tinh thần, dù có biểu lộ nó thành lời hay không.