Бидний өдөр тутмын амьдралд үйлийн үр хэрхэн хамаарах тухай

Үйлийн хүч болон үйлийн үр гаргах далд хүчний талаар ярихад үйл үйлдсэнээр элдэв төрлийн үр дагавар гардаг. Маш ерөнхийлөн хэлэхэд аливаа үйлийг хийснээр өөрт зовлон зүдүүртэй эс бөгөөс амар амгалан, аж жаргалтай мэдрэмжүүд төрдөг. Хэрэв өөрт зовлон зүдүүр гарах юм бол тэр нь буруу үйл буюу нүгэлт үйлийн үр юм, харин эсрэгээр амар амгалан гарах юм бол мэдээж энэ нь сайн үйл, буянтай үйлийн үр дагавар юм.

Үүнээс гадна өмнө хийсэн үйлээ дахин үйлдмээр санагддаг. Үйлийн үр нь тэр дороо бас хараахан боловсрохгүй нь бий. Хүнд эхлээд мэдрэмж төрдөг. Жишээ нь эхлээд хэн нэгнийг хашгичан зандрах эс бөгөөс хайрлан тэвэрмээр санагдана. Энэхүү мэдрэмжийн дагуу бие, хэлээр тэврэх эс бөгөөс хашгичан зандардаг. Мэдрэмж болон хийхийг хүсэн завдах хоёрт багахан ялгаа бий. Ямар нэгэн зүйлийг хийхийг хүсэн мэдрэх гэдэг нь хийхийг хүсэхтэй адилхан. Гэхдээ англи хэл дээр мэдрэмж (feeling) хэмээх үг нь яг хийхээр завдаж буй гэсэн үг биш гэж би хувьдаа бодож байна. Урьд нь хийж байсан зүйлээ дахин мэдрэх, өмнө нь тохиолдож байсан нөхцөл байдлыг дахин мэдрэх гэдэг. Бусад хүмүүс бидэнд хэрхэн хандаж байгаа нь яг бидний үйлийн үр боловсорсны үр дүнд биш юм. Үүнийг тодруулан хэлэх юм бол бусад хүн бидэнд хэрхэн хандах нь тэр хүний үйлийн үрийн дүнд гарч буй болохоос биш бидний үйлийн үр хараахан биш юм. Бидний үйлийн үр боловсорсон нь өөрийн зүгээс ямар нөхцөл байдалд орж буй, ямар хүнтэй учирч буй түүнийг хэлэх юм.        

Үйлийн үр боловсрохын нэгэн жишээ нь бид ямар төрөлд төрөх, ямар бие, сэтгэхүйтэй байхыг хэлж болно. Жишээ нь бид адгуус амьтны жишээ нь нохойны тархитай байх, хүний тархитай байх хоёрын хооронд мэдээж ихээхэн зөрүү бий. Үйлийн хүч гэдэг жишээ нь сүүгээр бойжигч амьтан болж төрлөө гэхэд яг ямар эцэг, эхийн үрийн шингэн, өндгөн эсэд тогтохыг хэлнэ. Ийм байдлаар ямар төрөлд төрөх, ямар биетэй болохыг үйлийн хүч буюу үйлийн үр мэднэ.  

Бид ихэнхдээ бидний өдөр тутамд тохиож буй зовлон жаргал, гуниг эс бөгөөс баяр баясгалан, амар амгалан, мөн юу хийх, хэлэх бүгд энэ насны хийж буй үйлийн үр юм гэж боддог. Үнэндээ энэ насанд боловсрох үйлийн үр нь ихэнхдээ их хүчтэй үйлийн үр байдаг. Жишээ нь бидэнд их ачлалтай эцэг эх, багшдаа муу санаагаар муу үйлийг үйлдсэн бол тэрхүү үйлийн үр нь энэ насанд нэн даруй боловсорно. Энэ насанд бидний амсаж буй жаргал, зовлонгийн уг үндэс нь ихэнхдээ урьд насны үйлийн үр юм.   

Ийнхүү хэлэхэд хүлээн зөвшөөрөх, ойлгоход төвөгтэй байж магадгүй ээ. Барууны орны хүмүүсийн ихэнх нь урьд, хойд насанд итгэдэггүй. Хойд, урьд насны тухай яриа бол тусдаа сэдэв юм. Бид одоо энэ талаар дэлгэрэнгүй ярих, тайлбарлах цаг байхгүй байна. Урьд хойд насанд итгэдэггүй ч гэсэн үйлийн үр хэрхэн бидний өдөр тутмын амьдралд тохиож буй зүйлстэй хамаарах, үйлийн үрийн үүднээс бидэнд тохиож буй зүйлсийг бид ямар өнцгөөр харах, хариу үйлдэл хийн шийдэх талаар ярилцах нь зүйтэй болов уу. 

Амьдралд тохиож буй үйл явдлуудтай тулан шийдвэрлэхийн тулд бид сонор сэрэмж анхаарлаа хөгжүүлэх хэрэгтэй. Анхаарлаа хандуулах гэдэг нь нэгэн зүйлд анхаарлаа баттай хандуулж чадахыг хэлж байгаа юм. Анхаарлаа хандуулж буй зүйлдээ тухайн мөчид анхаарлаа хандуулж мэдэрч чадаж буйг Барууны зарим хүмүүс дурдал хэмээн нэрлэдэг, гэхдээ Буддын нэр томьёололд хэлдэг дурдал бол хараахан энэхүү байдлыг хэлдэггүй ээ. Бидний сэтгэл, сэтгэл хөдлөл ямар байна, юу болж байна гэдгийг анхааран ажиглах үест дурдал нь цавуу мэтээр сонор сэрэмж, анхаарлаа алдахгүй байхад тусалдаг. Сонор сэрэмж анхаарлыг улам хөгжүүлэх тусам бид ямар үйлдэл хийх гэж байгаагаа, юу хэлэх гэж байгаагаа илүүтэй мэдэрч чадах чадвартай болдог. Ингэснээр бид ямар нэгэн үйлдэх хийх мэдрэмж төрөх, хийхээр хүсэж хийх гэх гэсэн хоёр үйлдлийн хооронд илүү зааг орон зайг бий болгож чадна.      

Англи хэлний ярианы хэлэнд толгойндоо орсноо л ярьдаг гэж зарим хүнийг хэлдэг. Тэдгээр хүмүүсийн хувьд ямар нэгэн үг хэлэх, үйлдэл хийхийн өмнө дотроо тунгаан бодох цензур байхгүй байна гэж хэлж болно. Сэтгэлд юу бодогдоно, сэтгэл яаж хөдөлнө түүнийхээ л эрхэнд хийдэг, хэлчихдэг. Харин үүний эсрэгээр сэтгэлд юу бодогдох, мэдрэгдэх болон тэрхүү бодлын дагуу хэлж хийх үү гэдгийг гэдгээ тунгаан бодож шийдэх завсар зай байх хэрэгтэй. Үүнийг ялгаж салган таних мэдэх оюун ухаан гэдэг. Тухайн үйлийг үйлдэх нь тустай юу эс бөгөөс тус үгүй юу, үйлдсэнээр олон асуудлыг араасаа дагуулах уу гэдгийг тунгаан бодох хэрэгтэй. Хэрэв тус үгүй бол хийсний хэрэггүй. Жишээ нь бид хэн нэгэнд “Ямар онцгүй муухай хувцас өмсчихсөн юм бэ” гэж хэлэх нь хэр хэрэгтэй үг байх бол. Энд миний хэлж буй санаа бол бид бодож саналгүйгээр сурсан дадсанаараа хэлж ярьж, үйлдээд сурчихсан байдаг. Дадсанаараа гэж хэлж байгаа нь би үйлийн үрийн хүч, үйлийг гаргагч далд хүчийг хэлж байгаа юм. Бидний дадал болсон зүйл энэ насны юу эс бөгөөс урьд насны дадал уу гэж ярих нь нэг их чухал биш. Гол анхаарах зүйл бол хэлж яриад, хийгээд сурчихсан, дадал болчихсон зүйлдээ баригдаад зарц боол мэт байх хэрэг байхгүй юм аа. Бид байгалийн зөн совингоо хянаж чадахгүй адгуус амьтан биш, зөв бурууг ялгаж салгаж чадах ухаант хүмүүс. Урьд нас байдаг ч бай байдаггүй ч бай, дадал болчихсон муу дадал зуршлын дагуу өөрийн мэдэл үгүй муу үйл хийгээд байх юм бол улам л их асуудал дагуулна. Мэдээж өөрт улам л их асуудал үүсгээд байхыг хүсэхгүй тул бид буруу муу дадлаасаа салахыг хичээх хэрэгтэй.     

Давтан давтан хийгээд байгаа үйлдлээ бид донтолт хэмээн харах нь зүйтэй. Бид архи дарс, тамхи эсвэл мансууруулах бодист донтдог. Мөн мөрийтэй тоглоом, бэлгийн ажил, бүр бусдыг зандчин загнахад хүртэл донтож болно. Донтолтыг даван туулах буддист болон буддист бус олон арга бий. Тэр бүгдийг бид хэрэглэх хэрэгтэй. Эс бөгөөс бид өөрөө өөрсдийгөө хянаж эс чадан улам л их асуудал, бэрхшээлийг бий болгоно. Донтолтоос салах эхний алхам бол донтсон байна гэдгээ хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Энэ хамгийн чухал. Аливаа асуудлыг шийдэхийн тулд хамгийн гол нь яг ямар асуудал байгааг тодорхойлж мэдэх нь их чухал. Зарим донтолттой холбоотой хөтөлбөр нь донтолт нь тэдгээр хүмүүсийн мөн чанар, өөрчлөгдөхгүй шинж чанар нь юм гэсэн ойлголтыг төрүүлж хэн ч донтолтоосоо бүрмөсөн салж чадахгүй гэсэн итгэл үнэмшилтэй болгодог. Буддын шашны үүднээс авч үзэх бол бид өөрт хортой үйл үйлдэл зэрэг аливаа донтолтоос бүрмөсөн салж чадна хэмээн үздэг. Буддын шашныг хэрэгжүүлэгч хүний зорилго нь ч энэ юм.

Дадал болсон зан байдлаасаа хэрхэн салах талаар ярья. Салах гэдэг нь ямар нэгэн зүйлээс ангижрах, хаяхаар чанд сэтгэлийг үүсгэхийг хэлнэ. Сэтгэлийн хувьд тухайн зүйлийг үнэн сэтгэлээс жигшин залхсан байж л сална. Өөрт хор хөнөөлтэй донтуулдаг үйл үйлдэл байна уу эс бөгөөс эерэг ч гэсэн төвөгтэй дахин дахин үйлддэг үйл үйлдлээсээ залхсан байх хэрэгтэй. Жишээ нь үргэлж уурлаж уцаарлан зандарч хашгирах, эс бөгөөс санаа амралгүй үргэлж л гараа угаахаас залхахыг хэлж болно. Зандчин хашгирмаар санагдах, угаасан байлаа ч дахин гараа угаах гэх үедээ өөрийгөө хянан харж дахин би үйлдэхгүй ээ гэсэн бодлоо дахин лавтай бодох хэрэгтэй. Эхлээд дахин үйлдэхгүй гэсэн бодлоо бодоод дараа нь өөрийгөө хянан тогтоож хийхгүй байх хэрэгтэй. Мэдээж өөрөө өөрийгөө тогтоон барих нь анхны алхам мөн. Үүний дараа тэрхүү буруу үйл үйлдлийн чухам үндсэн ёзоорыг арилгах нь зүйтэй л дээ.            

Үйлийн үрийн тухай сургаал номлолыг бид өөрийн өдөр тутмын амьдралдаа анхааран авч хэрэгжүүлэх үед бидний амьдралд тохиож буй, мэдэрч буй бүгд л үйлийн үр боловсорч байна гэсэн буруу ойлголт гарч болзошгүй. Энэ хандлагаар амьдралд хандах юм бол бид урьд насандаа муу хүн байсан тул одоо ял шийтгэл хүлээж байна гэсэн бодол төрнө. Шантидева гэгээний сургаалд бай босгоогүй бол хэн ч харвахгүй гэсэн сургаал бий. Хэрвээ бид урьд нь буруу үйл хийгээгүй бол бусад хүмүүс бидэнд уурлан уцаарлаж муугаар хандахгүй. Шантидева гэгээний сургаалын утга нь бурууг бусдаас бус өөрөөс хай гэсэн үг юм. Гэхдээ энэ нь бид угаас муу хүн тул ямар ч үг дуу гаргалгүйгээр шийтгэлийг дуугүй хүлээн авч зовох нь зүйтэй гэсэн үг биш юм. Ийм байдлаар үйлийн үрийг ойлгож өөрийн амьдралд хэрэгжүүлэх гэвэл их л буруу ойлголт гэж би бодож байна.    

Юу л тохиолдоно бүгд урдын хийсэн үйлийн үр гэж харахын оронд үйлийн үрийн сургаалыг хэрхэн бид өдөр тутмын амьдралдаа эергээр хэрэгжүүлж болох талаар харах нь зүйтэй. Үйлийн үрийн сургаалын дагуу бидний амьдралд тохиож буй зүйлүүд бол бидний урьдын үйлдсэн үйлийн үр дагавар юм. Жишээ нь бид хэн нэгэнтэй урт удаан хугацаанд нөхөрлөж чаддаггүй, хайртай хүмүүстэйгээ хамт байж чаддаггүй эс бөгөөс хүмүүс үргэлж биднээс харилцаагаа тасалдаг бол энэ нь бусдын хооронд хов зөөж тэднийг эв түнжингүй болгож байсны үйлийн үр гэсэн сургаал байна. Найз нөхдийн нь талаар муу үг хэлж салгаж байсны үйлийн үр боловсрон бид бусдыг салгаж байсны адилаар бидний найз нөхөд биднийг орхин одож байна.     

Бусдын хооронд хов зөөх муу үйлийн өөр нэгэн үр нь хов зөөх дуртай болдогт оршино. Хов зөөх муу үйлийн үрийн талаарх үйлийн үрийн сургаалыг бид хэрхэн өөрийн амьдралд эергээр хэрэгжүүлж болох вэ гэхлээр бид уг сургаалыг мэдэн, бид бусдад үнэнч шудраг үг өгүүлдэг билүү үгүй бил үү гэдгээ тунгаан бодох хэрэгтэй. Сэтгэлд нь нийцтэй, хамт ажилладаг, сурдаг, нөхөрлөдөг найз нөхдийн нь талаар бид шүүмжлэн, муулдаг уу? Бид ер нь бусдыг шүүж шүүмжлэх дуртай. Бусад хүмүүсийн талаар сайн зүйл хэлэхээсээ илүүтэй саар зүйл л хэлэх гээд байдаг. Ерөнхийдөө хүмүүсийн нийтлэг байдал иймэрхүү байдаг шүү дээ. Бид бусад хүмүүсийн алдаа дутагдлыг олж харахдаа дадамгай, харсан даруйдаа л бусдад тэр талаар нь хэлж ярьж шүүмжилж байдаг. Эсрэгээр бид бусдын сайн чанарыг олж харж хэр зэрэг магтан сайшаадаг билээ? Их л ховор тохиолдолд.      

Үйлийн үрийн сургаалаас бид өдөр тутмын амьдралдаа хэрэгжүүлэх нэг хэрэгтэй тал нь энэ юм. Бидэнд тохиолдож буй зүйлд хэрхэн бид өөрийн дадсан сурснаараа ханддаг, хариу үйлдэл хийдгээ мэдэж авах нь чухал. “Урьд насандаа бусдыг шүүмжилж байсан буруу үйлийн хүлээхээс өөр аргагүй” гэж бодохын оронд харин яаж өөрийн явдал мөрөө үйл үйлдлээ засаж болох вэ гэдэг талаар тунгаан бодох нь илүү чухал. Бусдын алдаа дутагдлыг өгүүлэхийн урьд тэр хүнд ямар сайн чанар бий билээ гэдгийг илүүтэй бодож болно шүү дээ. 

Олон төрлийн үйлийн үрийн хэлбэрүүд байж болно. Жишээ нь ядуу зүдүү байх. Шалгаад үзэхэд учир шалтгаан нь магадгүй бид бусдын эд зүйлийг өөрт ашигладаг, бусдыг мөлждөг, хэнд ч юу ч өгдөггүй, төлбөр хийдэггүй харин ч эсрэгээр бусад хүмүүс л бидэнд юм өгч байх ёстой юм шиг боддог үйл үйлдэл, сэтгэлийн үр байж болно. Зарим хүмүүс ерөөсөө асуулгүйгээр хөргөгчөөс бусдын хүнсийг өөрийн мэт аваад хэргэлчихдэг. Бидний өөрийн дадал зуршил, сэтгэл сэтгэлгээ болон бидэнд юу тохиолдож байгаа хоёрт ямар хамаарал байгааг ажиглаж болно. Энэтхэгийн багш Дхармаракчита энэ хамаарлын талаар “Хурц зэмсгийн хүрдэн” номдоо заасан байдаг.  Зөвхөн ганц л шалтгаанаас үр гардаггүй гэдгийг бид мэдэх хэрэгтэй. Бурхан багш саванд ус дүүрэх нь зөвхөн анхны эсвэл сүүлийн дусал усаар дүүрдэггүй гэж айлджээ. Олон дусал ус нийлсээр сав дүүрдэг. Бидний амьдралд тохиож буй зовлон зүдүүр бол урьд үйлдсэн зөвхөн нэг буруу үйлээс ч юм уу бүр олон буруу үйлийн үрээс гарч буй үр биш юм. Тоолшгүй олон уг учир шалтгаан бүрэлдсэний улмаас үйлийн үр боловсрон гарч буй юм.    

Машинд дайруулчихлаа гэж бодъё. Хэн нэгэн гэмтчихлээ гээд орхих бодол биш юм. Үүнд биднийг дайрсан хүний үйлийн үр гарч байна. Цаг агаар, замын хөдөлгөөний байдал гээд олон учир шалтгаан тухайн үед бүрэлдсэн байгаа. Мөн тухайн замыг барьсан хүмүүс байна. Олон түмэн уг учир шалтгаанууд бүрэлдэж байж л бид үнэндээ машинд дайруулах юм.

Олон уг учир шалтгаан бүрэлдэж байж үйлийн үр боловсрон гарч буй тул “би” гэсэн бодол буюу надад тохиож буй бүх муу зүйлс нь зөвхөн миний буруу, би л буруутай гэсэн бодол санаагаа эргэн харах хэрэгтэй болж байна. Мэдээж бид буруутай, буруугаа ч үүрэх хэрэгтэй. Гэхдээ буруугаа хүлээх, би л буруутай, би муу хүн гэж бодох хоёрт их ялгаа бий.   

Уг учир шалтгааны талаар илүүтэй харахын тулд “гурван тойрог” хэмээх ухагдахууныг нягтлан харах хэрэгтэй. Гурван тойргийн талаар ярихад олон талаас нь ярьж болох боловч энэ удаад үйлийн үр боловсрохтой холбон ярихад, нэгд үйлийн үрийн боловсролыг амсаж буй би хэмээх хүн, хоёрт ямар үйлийн үрийг амсаж байгаа буюу үр, гуравт үйлийн үр боловсрох ямар үйлийг урьд нь хийсэн буюу үйлийн үрийн уг шалтгаан гурав юм.  Энэ гурвуул бие биеэсээ хамааралтайгаар буюу шүтэн барилдаж гарах бөгөөд өөрийн зүгээс бүтсэн нь үгүй болохыг эс ухаарах аваас бид би бол туйлын муу хүн байсан учраас зайлшгүй муу үйлийн үрийг эдлэх ёстой гэсэн бодолд унана. Өөрөөр хэлбэл бид би хэмээх үзэлдээ бат хүлэгдээд өөрийгөө хохирогч, шийтгүүлэх ёстой гэмт хэрэгтэн гэж хардаг. Ингэж өөрийгөө бодох нь тун ч зовлонтой бодол мөн биз дээ. Ингээд би гэдэг зүйлээ баттай ноттой томруулаад бодохлоор бидний эдэлж буй зовлон зүдүүр бол давж туулшгүй зовлон зүдүүр, энэ зовлон зүдүүрийг бий болгосон урьдын үйл ч туйлын их буруу үйл байжээ гэж бодолд баригдаж гэм гэмшил харуусал, өөрөө өөрийгөө өрөвдөх нь улам л их болно. Энэ бодол санаа нь бидний амьдралыг улам л доош татан дордуулна.    

Тиймээс хоосон чанарын тухай багахан ч гэсэн ойлголттой ухааралтай байх нь чухал юм. Хоосон чанар, шүтэн барилдлагыг мэдэхгүй ойлгохгүй байх нь аливаа зүйлийг хэтрүүлэн харж хэт туйлширч харах бодоход хүргэх бөгөөд ингэснээр улам л их асуудал, зовлон зүдүүрийг бий болгоно. Хоосон чанарын ойлголт байхгүй ч гэсэн аливаа зүйл өвөр хоорондоо шүтэн барилдаж гардаг, юу бодсон, хэлсэн, хийсэн бүгд өөр өөрийн үрийг гаргадаг тул өөрт зовлонг эс хүсэн буруу үйл хийхгүй харин сайн үйл хийх хэрэгтэй гэдгийг тунгаан бодож муу үйл хийхгүй байх хэрэгтэй.

Буддын шашны сургаал номд заахдаа муу үйлийг тэвчих, үйлдэхгүй байхын тулд муу үйл үйлдсэний гэм хорыг бодох хэрэгтэй гэж сургасан байдаг. Буруу үйлээс хүсээгүй муу үр гардаг болохыг мэдсэнээр буруу үйл хийхээр завдах үедээ түүнийг мэдэж үйлдэхгүй байдаг. Гэхдээ бүх үйл дээр бид ийм бодлоор үйлдэхгүй байх нь бий. Жишээ нь угаасаа буруу гээд бодсон л бол үйлдэхгүй байдаг. Бусдыг хууран мэхлэх, танхайрах зэрэг үйлдэл нь буруу юм гээд бодсон үед үйлдсэнээр ямар муу үр дагавар гарах билээ гэж бодолгүйгээр угаасаа үйлдэхгүй  байх нь бий. Энэ болж байна аа.

Тэгвэл шумуул алж болох уу? Танд тохиолдож байсан эсэхийг мэдэхгүй юм. Миний хувьд би яг л Африкийн ширэнгэн ойнд ан хийж буй мэт шөнөжин унтуулахгүй байгаа шумуулыг намнах гэж байсан, ерөөс тэр шумуулыг намначих нь зөв гэсэн бодол төрж байсан тохиолдол бий. Хэдийгээр шөнөжингөө ан хийх гэж ширэнгэн ойд бэдчих нь утгагүй шиг санагдавч үнэндээ бид шумуул агнах гэж явдаг. Хачин жишээ боловч хэрэгтэй л жишээ юм.  Энэ жишээн дээр бодоход шумуул хөнөөх нь буруу гэж бодон тэвчээртэй байх нь чухал. Ингэж хэлж байгаа нь бид шумуулд хазуулаад хооллоод зүгээр сууж байх нь зүйтэй юм гэсэн үг биш юм. Харин хэрхэн шумуул алалгүйгээр асуудлыг шийдэж болох вэ? Шумуул ханан дээр сууж байх үед нь шилэн аягаар дараад шилний завсраар цаас гүйлгэн оруулаад шумуулыг өрөөнөөсөө гаргаж болно. Энэ аргыг хэрэгжүүлж болохоор байгаа биз дээ. Гэхдээ ингэж шилэн аяга, цаас хэрэглэн шумуул барьж гаргахдаа ширэнгэ ойд намнах тэр сэтгэхүйгээ орхих хэрэгтэй.   

Энэ нөхцөл байдлыг тунгаан бодох нь чухал. Хазуулахгүй байхын тулд бид шумуулыг өрөөнөөсөө гаргаж байна уу эсвэл шумуулыг бодоод гаргаж байна уу? Мэдээжийн хэрэг шумуул хоолгүй болон хоцорч байна. Хэрэв бид шумуул, ялаа зэрэг амьтныг хөнөөгөөд байвал юу болох вэ? Ямар дадлыг бид өөртөө бий болгох вэ? Ямар дадлыг бид өөрсдөө бид бий болгох вэ гэхлээр бидний уур уцаарыг юу хүргэнэ тэр даруйд бид түүнийг үгүй хийх хөнөөх дадлыг өөрт бий болгоно. Ингэснээр асуудлыг эв найраар шийдэх биш хүч хэрэглэх хандлага өөрт бий болно. Тиймээс шилэн сав, цаас хэрэглэн шумуул хөөн гаргаж байхдаа ямартаа ч шумуулд уурлан уцаарлах хэрэггүй юм. Шумуул бол хэрэггүй амьтны төрөл гэж бодох, бидний тайван байдлыг алдагдуулж буй тул алах нь зүйтэй юм гэж бодох огт хэрэггүй. 

Үүнээс илүү гүн гүнзгийгээр шумуул нь нэгэн төрөлд бидний эх байсан гэж бодож бясалгах ч бий. Гэхдээ үнэндээ бидний ихэнхийн хувьд ийнхүү бодох нь хэцүү л дээ. Гол хэлж буй санаа бол буруу үйл үйлдэж болохгүй гэсэн бодол санаа, тэрхүү шийдэл бодлоо баттай болгох тухай юм.

Миний өөр нэг ярих зүйл бол үйлийн хүч, далд хүчийг боловсруулагч зарим хүчин зүйлийн талаар ярих гэсэн юм. Нас нөгчих үед үйлийн үрийн далд хүчийг идэвхжүүлэгч хүчин зүйлсийн талаар шүтэн барилдлагын арван хоёр гишүүний тухай сургаалд дэлгэрэнгүй өгүүлдэг. Тэдгээр хүчин зүйлс нь дараагийн төрөлд сэтгэлийн үргэлжилийг залгуулдаг юм.    

Эхний хүчин зүйл бол шунал юм. Төвөдөөр “шунал” хэмээн орчуулсан байх бөгөөд санскрит хэлээр бол “цангах” юм. Дараагийн хүчин зүйлийг ерөнхийдөө “авах” хэмээн орчуулсан байдаг. Энэ орчуулга нь их тодорхой биш орчуулга юм. Учир нь “өөрийн үүднээс бүтсэн хэмээн үнэнд барих” гэсэн өөр утга бүхий нэр томьёонд “авах” гэсэн орчуулга байдаг. Үгчлэн орчуулах бол “авах” гэхийн оронд “ямар нэгэн зүйлийг өөрт барих” “ямар нэгэн зүйлийг олж авах” гэсэн утга байна. Минийхээр “хадгалагч” хэмээн томьёолбол зүгээр юм уу гэж боддог. Сэтгэл хөдлөлийг хадгалагч, тогтоон баригч хандлага бөгөөд энэ нь биднийг дараагийн төрөл авах тэрхүү хүчийг хадгалан байдаг. Шүтэн барилдлагын арван хоёр гишүүнд дараагийн төрөлд үйлийн үрийг шидэгч гэж тайлбарладаг бөгөөд өөрөөр мөн тайлбарлах юм бол цаг мөч бүхэнд үйлийн үрийн хүч, далд хүчийг идэвхжүүлж байдаг хүч юм.    

Бидний өдөр тутмын амьдралд үйлийн үр ямар хамааралтай болох талаар ярьж буй энэ үед шунал гэж юу вэ? цангах гэж юу вэ? гэдэг талаар ярих нь зүйтэй юм. Жаргаж зовох аль алинд хамаатай ухагдахуун юм. Жаргаж цэнгэж байх үедээ жаргал үргэлжид үргэлжлэн төгсгөл үгүй байгаасай гэж бид шунадаг. Зовж буй үедээ зовлон түргэхэн шиг дуусаасай гэж хүсдэг. Зовлонтой ч биш жаргалтай ч биш мэдрэмжид бид бас шунадаг. Тэр мэдрэмж нэгэн үзүүрт сэтгэлээр бясалгал хийж буй үед гардаг. Мэдээж хүн тус бүрд шунах, улам ихээр уух цангаа өөр өөр байдаг нь ойлгомжтой.

Хадгалагч гэдгээр элдэв муу сэтгэлийг хэлж байна. Муу сэтгэл нь шуналын эрхэнд баригдан үйлийн хүч, далд хүчийг идэвхжүүлж байдаг. Муу сэтгэлийн дотроос хамгийн их хүчтэй үйлийн үрийг идэвхжүүлдэг нь “би” гэсэн үзэл бөгөөд энэхүү “би” хэмээх үзэл нь “би”-гээ өөрийн сэтгэл хөдлөл, бие эс бөгөөс сэтгэлтэй холбон боддог эс бөгөөс “би” гэдэг бол өөрийн бие, сэтгэлийн эзэн мэтээр боддог. Хураангуйлан хэлэхэд, шунал гэдэг нь зовлонтой байх жаргалтай байх мэдрэмж бөгөөд хадгалагч гэдэг нь тэрхүү жаргал, зовлонг мэдрэгч “би” хэмээгч юм. Хэдийгээр мэдрэмж болон “би” гэдэг нь хоосон чанартай гэдгийг ухаараагүй ч гэсэн хоосон чанарын тухай бодох нь бидний өдөр тутмын амьдралд үйлийн хүчийг хэрхэн идэвхжүүлдэг талаар мэдэхэд хэрэгтэй юм. Өдөр тутам бид ямар нэгэн хэмжээгээр жаргал, зовлонг мэдэрч байдаг. Үүнтэй холбоотойгоор бид “ертөнцийн найман ном”-ын тухай сургаалыг амьдралдаа хэрэгжүүлж болно.

Ертөнц гэдгийг төвөдөөр жигдэн гэх бөгөөд дэн гэдэг нь суурь гэсэн утгатай, харин жиг гэдэг нь эвдрэх, нуран унах гэсэн утгатай. Ертөнцийн найман ном гэдэг нь бидний амьдралд тохиож байдаг аяндаа эвдрэх, алга болох мөн чанартай найман зүйлд санаа зовнин амьдрахыг хэлж байгаа юм. Угаас бат суурьгүй зүйлд бид эсвэл баясаж баярлан эс бөгөөс гутарч шаналж байдаг.   

Ертөнцийн найман номын мөнх бус чанарыг мэдэлгүйгээр бид нэг бол хэт баясаж, нэг бол хэт гутарч шаналж байдаг. Баттай суурь үгүй гэдэг нь юуг хэлж байна вэ гэвэл бидний мэдэрч буй жаргал, зовлон юм. Суурь бат бус тул жаргал, зовлон хоёул мөнх бус, түр зуурын юм. Харин бид тэрхүү мөнх бус чанарыг мэдэлгүйгээр ерөөс үргэлж үргэлжилж байх мөнхийн юм шиг бодон хэт баясаж, хэт гуньж байдаг. Ангаж цангасан хүн дусал ус уухлаараа хэт баярлан алдахгүй юмсан гэж шунадаг. Хэрэв ерөөс ус олдохгүй бол гуньж гутран угаасаа олдохгүй юм байна гэж гуньж шаналж байдаг.  

Жаргаж зовоход хэт баясах, гутрахыг Энэтхэгийн их багш Шантидева нялх хүүхдийн зан гэж хэлжээ. Энэ нялх зангаасаа салах хэрэгтэй. Ингэхийн тулд аливаа зүйлийг тэгшид үзэх бодлыг өөрт төрүүлэх хэрэгтэй. Орчлон хорвоогийн мөн чанар бол бүх зүйл өөдөө уруугаа явж байдаг тул жаргаж цэнгэх үедээ, жаргалтай мэдрэмж төрөх үед хэт баярлан хөөрөхгүй байхыг хэлж байгаа юм. Заримдаа бид жаргалтай, заримдаа гунигтай байдаг. Энэ бол угаас мөн чанар юм. Хэзээ жаргах, хэзээ зовохоо бид урьдаас таан мэдэх арга үгүй. Ямар ч шалтгаан үгүйгээр бидний сэтгэл санааны байдал өөрчлөгдөж байдаг. Жаргах, зовох аль үед ч хэт их сүртэй том болгон бодох нь хэрэггүй юм. Хэлж буй гол санаа бол юу ч тохиолдсон үнэндээ бол нэг их онцгой зүйл биш юм. 

Нэг их онцгой зүйл биш гэдэг нь үнэндээ гайхаж шагшраад байх зүйл биш гэсэн үг юм. Юу хүлээн амьдрах вэ? Амьдрал угаасаа өөдөө уруугаа л байдаг, нэг их сүр бадруулах хэрэг байна уу? Бид заримдаа жаргалтай, заримдаа гунигтай байдаг. Мэдээж муу үйл хийвэл зовлон, сайн үйл хийвэл жаргал ирдэг нь үнэн, гэхдээ аль нь ч тохиосон хэт баярлах, гуних хэрэггүй юм. “Би” үзэлд баригдаад “Би жаргаж байна, жаргалтай байна” гэх эс бөгөөс “Хөөрхий би ч үнэхээр зовж байна даа” гэх хэрэггүй юм аа.  Мэдээж бид зовохыг хүсэхгүй, жаргахыг хүснэ. Буддын шашны сургаалыг хэрэгжүүлж буй нь мэдээж зовлонгоос огоот ангижраж гэгээрэлд хүрэхийн тухайд юм. Үйлийн үрийн тухай сургаалыг өөрийн амьдралд хэрэгжүүлснээр өөрийн сэтгэл амар амгалантай болдог. Өдөр тутмын жаргалтай, зовлонтой мэдрэмж төрөх үед тэгш хандсанаар сэтгэлийн амар амгалан төрдөг. Нэгэнт орчлонд амьдарч буй тул юу хүлээх гэж? Ном сургаалаа л бодож тунгаан хэрэгжүүлж байх хэрэгтэй. Мөч цаг тутамд их аз жаргалгүй байв ч энэ нь чухал зүйл мөн үү?  

Ингэж хэлж байгаа нь ерөөс юу ч мэдрэхгүй жаргалтай, зовлонтой аль аль мэдрэмжээ бид дарах ёстой гэсэн үг биш юм. Мэдээж үгүй. Сэтгэл санаа жаргалтай байх гунигтай байх аль аль нь байх л зүйл. Сайхан зүйл тохиовол мэдээж баярлана. Хүнд хэцүү зүйл тохиовол гуниглана. Жишээ нь бид хоолны газар очоод өөрийн идэх дуртай хоолоо захиалах гэе. Гэтэл тэр хоолыг хийх боломжгүй байвал мэдээж сайхан биш. Гэхдээ байхгүй байна гээд сүр бадруулаад гуниглаад гутраад өдрийн турш ааш муутай байх хэрэггүй биз дээ. 

Магадгүй энэ бага зэрэг хачин жишээ байх. Бүр тодруулаад жишээ авахад бидний хайртай нэгэн нас барлаа. Мэдээж бид гуниглана. Үүнд ямар ч буруу зүйл үгүй. Үнэндээ гуниглахгүй бол бүр хачин. Гэхдээ нөгөө бат бөх “би”-тэйгээ уяад гуниглах хэрэггүй юм. Өөр өнцгөөс харвал бид хэн нэгэнтэй байх үедээ “Би үнэхээр аз жаргалтай байна. Бид хоёр үнэхээр аз жаргалтай байгаа биз дээ” гээд үргэлж хэлээд байх юм бол тэр сайхан мэдрэмжээ алга болгож ч магад. Зүгээр л мэдэр. Жаргалтай байна уу зовлонтой байна уу аль нь ч нэг их сүртэй зүйл биш юм.

Жаргал, зовлон тохиох үед тэгшид харахаас гадна мөн нэн ялангуяа зовж шаналах үедээ тэрхүү зовлонгийн шалтгаан болсон муу үйл үйлдлээ олж харах нь чухал. Дээр ярьсанчлан бид өөрсдийн дадал болсон үйлдлээ олж харан тэрхүү буруу үйл үйлдлээ засах тал дээр ажиллах хэрэгтэй. 

Өөр нэгэн ярих зүйл бол бодь мөрийн зэрэг дэх гурван төрөлхтний гурван сэтгэлийн тухай юм. Бодь мөрийн зэрэгт заасан гурван төрөлхтний сэтгэлтэй үйлийн үрийг холбон ярих юм.  Гарах үр нь зовлон тул бид буруу үйл хийхээс зайлсхийн үйлдэхгүй. Бидний хийж буй үйлдэл бусад хүмүүст хэрхэн тусах талаар бид мэддэггүй. Харин өөрийн зүгээс зовлонг эс хүсэх тул буруу үйлийг үйлдэггүй. Бидэнд айх сэтгэл бий. Буруу үйл хийснээр хэн нэг нь биднийг шийтгэх тухай энд ярьж байгаа юм биш ээ. Зүгээр бид зовлонг хүсдэггүй энэ насанд ч хойд насанд ч. Ийнхүү буруу үйлийн үрд гарах зовлонгоос айн буруу үйлийг үйлдэхгүй байх нь эхний төрөлхтөн буюу бага төрөлхтний сэтгэл юм.

Дунд төрөлхтний сэтгэл нь орчлонгийн зовлонгоос уйсаж гэтлэхүй буюу гэгээрлийг хүсэх сэтгэл юм. Гэгээрлийг эс олбоос орчлонгийн жаргал, зовлон үргэлжид тасралтгүй үргэлжилсээр л байх болно. Үнэхээр зовлонтой. Дээд төрөлхтний сэтгэл нь бид буруу үйл бүгдийг эс үйлдэхийг хүснэ. Учир нь бусдад туслахад буруу үйл саад тотгор болдог. Өөрийн амьдралд дэгэн догон хүсэшгүй зүйлс бидэнд тохиосоор байх ахул хэрхэн бид бусдад тусалж чадах билээ? Дээд төрөлхтний гол хүсэл бол бусдад туслахад садаа бологч муу үйлийг үйлдэхгүй байхад оршино. Бусдад хорлол учруулахгүй байх гэдгээс илүү бусдад туслахын тулд саад тотгорыг арилгах талаар дээд төрөлхтөн боддог. Буддын шашны ёс зүйн тухай хандлага болон Барууны хүмүүнлэг хандлага буюу “Миний үйлдэж байгаа үйл бусдад хорлол учруулахгүй л байвал болно” гэсэн хоёр хандлагад их зөрөө бий. Барууны бусдад хохирол учруулахгүй л байвал болно оо гэдэг хандлагад буруу зүйл үгүй, гэхдээ бидний үйлдэж буй үйлдэл хор хохирол учруулахгүй гэдгийг бид яаж мэдэх билээ? Жишээ нь хэн нэгний эд зүйлийг хулгайлъя гэж бодоход эд зүйлээ алдсан хүн даатгалаас даатгалаа авчих тул тэдэнд хохирол учруулахгүй харин ч эд зүйлээ алдсан хүмүүс баяртай байх болно гэж бодож болох л юм. Гэхдээ яг үнэндээ хүний юмыг хулгайснаар таны бодож байгаа шиг бусад баярлах болов уу? Өөр нэг жишээ нь бид хэн нэгэнд их мөнгө өгтөл тэр хүнийг дээрэмдээд амийг хөнөөчихвөл яах вэ? Тус болж байна гэж бодтол үнэндээ ус болжээ.   

Буддын шашинд мэдээж бусдад хайр энэрэл, нигүүлсэхүй сэтгэлтэй байхыг сургадаг. Тиймээс бид бусдад хорлолтой үйл үйлдэхгүй. Гэхдээ Буддын шашны дээд төрөлхтний сэтгэл бол зөвхөн хорлохгүй гэдгээр бусдад туслах үйлдлээ хязгаарлахгүй байхыг хэлдэг. Энэ сэтгэл нь бусдын тусад гэгээрэх, бусдад чадлын хэрээр туслах зам мөртэй яв цав нийлдэг юм. Буддын шашинд үйл, үйлийн үрийн тухай ярихад энэ их чухал яриа юм.  Бусдад туслах тухай Их Хөлгөний сургаал нь бидний өдөр тутмын ёс зүйт амьдралыг улам бэхжүүлдэг. Муу үйл хийгээд байх юм бол яаж бусдад тусалж чадах билээ? Жишээ нь бид үргэлж хэн нэгэнтэй хэрэлдэж маргалдаж, бусдыг хуурч байдаг бол бусад хүмүүс бидэнд хэрхэн итгэх билээ? Итгэл үгүйгээр хэрхэн бусдад тусалж чадах билээ? Тодруулан багш дээр жишээ аван ярихад хэрвээ бидний үйлийн үр боловсрон шавь оюутнууд биднээс салан одох бол бид хэрхэн оюутнуудтай тусалж чадах билээ. Ямар үйлийн үр боловсорч буйг тунгаан бодож бид бусдыг шүүмжилдэг муу зангаа засаж үүний оронд бусдын сайн сайхныг эрдмийг өгүүлж байх нь чухал болохыг бид ухаарах ёстой.   

Төгсгөлд нь нэг зүйлийн талаар ярья. Энэтхэгийн их багш Васубанду “Абхидхармакоша” хэмээх зохиолдоо сайн үйл хийхэд хамтад байдаг хоёр сэтгэлийн талаар дурджээ. Асанга гэгээний зохиолд дээрх тайлбараас өөр байдаг ч Васубандугийн тайлбарыг авч үзье. Сайн сайхан сэтгэл, эрдэмтэй хүнийг хүндлэх хүндлэл нь эхний сэтгэл юм. Хоёрдох нь үл тоомсорлон буруу үйлийг үйлдэхгүй байх. Үл тоомсорлох гэдэг нь жишимгүй, хэнэггүй байх гэсэн утга юм. Өөрийн бодол санаа, үйлдэлд хяналт үгүй хэнэггүй байх. Хэнэггүй, за яахав дээ гэсэн хандлагаар буруу үйлийг үйлдэхийг хэлж байгаа юм. Яахав тэгж санагдаад гээд л буруу үйлийг хийчхэж байгааг хэлж байна. 

Сайн үйлийг хийхэд сайн сайхан чанарыг хүндэлдэг дээдэлдэг, мөн өөртөө хяналтай байдаг. Хэнэггүй биш харин эсрэгээр юу хэлэх, хийхдээ хянамгай байдаг. Өдөр тутмын амьдралдаа бид энэ хоёр сэтгэлийг санаж байх нь хэрэгтэй. Тэвчээр, бусдыг энэрэх сэтгэл зэрэг сэтгэлийн сайн чанарыг эрхэмлэн дээдлэх, сайхан сэтгэлтэй хүнийг хүндлэх нь сайн үйл хийж байх урам зоригыг өгч байдаг. Үүний дээрээс өөрийгөө хянан юу хиймээр санагдана түүндээ авталгүйгээр хэлэх, хийхээ хянан үйлдэх нь чухал юм.   

Үйлийн үр, түүнтэй холбогдох сургаал нь бидний өдөр тутмын амьдралтай хэрхэн холбогдох талаар нэлээн дэлгэр ярилаа. Хоёр зүйлийн талаар тухайлан харья. Сайн үйл үйлдэх нь зүгээр л сайн хүн байхын тулд хараахан биш юм. Энэ бодол санаа, хандлага сайн үйл үйлдэх суурь бол биш. Сайхан сэтгэл, сайхан сэтгэлтэй хүмүүсийг хүндлэн дээдэлж, өөртэй хяналттай байн буруу үйлийг хийхгүй байх нь чухал юм. Энэ сэтгэлээр өөрт болон бусдад сайн үйлийг үйлд!