થરવાદ, મહાયાન અને તંત્રમાં બુદ્ધ: એક જ?

આ વિવિધ સંસ્કરણો, જેમાં વિકૃતતાનો પણ સમાવેશ થાય છે, મૂંઝવણભર્યા લાગે છે, તેથી, ખરેખર બુદ્ધ કોણ હતા? આ વિવિધ સંસ્કરણોનો અર્થ સમજવા માટે, આપણે પહેલા મૂળભૂત બૌદ્ધ સિદ્ધાંતને સમજવાની જરૂર છે કે બુદ્ધના જીવનના દરેક સંસ્કરણે બૌદ્ધ ધર્મના તે ચોક્કસ પાસા અનુસાર, એટલે કે ચોક્કસ સંદર્ભમાં શાસ્ત્રો શીખવ્યા હતા. પાલી કેનનમાં વર્ણવેલ બુદ્ધનો પ્રકાર થરવાદ ઉપદેશોના સંદર્ભમાં શીખવવામાં આવ્યા હતા. તેથી, કોઈ મતલબ નથી બનતો કે તે જ બુદ્ધે સામાન્ય મહાયાન અને તાંત્રિક ઉપદેશો શીખવ્યા હશે.

મહાયાન ગ્રંથોમાં, વર્ણવેલ બુદ્ધનો પ્રકાર "ઐતિહાસિક બુદ્ધ" નથી (એટલે કે જે એક જ જીવનમાં જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું અને જેનો સાતત્ય મૃત્યુ પછી સમાપ્ત થયો). તાંત્રિક ઉપદેશોમાં વર્ણવેલ બુદ્ધના પ્રકારના સંદર્ભમાં પણ આ સાચું છે.

સારાંશમાં, બુદ્ધના જીવનની ચર્ચા કરતી વખતે, અથવા ખરેખર અન્ય વિષયો પર, એક મૂળભૂત બૌદ્ધ સિદ્ધાંત ધ્યાનમાં રાખવો જોઈએ કે વિવિધ ઉપદેશોમાં જે કંઈ પણ વર્ણવવામાં આવ્યું છે અથવા ઘડવામાં આવ્યું છે તે ચોક્કસ સંદર્ભમાં સમજવું જોઈએ. એક જ સામગ્રીને વિવિધ સંદર્ભોમાં ધ્યાનમાં લેવાની બીજી રીત એ છે કે ચોક્કસ પ્રશ્નો પૂછવા, જેમ કે: મારા રોજિંદા જીવનના સંદર્ભમાં આ સામગ્રી વિશે શીખવાનો શું ઉપયોગ છે? બૌદ્ધ આધ્યાત્મિક માર્ગ પર આ સામગ્રીનો શું ફાયદો છે?

બુદ્ધ શાક્યમુનિના જીવનને જુદા જુદા સંદર્ભોમાં જોઈને આપણે આશા રાખીએ છીએ કે નીચેના સમસ્યારૂપ પ્રશ્નો ટાળી શકીશું: શું બુદ્ધ ખરેખર મહાયાન સૂત્રો શીખવતા હતા? શું તેમણે ખરેખર તંત્ર શીખવ્યું હતું? બુદ્ધના સમયમાં, કારણ કે ઉપદેશો ફક્ત મૌખિક રીતે પ્રસારિત થતા હતા અને કંઈપણ લખાતું ન હતું, તેથી બૌદ્ધોમાં ઘણી ચર્ચાઓ થઈ છે કે બુદ્ધે મહાયાન અને તાંત્રિક ઉપદેશો શીખવ્યા હતા કે નહીં. મહાન ભારતીય ગુરુ શાંતિદેવના ગ્રંથ "બોધિસત્વ વર્તણૂકમાં સામેલ થવું" માં એક ચર્ચા રજૂ કરવામાં આવી હતી, જ્યાં તેમણે કહ્યું હતું કે, "તમે હિનયાનવાદીઓ (થરવદાઓ વગેરે) અમારા મહાયાન સૂત્રોને અયોગ્ય ઠેરવવા માટે જે પણ કારણો આપો છો, હું તમારા સૂત્રોને અયોગ્ય ઠેરવવા માટે તે જ કારણોનો ઉપયોગ કરી શકું છું." બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, હિનયાન અને મહાયાન બંને સંપ્રદાયો કહે છે કે તેમના ઉપદેશો મૌખિક પરંપરા તરીકે પ્રસારિત થાય છે. તેથી, જો થરવાડા મહાયાનવાદીઓને કહે કે "તમારા ઉપદેશો અધિકૃત નથી કારણ કે તે બુદ્ધ દ્વારા શીખવવામાં આવ્યા ન હતા, કારણ કે તે પછીથી આવ્યા હતા," તો મહાયાનવાદીઓ જવાબ આપી શકે છે, "તમારા ઉપદેશો માટે પણ એ જ વાત સાચી છે. તમારા ઉપદેશો પણ મૌખિક પરંપરા દ્વારા પ્રસારિત થયા હતા અને ઘણા પછીથી લખવામાં આવ્યા હતા. તેથી જો અમારા ઉપદેશો અધિકૃત નથી તો તમારા પણ નથી."

આ લેખમાં અગાઉ રજૂ કરાયેલી બીજી દલીલ એ હતી કે થરવાદ અને મહાયાન બંનેના સંદર્ભમાં બુદ્ધનો એક અલગ ખ્યાલ છે. થરવાદ પ્રકારના બુદ્ધે થરવાદ શાસ્ત્રો શીખવ્યા હતા અને મહાયાન પ્રકારના બુદ્ધે મહાયાન શાસ્ત્રો શીખવ્યા હતા. ત્રણ પરંપરાઓમાં આ સંદર્ભોમાંથી: હિનયાનના પ્રતિનિધિ તરીકે થરવાદ, મહાયાન સૂત્ર પરંપરા અને મહાયાન તાંત્રિક પરંપરા, આપણે બુદ્ધના સામાન્ય જીવન વિશે જાણી શકીએ છીએ.

સૌ પ્રથમ, આપણે પૂછવાની જરૂર છે: બુદ્ધ ક્યારે જીવતા હતા? તેઓ ચોક્કસ સમાજમાં ચોક્કસ સમય દરમિયાન જીવ્યા હતા, એટલે કે એક ચોક્કસ સંદર્ભમાં. આ સમાજમાં પહેલાથી જ કેટલીક મૂળભૂત માન્યતાઓ હતી, જેને બુદ્ધે સંબોધિત કરી હતી. આ માન્યતા પ્રણાલીમાં, તે સમયે તમામ ભારતીય વિચારસરણીમાં જોવા મળતા મૂળભૂત વિષયો હાજર હતા અને સમગ્ર ઇતિહાસમાં વિકસિત થયા હતા. બુદ્ધે આ વિષયો સમજાવ્યા હતા, જેમ કે પુનર્જન્મ, જે કર્મ (વ્યક્તિગત ક્રિયાઓ) અનુસાર નક્કી થાય છે, અને પુનર્જન્મના આ ચક્રમાંથી મુક્તિ કેવી રીતે મેળવવી. બધી ભારતીય પ્રણાલીઓ સામાન્ય રીતે કહે છે કે જ્ઞાન, અથવા વાસ્તવિકતાની સમજ, એવી પદ્ધતિ છે જે વ્યક્તિને પુનર્જન્મમાંથી મુક્ત થવા માટે સક્ષમ બનાવે છે. તે સમયે વિવિધ તત્વજ્ઞાન અને ધર્મોના જવાબોથી અસંતુષ્ટ બુદ્ધે સત્યની અનુભૂતિ સુધી પહોંચવા માટે ચિંતન, ધ્યાન અને વિવિધ પ્રથાઓ કરી.

ભારતમાં, બુદ્ધના સમયમાં, એક સરમુખત્યારશાહી વ્યવસ્થા તરફ જોરદાર ચળવળ ચાલી રહી હતી. વિવિધ પ્રકારના રાજ્યો હતા જેમાં વેપારીઓ વધુ ધનવાન બની રહ્યા હતા, તેમની સંપત્તિમાં રાજાઓને હરીફ કરી રહ્યા હતા. તેના જવાબમાં, રાજાઓ વધુ સરમુખત્યારશાહી બન્યા. ભારતના કેટલાક વિસ્તારોમાં, નાના પ્રજાસત્તાકોએ સામાન્ય વસ્તીના આધારે વધુ બિન-પદાનુક્રમિક વિચારસરણી સ્થાપિત કરવાનું શરૂ થયી. આ પ્રજાસત્તાકોમાંથી એકમાં [અથવા તેની નજીક] જન્મેલા બુદ્ધ આ પ્રણાલીથી પ્રભાવિત થયા અને તેમણે પોતાનું મઠનું સંગઠન સ્થાપ્યું જેમાં નિર્ણયો બધા સભ્યો દ્વારા સંયુક્ત રીતે લેવાતા હતા.

ઉપરાંત, તે સમયે, એવા લોકોનું એક આંદોલન હતું જે જૂના વૈદિક ધર્મના ધાર્મિક વિધિઓ અને પૂજારીઓ વગેરે સામે પ્રતિક્રિયા કરતા હતા, એક ધર્મ જેને પ્રજાસત્તાક અને સરમુખત્યારશાહી સહિત બધા અનુસરતા હતા. પ્રતિક્રિયાવાદીઓ "શ્રમણેરો" હતા, ભટકતા તપસ્વીઓ અથવા સમાજમાંથી "છોડી ગયેલા", જેઓ જંગલમાં ભટકવા, ધ્યાન કરવા અને પોતાના આધ્યાત્મિક વિકાસ પર કામ કરવા માટે સમાજથી દૂર જતા હતા. આ પ્રકારની ચળવળના પ્રતિનિધિઓમાં ફક્ત બુદ્ધ જ નહીં પરંતુ અન્ય શાળાઓ અને અનુયાયીઓ પણ શામેલ હતા. જો કોઈ વ્યક્તિ આધ્યાત્મિક માર્ગને અનુસરવા માંગે છે - સત્ય શોધવા માટે સ્વતંત્ર રહેવા માંગે છે તો ઓછામાં ઓછા ચોક્કસ સમયગાળા માટે સમાજથી દૂર રહેવું મહત્વપૂર્ણ છે. એકવાર આપણને લાગે કે આપણને સત્ય મળી ગયું છે, તો તેને અધિક્રમિક અને સરમુખત્યારશાહી રીતે અન્ય લોકો પર લાદવું નહીં, પરંતુ તેને વધુ "લોકશાહી" રીતે ખુલાસો કરવો જોઈએ.

બૌદ્ધ સંદર્ભમાં - ભારતીય કે તિબેટીયન - જીવનચરિત્રોનો ઉપયોગ ફક્ત હકીકતો રજૂ કરવાને બદલે, મહાન વ્યક્તિના જીવનકથાના ચોક્કસ મુદ્દાઓ શીખવવા અને સમજાવવા માટે થાય છે. આ સંદર્ભમાં, એક મહાન ધાર્મિક વ્યક્તિનું જીવન અન્ય લોકોને પ્રેરણા આપવા માટે છે અને તેથી, પશ્ચિમી દ્રષ્ટિકોણથી, વાર્તાના કેટલાક ભાગો ખૂબ જ કાલ્પનિક લાગે છે. ઉદાહરણ તરીકે, બુદ્ધના જીવનમાંથી, જ્યારે માતાને સ્વપ્નમાં છ દાંતવાળા સફેદ હાથીએ મુલાકાત કરી હતી, અથવા જ્યારે બુદ્ધ માતાની બાજુમાંથી જન્મ્યા હતા અને "હું અહીં છું!" એમ કહીને સાત પગલાં ભર્યા હતા. ભારતીય/તિબેટીયન દ્રષ્ટિકોણથી, વાર્તા ઐતિહાસિક રીતે સાચી હતી કે નહીં તે મહત્વનું નથી. મુદ્દો એ છે કે વાર્તા ખરેખર શું રજૂ કરે છે અથવા પ્રેક્ષકોને શું શીખવે છે. આ મહત્વપૂર્ણ છે કે શું આપણે બુદ્ધના જીવનને ઐતિહાસિક રીતે એકસાથે એકત્રિત કરવા માંગીએ છીએ જેથી બુદ્ધે ખરેખર શું કર્યું હતું, અથવા તેમના અનુયાયીઓમાં શું બન્યું હતું તે શોધી શકાય. અથવા, જો આપણે વાર્તાને ભારતીય અથવા તિબેટીયન કેવી રીતે વાંચશે તે દૃષ્ટિકોણથી જોવા માંગીએ છીએ. દરેક સંદર્ભમાં જીવનકથા આપણને કંઈક શીખવવા માટે છે, એક રીત બીજી રીત કરતા વધુ માન્ય થયા વિના. બૌદ્ધ વિચારસરણી કેવી રીતે કાર્ય કરે છે તેનો એક મહત્વપૂર્ણ સિદ્ધાંત એ છે કે વિવિધ દ્રષ્ટિકોણથી ઘણા જુદા જુદા સ્તરે વસ્તુઓને સમજવામાં સક્ષમ બનવું, અને ધ્યાનમાં લેવું કે આમાંના ઘણા સંપૂર્ણ રીતે માન્ય હોઈ શકે છે; તે ખરેખર કેવી રીતે હતું તેનો એક કરતાં વધુ સત્ય છે.

બૌદ્ધ સાહિત્યમાં એક લોકપ્રિય ઉદાહરણ પ્રવાહીનું છે. મનુષ્યોને આ પ્રવાહી પાણી જેવું લાગે છે; ભૂખ્યા ભૂતોને તે પરુ જેવું લાગે છે; નરકના પ્રાણીઓને તે તેજાબ જેવું લાગે છે; દેવતાઓને તે અમૃત જેવું લાગે છે. કયું સાચું છે? બૌદ્ધ વિચારસરણી મુજબ, તે બધા સાચા છે કારણ કે કોઈ વસ્તુની માન્યતા ચોક્કસ સંદર્ભમાં સંબંધિત છે.

બીજું ઉદાહરણ કૌટુંબિક ઉપચારની એક શાખામાં છે, જેને સંદર્ભ ઉપચાર કહેવાય છે, જેમાં કૌટુંબિક પરિસ્થિતિમાં દરેક પરિવારના સભ્યને પરિસ્થિતિના તેમના સંસ્કરણનું વર્ણન કરવાનું કહેવામાં આવે છે. પિતા એક સંસ્કરણ કહે છે, માતા બીજું અને દરેક બાળકો પોતાનું વર્ણન કરે છે. આ દરેક સંસ્કરણ સાચું છે અને તેને સમાન આદર આપવામાં આવે છે કારણ કે પરિવારના બધા સભ્યો પોતાની રીતે પરિસ્થિતિનો અનુભવ કરે છે. આ એક ખૂબ જ બૌદ્ધ વિચારસરણી છે અને બુદ્ધના જીવનકથા પર લાગુ કરી શકાય છે. જો આપણે વાર્તાને ઘણી અલગ અલગ રીતે વાંચીએ, તો દરેક સંસ્કરણ સાચું છે અને આપણને કંઈક શીખવશે.

બુદ્ધનો જન્મ એક વિશેષાધિકૃત અને શ્રીમંત પરિવારમાં થયો હતો (તેઓ રાજકુમાર હતા કે નહીં તે અંગે ચર્ચા છે), અને તેથી તેમને સારા શિક્ષણ સહિત ઘણા સુખ અને લાભો મળ્યા. તેમણે લગ્ન કર્યા અને તેમને એક પુત્ર થયો. કારકિર્દીની દ્રષ્ટિએ, તેમને પ્રજાસત્તાકના વડા તરીકે તેમના પિતાનું પદ સંભાળવાની તક રજૂ કરવામાં આવી હતી, પરંતુ બુદ્ધ, શ્રમણેર ચળવળના અનુયાયી હોવાને કારણે, તેમણે આ તકનો ઇનકાર કર્યો. અહીં, એ વાત પર ભાર મૂકવો મહત્વપૂર્ણ છે કે બુદ્ધ પોતાની પત્ની અને બાળકોને છોડવામાં બેજવાબદાર નહોતા. ભારતીય સમાજમાં, દાદા-દાદી અને અન્ય સભ્યોના વિસ્તૃત પરિવારોમાં પત્નીઓ અને બાળકોની સંભાળ રાખવામાં આવે છે. ઉપરાંત, બુદ્ધનો જન્મ યોદ્ધા જાતિમાં થયો હતો, એક જાતિ જેમાં પુરુષો યુદ્ધો લડવા માટે ઘર છોડીને જતા હતા. બુદ્ધે પોતાની લડાઈ લડી, અજ્ઞાનતા અને ખલેલ પહોંચાડતી લાગણીઓ સામે આંતરિક લડાઈ.

બુદ્ધનો કૌટુંબિક જીવન છોડવાનો નિર્ણય આપણને શીખવે છે કે સત્યની શોધ, એટલે કે પુનર્જન્મ અથવા માનસિક અને ભાવનાત્મક વેદનાના સંદર્ભમાં વેદનાનો અંત, સારો પદ, શક્તિ અને પૈસા કરતાં ઘણું મહત્વનું છે. ક્રોધ, લોભ, સ્વાર્થ, વગેરે જેવી સાર્વત્રિક વ્યક્તિગત સમસ્યાઓ અથવા સામાજિક સમસ્યાઓનો ઉકેલ કેવી રીતે શોધવો તે સમજવું, પોતાના માટે શક્તિ અને પૈસા શોધવા કરતાં વધુ મહત્વપૂર્ણ છે. બુદ્ધનું જીવન આપણને આ પાઠ શીખવે છે.

પરમ પવિત્ર દલાઈ લામા કહે છે કે આધ્યાત્મિક જીવનને સો ટકા અનુસરવું એ દરેક માટે નથી, તેના બદલે જે મહત્વનું છે તે તમારા જીવનની ગુણવત્તા અને તમારી આસપાસના લોકોના જીવનની ગુણવત્તા છે. બુદ્ધે આધ્યાત્મિક માર્ગને સંપૂર્ણપણે અપનાવ્યો રથમાં બેસીને રાજમહેલ છોડી દીધો (ભગવદ ગીતામાંથી એક ઉદાહરણ) અને માંદગી, વૃદ્ધાવસ્થા અને મૃત્યુ જેવા વિવિધ પ્રકારના વેદનાઓ અને મહેલમાં દેખાતા ન હોય તેવા ભટકનારાઓના સાક્ષી બન્યા.

બુદ્ધના જીવનની આ વિવિધ વાર્તાઓમાં પ્રતીકવાદને જુંગિયન સિદ્ધાંત પર લાગુ કરી શકાય છે જ્યાં બુદ્ધ સંપત્તિ અને વિષયાસક્ત સુખોથી એટલા આંધળા થઈ ગયા છે કે તેમને દુનિયાના વેદનાઓ દેખાતા નથી. જ્યારે તેઓ તેમના રથમાં, તેમની આધ્યાત્મિક યાત્રાની શરૂઆતમાં, મહેલની બહાર નીકળે છે, ત્યારે જ તેમને વેદના દેખાય છે અને દરેક વ્યક્તિ જે સમસ્યાઓનો સામનો કરે છે તેનો ખ્યાલ થાય છે.

બુદ્ધની વાર્તા અને બૌદ્ધ ઉપદેશોનું એક ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ પાસું એ છે કે કટ્ટરપંથી ચરમસીમામાં ન જવું. મહેલ છોડ્યા પછી, બુદ્ધ સઘન ધ્યાન અને ખૂબ જ આત્યંતિક તપસ્વી પ્રથાઓમાં વ્યસ્ત રહે છે, જેમાં તેઓ લગભગ ભૂખે મરવાના હતા. એક ઝાડ નીચે બેઠા હતા ત્યારે, તેમને સમજાયું કે આ પ્રથાઓ ફાયદાકારક નથી અને તેમણે ઉપવાસ તોડ્યો, એક ભરવાડ છોકરી પાસેથી દહીં સ્વીકાર્યું. ભારતીય વિચારધારામાં ગાય (દહીં, દૂધ) માતૃત્વ પ્રેમ અને કરુણાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, તેથી તે પ્રતીકાત્મક છે કે બુદ્ધને ગાયમાંથી પેદાશ આપવામાં આવી હતી જેથી આપણને શીખવાડે છે કે કરુણા જ આપણને આત્મ-દુઃખમાંથી જાગૃત કરે છે જેથી આપણે યોગ્ય માર્ગ શોધી શકીએ, એક એવો માર્ગ જે સાર્વત્રિક વેદના સાથે સંબંધિત છે.

જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરતા તરત પહેલા, બુદ્ધ બોધિ વૃક્ષ નીચે બેઠા હતા (ભારતીય વિચારધારામાં પવિત્ર વૃક્ષો એક સામાન્ય વસ્તુ છે) અને મારા દેખાય છે. મૃત્યુ માટેનો સંસ્કૃત શબ્દ મારા, વિઘ્નો, અવરોધો અને લાલચ વગેરેનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. આ પરથી આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે બુદ્ધે પણ, જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા તે પહેલાં, કંઈક સકારાત્મક પ્રાપ્ત કરવાના પ્રયાસમાં વિઘ્નો અને અવરોધોનો સામનો કર્યો હતો.

જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરતા તરત પહેલાં, બુદ્ધ આધ્યાત્મિક રીતે ખૂબ જ ઉન્નત હતા; આ સમયે તેઓ સંપૂર્ણ શિખાઉથી જ્ઞાન પ્રાપ્ત વ્યક્તિ બન્યા નહોતા. તેમના અભ્યાસના અંતિમ તબક્કામાં પણ, વિઘ્નો અને અવરોધો વધુ મજબૂત દેખાતા હતા, અને જેમ જેમ બુદ્ધને તેમના હેતુને પૂર્ણ કરવામાં અવરોધો આવતા હતા તેમ તેમ આપણે પણ સામનો કરવો પડશે. હકીકતમાં, આપણે જેટલું સકારાત્મક કાર્ય પૂર્ણ કરવાનો પ્રયાસ કરશું તેટલા જ વધુ અવરોધો આવશે. તેથી, અહીં શિક્ષણ એ છે કે આપણે નિરાશ ન થવું જોઈએ, પરંતુ એક યોદ્ધાની જેમ શક્તિથી અવરોધો સામે લડવું જોઈએ. આ એ વિચાર સાથે સંબંધિત છે કે બુદ્ધ યોદ્ધા જાતિમાંથી આવ્યા હતા કારણ કે તે ખરેખર આપણા ભ્રમ, ભય વગેરે સામે આંતરિક યુદ્ધ છે.

બુદ્ધને જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પછી, તેઓ શીખવવામાં ખચકાટ અનુભવતા હતા અને વિચારતા હતા કે દુનિયામાં તેમના ઉપદેશોને કોણ સમજી શકશે. જોકે, જ્યારે તેમને શીખવવાની વિનંતી કરવામાં આવી, ત્યારે તેમણે વિચાર્યું કે તેઓ પ્રયાસ કરશે. આ આપણને શીખવે છે કે ભલે બીજાઓને ઉપદેશો શીખવવા કે સમજાવવા અત્યંત મુશ્કેલ હોય, આપણે કરુણાથી તેમ કરવું જોઈએ, ભલે તે ગમે તેટલું મુશ્કેલ હોય.

બીજાઓને શીખવ્યા પછી, ઘણા લોકો બુદ્ધને અનુસરવા માંગતા હતા અને આમાંથી મઠવાદનો ઉદય થયો. શરૂઆતમાં, કોઈ મઠના નિયમો નહોતા. જોકે, મઠના લોકો સમાજમાં રહેતા હોવાથી, સમુદાય અને સમાજમાં રહેવાની સમસ્યાઓ ટાળવા માટે "વિનય" તરીકે ઓળખાતા શિસ્તના વિવિધ નિયમો રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા. આ નિયમો કોઈએ તેમને આદેશ આપ્યો ન હતો પરંતુ સમસ્યા ઊભી થતાં જ રજૂ કરવામાં આવતી હતી. ઉદાહરણ તરીકે, લોકો એવું ન વિચારે કે સાધુઓ જ્યારે ખોરાક માટે ભીખ માંગતા હતા ત્યારે તેઓ લોભી હતા (તે સમયે શ્રમણેરોનો રિવાજ), એવા નિયમો નક્કી કરવામાં આવ્યા હતા જ્યાં તેઓ ખોરાક માંગી શકતા ન હતા; તેઓ ફક્ત જે આપવામાં આવે તે સ્વીકારી શકતા હતા; તેઓ ખોરાકનો સંગ્રહ કરી શકતા ન હતા; તેઓ વધુ માંગી શકતા ન હતા, વગેરે. આ નિયમો ખાતરી કરવા માટે હતા કે સમાજ મઠના લોકોને નાપસંદ ન કરે, અને તે આજે પણ આપણા માટે માન્ય છે.

શરૂઆતમાં, બુદ્ધે સ્ત્રીઓને સાધ્વી તરીકે મઠના ક્રમમાં સમાવિષ્ટ કરવામાં અચકાતા હતા કારણ કે તેમને ચિંતા હતી કે સમાજ એવું વિચારશે કે પુરુષો અને સ્ત્રીઓ જંગલમાં અયોગ્ય રીતે સાથે રહેશે. પરંતુ, જ્યારે તેમણે આખરે સ્ત્રીઓને આ ક્રમમાં સ્વીકારી, ત્યારે તેમણે સમાજને ખોટો ખ્યાલ ન આવે તે માટે ખૂબ જ ચોક્કસ નિયમો નક્કી કર્યા, જેમ કે સાધુ અને સાધ્વીને એકલા રહેવાની મંજૂરી ન હતી, એક સંભાળ રાખનાર (સાધ્વી) હંમેશા હાજર રહેતી હતી, અને તેઓ એક જ બેઠક કે પલંગ પર બેસી શકતા ન હતા. આ નિયમો આપણને શીખવે છે કે એક તરફ, બુદ્ધે સત્ય શોધવા માટે સમાજના તમામ ગૌરવનો અસ્વીકાર કર્યો હતો, અને બીજી તરફ, તેઓ સમાજને ખોટો ખ્યાલ આપવા માંગતા ન હતા. ભલે કોઈ વ્યક્તિ સમાજના મૂલ્યોના સંદર્ભમાં બધા સિદ્ધાંતો સાથે સહમત ન હોય, તેમ છતાં, તમે સમાજને અલગ પાડવા માંગતા નથી. આ એવા રાજકારણીઓ સાથે સંબંધિત છે જેમને આજકાલ રાજદ્વારી બનવાનું શીખવાની જરૂર છે, સમજવાની જરૂર છે કે કેવી રીતે લોકે ને ખરાબ લાગે એવું ન કરવું કે પાયાવિહોણા શંકા ન કરવી, ભલે તેઓ સમાજના મૂલ્યો શું છે તે અંગે અસંમત હોય.

બુદ્ધનો એક પિતરાઈ ભાઈ દેવદત્ત હતો, જે બુદ્ધ પ્રત્યે ખૂબ જ અણગમો રાખતો હતો અને હંમેશા તેમને મુશ્કેલીમાં મૂકતો હતો. હકીકતમાં, જો તમે પાલી કેનનમાં વધુ વિગતવાર જુઓ, તો ઘણા લોકોએ તેમને મુશ્કેલીમાં મૂક્યા અને નાપસંદ કર્યા. આ આપણને એક મૂલ્યવાન પાઠ શીખવે છે કે લોકોને બુદ્ધ નાપસંદ હતા અને તે દરેકને ખુશ કરી શક્યા નહીં, તો આપણે કેવી રીતે કરી શકીએ? તેથી, આપણે વાસ્તવિક બનવું જોઈએ અને જો બીજા આપણને નાપસંદ કરે અને આપણે દરેકને ખુશ ન કરી શકીએ તો હતાશ ન થવું જોઈએ.

જીવનકથાઓમાં જ્યારે બુદ્ધના અવસાનનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે, ત્યારે આનંદ (બુદ્ધના મુખ્ય શિષ્યોમાંના એક) ને બુદ્ધને અવસાન ન થવા દેવાની વિનંતી કરવાની તક મળી હતી પરંતુ તેમણે તેમ ન કર્યું અને તેથી બુદ્ધનું જીવન સમાપ્ત થયું. આ આપણને શીખવે છે કે બુદ્ધ ફક્ત ત્યારે જ શીખવે છે જ્યારે તેમને કહેવામાં આવે છે અને બુદ્ધ ફક્ત ત્યારે જ રહે છે જ્યારે તેમને કહેવામાં આવે છે. જો કોઈ માંગતું નથી કે તે રહે તો તેઓ ચાલ્યા જાય છે. આપણે આ વાતને આપણા પર લાગુ કરી શકીએ છીએ કે જો લોકોને આપણી મદદ ન જોઈતી હોય અથવા તેમને આપણી જરૂર ન હોય, તો આપણે તેમના પર પોતાને લાદવું જોઈએ નહીં. બીજા ઘણા લોકો છે જે વધુ ગ્રહણશીલ હોઈ શકે છે અને આપણી મદદની ઇચ્છા હોઈ શકે છે.

આપણે બુદ્ધના જીવનને અનેક દ્રષ્ટિકોણથી જોઈ શકીએ છીએ. આપણે બધી ઐતિહાસિક હકીકતો શોધવાનો પ્રયાસ કરી શકીએ છીએ, જે પશ્ચિમી ઇતિહાસના દૃષ્ટિકોણના સંદર્ભમાં માન્ય હોવા છતાં, ચોક્કસ તારીખો અથવા વર્ષો વિશે કોઈ ચોક્કસતા પ્રાપ્ત કરી શકશે નહીં. અથવા, આપણે વાર્તામાં દેખાતા વિવિધ પ્રતીકોના સંદર્ભમાં શીખી શકીએ તેવા પાઠ જોઈ શકીએ છીએ, જેમ કે જુંગિયન વિશ્લેષણમાં પ્રશ્નો પૂછવા માટે: તે શું સૂચવે છે? તે શું રજૂ કરે છે?

આપણે બુદ્ધના જીવનને મહાયાન સંદર્ભમાં જોઈ શકીએ છીએ, જેમાં બુદ્ધ યુગો પહેલા જ્ઞાની બન્યા હતા અને આપણને સાર્વત્રિકતા અને ઘણા વધુ જીવનકાળ માટે બીજાઓને લાભ પહોંચાડવા માટે મહાયાન વિષય શીખવવામાં આવ્યા હતા. આ આપણને શીખવે છે કે આપણે અત્યારે જે કરી રહ્યા છીએ તે આપણી પહેલાની બધી પેઢીઓનું પરિણામ છે અને જો આપણે કંઈક સકારાત્મક કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છીએ, તો આપણે બધી ભવિષ્યની પેઢીઓના સંદર્ભમાં વિચારવું જોઈએ.

તાંત્રિક પ્રસ્તુતિમાં, બુદ્ધ એક જગ્યાએ ગહન તત્વજ્ઞાન પર ઉપદેશ આપે છે અને બીજી જગ્યાએ તેઓ ચાર મુખ સાથે દેખાય છે, જેમાંથી દરેક એક સાથે કંઈક અલગ શીખવી રહ્યા છે. આ સૂચવે છે કે બુદ્ધના ઉપદેશોના બધા વિવિધ પાસાઓ જે આપણને ઇતિહાસમાં મળે છે તે એક જ સ્ત્રોત અથવા મૂળભૂત વિચારમાંથી એકસાથે બંધબેસે છે, અને તેને અલગ રીતે રજૂ કરી શકાય છે.

આપણે બુદ્ધના ઉપદેશોના વિવિધ પ્રકારોમાં મૂળભૂત સિદ્ધાંતો જોઈએ છીએ, પછી ભલે આપણે થરવાદ પ્રસ્તુતિ, મહાયાન સૂત્ર પ્રસ્તુતિ કે મહાયાન તાંત્રિક પ્રસ્તુતિ વિશે વિચારીએ. આ બધી પ્રસ્તુતિઓમાં મૂળભૂત સિદ્ધાંતો છે જે બુદ્ધ-મૂર્તિઓના વિવિધ હાથ, પગ અને ચહેરાઓની સંખ્યા દ્વારા રજૂ થાય છે. મૂળભૂત બુદ્ધ ઉપદેશો ચાર ઉમદા સત્યોના સંદર્ભમાં હતા જેને આપણે ચાર ચહેરાઓનું પ્રતિનિધિત્વ કહી શકીએ છીએ! બુદ્ધના જીવનની આ પ્રસ્તુતિ વાસ્તવિક વાંચી શકાય તેવા તથ્યોના સંદર્ભમાં આપવામાં આવી નથી પરંતુ દરેક પ્રસ્તુતિના ઉપયોગ અને તેના હેતુ વિશે પૂછપરછ કરવામાં મદદ કરવા માટે આપવામાં આવી છે. આ પૂછપરછમાંથી આપણે આ સામગ્રીની ઊંડી સમજ મેળવી શકીએ છીએ.

બુદ્ધના જીવનના ત્રણ સંસ્કરણો છે: થરવાદ પ્રસ્તુતિ, મહાયાન સૂત્ર અને તાંત્રિક પ્રસ્તુતિઓ. આ પ્રસ્તુતિઓ વિરોધાભાસી છે કે નહીં તે અંગે ચર્ચાઓ છે પરંતુ તર્ક દ્વારા આપણે બતાવી શકીએ છીએ કે દરેક પ્રસ્તુતિઓ એક અલગ સંદર્ભમાં શીખવવામાં આવે છે. આ અલગ અલગ પ્રસ્તુતિઓ આપણને પ્રેરણા આપવા અને શીખવવા માટે છે. જો આપણે બુદ્ધની વાર્તા જોઈએ, તો તેઓ એક ચોક્કસ સમાજમાં રહેતા હતા જેમાં એક માન્યતા પ્રણાલી હતી જે વેદનામાંથી મુક્તિ કેવી રીતે મેળવવી તે અંગે ચોક્કસ વિષયો સમજાવતી હતી. આ પ્રણાલીથી અસંતુષ્ટ બુદ્ધે, બિન-પદાનુક્રમિક પ્રણાલીમાં શીખવવા માટે સત્ય શોધ્યું. પોતાના ઘર અને પરિવારના આરામને છોડીને, તેમણે પોતાના આંતરિક વ્યથાઓ સામે લડવાનો પ્રયાસ કર્યો. આ સંન્યાસ દ્વારા નહીં પરંતુ સાર્વત્રિક વેદના સાથે સંબંધિત કરુણા દ્વારા પ્રાપ્ત થયું. બુદ્ધે મોટી અવરોધોનો સામનો કર્યો પરંતુ તે તેમને નિરાશ ન કરી શક્યા અને એકવાર તેમને જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પછી, તેમણે કરુણાથી શિક્ષણ આપવાની વિનંતી પૂર્ણ કરી. બુદ્ધના અનુયાયીઓ માટે, સાધુઓ અને સાધ્વીઓ બંને માટે મઠવાદની રચના સમાજ સાથે સુમેળમાં સ્થાપિત નિયમો સાથે કરવામાં આવી હતી.