“Оюун судлахуйн найман шад шүлгийн” - ын тайлбар – Далай лам

Гаадамба Гэшэй Лангри-тангпагийн бүтээл болох Оюун судлахуйн найман шад шүлэг буюу оюун судлахуйн сургаалд Парамитаяана буюу Чанадын хөлгөн, “Судрын хөлгөн” – ий заасан арга, билгийн бүтээлийг тайлбарладаг.Эхний долоон бадаг нь аргын, тухайлбал асрах сэтгэл, бодь сэтгэлийн бүтээлийг авч үздэг бол наймдахь бадаг нь билгүүний буюу ялгах ухамсрын бүтээлийг авч үзнэ.

(1) Хэргийн дээдийг бүтээхийн үүднээс xамаг амьтныг би бээр xүслийг хангагч чандмань эрдэнээс илүүд xэзээ ямагт үзэх болтугай.

Бид хийгээд бусад хамаг амьтан зовлонгүй, амгалантай байхыг хүсдэг. Үүгээрээ бид бүгд ав адил. Гэвч хүн тус бүр ердөө нэг хүн байхад бусад хамаг амьтан бол тоолшгүй олон юм. 

Ийнхүү бидний авч үзэх ёстой хоёр хандлага бий: нэг нь зөвхөн өөрийгөө эрхэмлэх, нөгөө нь бусдыг эрхэмлэх. Өөрийгөө эрхэмлэх хандлага нь биднийг маш хаалттай болгоно. Бид өөрийгөө маш чухалд тооцох бөгөөд бидний суурь эрмэлзэл өөрөө амгалан байх, өөрийн ажил үйл бүтэмжтэй байхыг хүсэх хүсэл байна. Гэвч бид үүнийгээ хэрхэн бий болгохыг мэддэгүй. Үнэндээ, өөрийгөө эрхэмлэх хандлагаар аливаа үйлийг хийх нь биднийг хэзээ ч баяр жаргалтай болгодоггүй. Гэтэл эсрэгээрээ бусад хамаг амьтныг өөрөөсөө илүүд үзэж, бусдад туслахыг бүхнээс илүүд үнэлж, бусдыг эрхэмлэх хандлагатай хүмүүс байдаг. Ийм хандлагаар үйлдэл хийснээр тэд өөрсдөө баяр жаргалтай болдог. 

Жишээ нь, хүмүүст тусалж, тэдэнд үйлчлэхэд чин сэтгэлээсээ хандаж байсан улс төрчид түүхэнд хүндэтгэлтэйгээр тэмдэглэгдсэн байдаг бол бусдад муу зүйл хийж, шударга бус байдлаар тэднийг ашиглаж байсан хэсэг нь муу хүмүүсийн жишээболсон нь бий.Шашин, хойд төрөл, нирвааны талаар ярилгүйгээр энэ насны амьдралаас харахад хувиа хичээсэн хүмүүс өөрсдийн аминч үйлдлээрээ өөртөө сөрөг үр дагавар ачирдаг. Харин Тереза эх гэх мэт чин сэтгэлээсээ өөрийн бүхий л амьдралаа ядуу зүдүү хүмүүст туслахад зориулсан хүмүүсийг үргэлж хүндэтгэн санан дурсана. Тэдний талаар хэлэх ямар нэг муу зүйл байдаггүй. 

Энэ бол бусдыг эрхэмлэсний үр дүн. Бүр бидний элгэн садан биш хүмүүс биднийг хүссэн ч, хүсээгүй ч бидэнд элэгсэг хандан, бидэнтэй байхдаа баяртай байж, бидэнд халуун дотно ханддаг. Хэрэв бид бусдын өмнө сайхан зүйл ярьж, ардуур нь өөдгүй зүйлүүдийг ярьж хийдэг бол мэдээж хэн ч бидэнд дуртай байхгүй. Иймд бүр энэ насны амьдралд хэрэв бид өөрийн чадах хэрээр бусдад туслахыг хичээж, аминч бодлыг аль болохбага төрүүлж байвалбид амар амгалантай байх болно. 

Бидний амьдрал үнэндээ урт биш, хамгийн уртдаа нэг зуун жил. Хэрэв энэ хугацаанд бид бусдын сайн сайхны төлөө санаа тавьж, тэдэнд сайн, халуун дотно сэтгэлээр хандаж, хувиа хичээх сэтгэл, уур бухимдлыг бага төрүүлж байвал энэ үнэхээр гайхалтай, маш сайн хэрэг болно. Энэ бол үнэндээ аз жаргалын шалтгаан юм. Хэрэв бид аминч сэтгэлтэй, үргэлж өөрийгөө эхэнд тавьж бусдыг хоёрдугаарт тавибал бодит үр дүнд бид өөрсдөө хамгийн сүүлд барианд орно. Сэтгэлдээ өөрийгөө хамгийн сүүлд тавьж, бусдыг эхэнд тавих нь түрүүлэх арга. Иймд дараа төрөл, нирвааны талаар санаа тавих хэрэггүй, тэдгээр нь алгуур ирнэ.Хэрэв бид энэ насандаа сайхан сэтгэлтэй, аминч сэтгэлгүй, сайн хүмүүс байвал энэ дэлхийн сайн иргэд болох болно. 

Бидний Бурханы шашинтан, Христийн шашинтан, эсвэл коммунист байх эсэх нь хамаагүй. Хамгийн чухал зүйл бол бид хүн учраас сайн хүн байх хэрэгтэй. Энэ бол Бурханы сургаал. Энэ бол дэлхийн бүх шашны илгээж ирсэн мессеж юм. Харин Бурханы сургаалд аминч сэтгэлийг арилгаж, бусдыг эрхэмлэх хандлагыг төлөвшүүлэх аргууд бий. Жишээ нь, Шантидэва гэгээний гайхалтай бүтээл болох Бодьсадвын явдалд орохуй, Бодичаряаватарань үүнд маш тустай зохиол юм. Би өөрөө энэ номны дагуу бүтээлээ хийдэг, үнэхээр тустай.  Бидний сэтгэл маш овжин зальтай, түүнийг хянах үнэхээр хэцүү. Гэвч, хэрэв бид байнгын хүчин чармайлт гаргаж, учир шалтгааны ухаанаар ухаж, нухацтай шинжилгээг уйгагүй хийж үзвэл сэтгэлээ хянаж, түүнийг илүү сайн болгон өөрчилж чадна. 

Барууны зарим сэтгэл судлаачид уур бухимдлыг хорьж болохгүй харин түүнийг илэрхийлж байх хэрэгтэй гэдэг. Тэдний хэлж буйгаар бид уурлаж байх хэрэгтэй байх нь!Гэвч бид илэрхийлэх хэрэгтэй, илэрхийлэхгүй байх хэрэгтэй сэтгэл зүйн асуудлуудыг хооронд нь нухацтай ялгаж байх ёстой. Зарим тохиолдолд, бидэнд үнэхээр шударга бусаар хандаж болох бөгөөд бид түүнийг дотроо хадгалж гүнзгийрүүлснээс гомдлоо илэрхийлэх нь зөв. Гэвч үүнийг уур бухимдлаар илэрхийлэх нь ямарч тусгүй. Хэрэв бид уур гэх мэт сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулдаг сэтгэл хөдлөлүүдийг тэтгэсээр байвал тэр нь бидний зан чанарын нэг хэсэг болно. Уурыг илэрхийлэх удаа бүрт түүнийг дахин илэрхийлэхэд хялбар болно. Ямарч хяналтгүй зүгээр нэг ууртай хүн болох хүртэл бид түүнийг дахин дахин хийсээр байх болно. Иймд сэтгэл хөдлөлийн асуудлуудын хувьд зөв зүйтэй илэрхийлж болох сэтгэл хөдлөлүүд мэдээж байх боловч зарим нь тийм байдаггүй. 

Сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулдаг сэтгэл хөдлөлүүдийг хянахыг оролдох үед эхэндээ хэцүү байна. Эхний өдөр, эхний долоон хоног, эхний сард бид тэднийг сайн хянаж чадахгүй. Гэвч байнгын хүчин чармайлт гаргаснаар бидний сөрөг сэтгэл алгуур буурна. Сэтгэлийн төлөвшил дэх ахиц дэвшил эм болон химийн нэгдлүүд хэрэглснээр гарахгүй, энэ нь сэтгэлийг хянахаас шалтгаална. Хэрэв түр хугацааны эсвэл туйлын хүслээ биелүүлэхийг хүсвэл өөрийгөө эрхэмлэхгүй байх үүднээс сэтгэлээ хянах хэрэгтэй болохыг бид үүнээс харж байна.Үүний тулд бид бусдад хүслийг хангагч чандмань эрднээс ч илүү их найдах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, бид бусдыг цаг үргэлж бүхнээс илүү эрхэмлэж байх хэрэгтэй. Учир нь бусдыг эрхэмлэх хандлага нь үнэндээ бидний хүслийг биелүүлэх тэр зүйл юм.

Энэ бүтээлийн гол зорилго нь сэтгэлээ илүү сайжруулах явдал уу эсвэл бусдад туслах ямар нэг зүйл хийх явдал уу? Аль нь илүү чухал вэ?

Аль аль нь чухал. Юуны түрүүнд, хэрэв бидэнд хиргүй цэвэр сэдэл байхгүй бол юу ч хийж байсан бид сэтгэл ханамжтай байхгүй болов уу. Иймд бидний хийх хэрэгтэй эхний зүйл бол хиргүй цэвэр сэдэл бий болгох. Гэвч бусдад туслах ямар нэг зүйл бодитой хийж эхлэхээс өмнө тэрхүү сэтгэлийг бүрэн төлөвшүүлэхийг хүлээх шаардлагагүй. Мэдээж бусдад хамгийн боломжит үр дүнтэй аргаар туслахын тулд бид бүрэн гэгээрсэн Бурхан байх хэрэгтэй. Бусдад өргөн хэмжээнд, дэлгэр сайн туслахын тулд бид арьяа бодьсадвагийн сэтгэлийн бүми түвшингийн нэгэнд хүрсэн байх ёстой. Энэ нь бид хоосон чанарыг алдаагүй таньсан, далд мэдрэхүйн эрдмийг олсон байх хэрэгтэй гэсэн үг. Гэвч бидний тус хүргэж болох олон түвшин бий. Бүр эдгээр чадваруудад хүрэхээс өмнө бид бодьсадвын адилаар үйлдэл хийж болно. Гэвч мөн чанарынхаа хувьд бидний үйл тэднийхээс илүү бага үр нөлөөтэй байх болно. 

Иймд бүрэн эрдэм төгс болохыг хүлээлгүйгээр бид сайн сэдэл төрүүлж, түүгээрээ бусдад хамгийн сайн тус хүргэхийг хичээх хэрэгтэй.Энэ бол хаа нэг зэлүүд газар ердөө бясалгал, уншлага хийж суухаас илүү сайн, тэнцвэртэй арга юм. Мэдээж энэ нь хувь хүнээс маш их шалтгаална. Хэрэв бид ямар нэг аглаг газар сууж тодорхой хугацаанд тодорхой эрдмийг төрүүлнэ гэсэн итгэлтэй байвал, тэр бол өөр хэрэг. Өөрийн цаг хугацааны талыг идэвхтэй ажилд, талыг нь бясалгал бүтээлд зарцуулах нь хамгийн зөв байх.

(2) Хаа одож хэнтэй нөхөрлөвч xэзээд өөрийг хамгаас дорд барьж xүрэн зүрхний угаас хэнийг ч болов xүндлэн дээдэлж үйлдэх болтугай.

Хэнтэй ч хамт байсан бид ихэнх тохиолдолд “Би түүнээс илүү хүчтэй”, “Би түүнээс илүү сайхан”, “Би илүү чинээлэг”, “Би илүү өндөр боловсролтой” гэх зэрэг зүйлүүдийг бодож байх жишээтэй. Маш их бардам сэтгэлийг гаргаж байдаг. Энэ нь сайн хэрэг биш. Харин түүний оронд бид төлөв даруу байх хэрэгтэй. Бүр бусдад тусалж байхдаа, хүмүүнлэгийн ажил хийж байхдаа бид сул дорой нэгэнд тусалж буй их ивээгч адил ихэрхүү байдлаар өөрийгөө авч үзэхгүй байх хэрэгтэй. Энэ бас бардам сэтгэл. Харин бид ийм үйл ажиллагаанд оролцохдоо маш төлөв даруу байж, эдгээр хүмүүст үйлчилж байна гэж бодох ёстой. 

Бид өөрийгөө амьтадтай харьцуулахдаа жишээ нь “Би хүн төрөлтөн” эсвэл “Би хувраг хүн” гэх мэтээр бодож, тэднээс өөрийгөө хамаагүй илүү мэт санаж болох юм. Нэг талаасаа бид бол хүний төрөлтөн, Бурханы сургаалыг бүтээж байгаа хүмүүс учраас шавьж хорхойноос хамаагүй илүү гэж хэлж болох юм. Гэвч нөгөө талаасаа тэдгээр хорхой шавьж бол ямарч гэм зэмгүй, атгаг санаагүй байдаг бол бид өөрсдийн зорилгод хүрэх, нөхцөлөө сайжруулахын тулдтойруу аргаар өөрсдийгөө өөрөөр илэрхийлж, байнга худал хэлдэг. Энэ талаас нь харахад бид ямар нэг дүр эсгэх зүйлгүйгээр ердөө өөрсдийнхөө хийх зүйлийг хийж яваа тэдгээр шавьж хорхойноос хавьгүй муу гэж хэлэх хэрэгтэй байх. Энэ бол төлөв даруу байж сурах нэг арга юм.

(3) Явдал үйлийн үест сэтгэлийн урсгалыг шинжиж ямар боловч муу сэтгэл төрөх сацуу өөрийг хийгээд өрөөлийг доройтуулах учир даруй түүнийг хүчлэн буцаах болтугай.   

Аминч сэтгэлтэй, бусдыг ердөө хайхрахгүй зөвхөн өөрөөрөө бүрэн эзлэгдсэн байгаа үед сэтгэлээ шинжилж харвал бид сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулдаг сэтгэл хөдлөл, сөрөг хандлагууд нь энэхүү зан байдлын үндэс болж байгааг мэдэх болно. Тэдгээр нь сэтгэлийн тайван байдлыг маш их алдагдуулдаг учиртэдгээрийн нөлөөнд орж буйгаа мэдэх даруйд тэднийг сөрөх ерөндөгүүдийг хэрэглэх хэрэгтэй. 

Бүхий л сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулдаг сэтгэл хөдлөл, хандлагуудыг сөрөх ерөнхий нэг ерөндөг бол хоосон чанарын бясалгал. Гэвч эхлэн суралцагчид бидний хувьд хэрэглэж болох тодорхой ерөндөгүүд бас бий. Тухайлбал, дурлан хүлэгдэх сэтгэлийн хувьд тухайн зүйлийн үзэмжгүй муухай талыг, уур бухимдлын үед асрах сэтгэлийг, бодит байдлын талаарх мэдлэг туршлагагүй үед шүтэн барилдлагыг бясалгаж, сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулсан олон бодлын үед амьсгал, хий дээр төвлөрөх хэрэгтэй.

Ямар шүтэн барилдлагыг хэлж байна вэ?

Арван хоёр шүтэн барилдлага, мунхагаас эхлээд өтлөх, үхэх хүртлэх. Бүх үзэгдлийн үнэн бодитой орших нь хоосон гэдгийг учир шалтгаанаар батлахдаашүтэн барилдлагыг бидилүү нарийн түвшинд ашигладаг.

Дурлан хүлэгдэх сэтгэлийг даван туулахын тулд ямар учраас бид тухайн зүйлийн үзэшгүй муухай талыг бясалгах хэрэгтэй болдог юм бэ?

Тухайн зүйлийг маш сайхан гэж харсан учраас бид тэдгээр зүйлүүдэд дурлан хүлэгддэг. Тэдгээрийг тийм үзэмжтэй биш гэж харах нь үүнийг сөрнө. Жишээ нь бид өөр нэг хүний бие галбирыг маш сайхан гэж харснаар түүний биед татагдаж болно. Энэхүү дурших сэтгэлийг шинжилж эхлэхэд энэ нь ердөө арьсыг харсаны үндсэн дээр суурилсан болохыг бид олж мэднэ. Гэвч бидэнд сайхан харагдаж байгаа тухайн биеийн мөн чанар нь түүнийг бүрдүүлж буй мах, цус, яс, арьс зэрэг юм. 

Одоо бүгдээрээ жишээ болгон хүний арьсыг шинжилж үзье. Хэрэв түүнээс нэг хэсгийг авч хэдэн өдрийн турш тавиур дээр байлгавал үнэхээр дургүй хүрмээр муухай болно. Энэ бол арьсны мөн чанар. Бидний биеийн бүхий л хэсэг үүнтэй адил. Хүний биеийн өчүүхэн төдий маханд ч ямарч сайхан зүйл байхгүй. Бид цус харахаараа татагдах бус бүр айдаг. Бүр сайхан зүр царай хүртэл, хэрэв шалбарч зурагдвал ямарч сайхан зүйлгүй болно. Үзэмжгүй муухай байдал нь үнэндээ бие махбодын мөн чанар. Хүний яс, араг яс бас эвгүй муухай. Гавал болон солбисон чөмөгний дүрс нь маш сөрөг утга санаа илэрхийлдэг тийм биз дээ? 

Энэ бол дурлан хүлэгдэх сэтгэл буюу хайр гэдэг үгээр илэрхийлэгдэх сөрөг сэтгэл болох хүсэн тэмүүлэх, дурлан хүлэгдэх сэтгэлийг төрүүлдэг зүйлүүдийг шинжлэх арга юм. Тухайн зүйлийн үзэмжгүй талуудыг илүү их бодох хэрэгтэй, тэр талаас нь тухайн хүн, юмсын мөн чанарыг шинжилж үзэх хэрэгтэй. Хэдийгээр энэ нь бидний дурлан хүлэгдэх сэтгэлийг бүрэн хянаж чадахгүй ч түүнийг бага боловч бууруулна. Энэ нь юмсын үзэмжгүй талыг бясалгах, ингэж харах зуршил бий болгохын зорилго юм. 

Өөр нэг төрлийн хайр буюу асрах сэтгэл нь “Тэр, тэр хүмүүс үнэхээр сайхан учраас би тэднээр бахархаж, тэдэнд асрах сэтгэл төрүүлэх хэрэгтэй” гэсэн учир шалтгаан дээр үндэслэдэггүй. Хиргүй цэвэр хайрын суурь бол “Энэ бол зовлон хүсдэггүй, жаргал хүсэж буй, жаргалтай байх эрхтэй нэгэн төрөлхтөн. Үүний үндсэн дээр түүнийг хайрлах, энэрэх сэтгэл төрж байна” гэх сэтгэл юм. Энэ төрлийн хайр нь мэдлэг туршлагагүй байдал, мунхагт суурилсан, тиймээс эрүүл бус, батгүйтэрхүү урд өгүүлсэн хайраас тэс ондоо юм.   

Асарч хайрлах сэтгэл төрөх шалтгаанууд нь эрүүл, зөв үндэслэлтэй байдаг. Дурших сэтгэл төдий хайр нь тухайн орны хандлага нь бага зэрэг өөрчлөгдөх гэх мэт багахан өөрчлөлт гарахад биднийг шууд өөрчлөгдөхөд хүргэнэ. Энэ нь бидний сэтгэл маш өнгөц зүйл дээр суурилсан байдагтай холбоотой. Гэрлэлтийг жишээ болгон авч үзье.Ихэнх тохиолдолд хэдэн долоон хоног, хэдэн сар эсвэл хэдэн жилийн дараа хосууд муудалцан дайсан болж салцгаадаг. Тэд хайр сэтгэлээр гэрлэдэг, хэн ч үзэн ядах сэтгэлээр гэрлэлтийг сонгодоггүй. Гэвч хэсэг хугацааны дараа бүх зүйл өөрчлөгддөг. Яагаад? Харилцааны тэрхүү өнгөц төдий сууриас шалтгаалан нэгэнд нь багахан өөрчлөлт гарахад тэр нь нөгөө хүний хандлага бүрэн өөрчлөгдөхөд хүргэж байна. 

“Бусад хүн бол миний адил хүн. Мэдээж би амар амгалан хүснэ, тэр ч бас амар амгалан хүсэж байгаа. Би аз жаргалтай байх эрхтэйн адил энэ хүн бас аз жартгалтай байх эрхтэй” гэж бид бодох хэрэгтэй. Ийм учир шалтгааны эрүүл үндэслэл нь хиргүй цэвэр асрах, энэрэн нигүүлсэх сэтгэлийг бий болгоно. Ингээд бидний тэр хүний талаарх үзэл хэрхэн өөрчлөгдөхөөс үл хамааран, сайнаас муу, муухай болон өөрчлөгдсөн ч тэр хүн үнэндээ тэр л хүн хэвээр байна. Иймд асрах сэтгэл төрүүлэх үндсэн шалтгаан үргэлж хэвээр байдаг учраас бидний бусдад хандах сэтгэл маш тогтвортой байна. 

Мэдээж бид өөрийн сэтгэлийн татах хүнтэй хамт байх, эсвэл дуртай зүйлээ хийж, эдэлж хэрэглэхэд тодорхой таашаал төрнө. Гэвч Нагаржуна гэгээний Эрдэнийн эрх (169) бүтээлдээ хэлсэнчлэн,

Маажих нь амгалан авчрах боловч маажуур үгүй байх нь илүү амгалантайн адил ертөнцийн дур хүслийг хангахаас түүн үгүй байх нь илүү амгалантай.

Уур бухимдлын ерөндөг нь асрах сэтгэлийн бясалгал. Учир нь уур бол маш хатуу ширүүн сэтгэлийн төлөв байдал бөгөөд бид түүнийг асрах сэтгэлээр зөөллөх хэрэгтэй.

(4) Авир чанар муут хэн нэгэн хилэнц зовлонд нэрвэгдэхийг үзээд эрдэнэсийн гуу сан олсон мэт олдохуйяа бэрх хэмээн энхийрлэх болтугай.

Хэрэв бид маш зэрлэг, бүдүүлэг, ёс бус, тааламжгүй хүнтэй тааралдвал ихэнх тохиолдолдтүүнээс зугтах сэтгэл төрнө. Ийм тохиолдолуудад бидний бусдыг асарч хайрлах сэтгэл буурах хандлагатай болно. Тухайн хүнийг муу хүн хэмээн бодож бусдыг асарч хайрлах сэтгэлээ сулрахад хүргэхийн оронд түүнийг асрах, энэрэн нигүүлсэх сэтгэлийн онцгой орон гэж үзэж, олоход бэрх үнэт эрдэнэтэй учирсан мэт түүнийг эрхэмлэх хэрэгтэй. 

(5) Хэн нэгэн өст сэтгэлээр xүлцэшгүй ихээр хараан, доромжлох тэргүүтэнд үл зохих алдаа унал бүгдийг би өөрт аваад үнэнхүү ялалтыг бусдад өргөх болтугай.

Хэрэв хэн нэгэн биднийг мэдлэггүй, юмсыг хэрхэн хийхийг мэддэггүй гэх зэрэг зүйлийг хэлэн доромжлон гутааж, шүүмжилбэл бид маш их уурлаж, тухайн хүний хэлсэн зүйлтэй маргадаг. Ийм байдлаар бид хариу үйлдэл хийхгүй байхыг хичээх ёстой. Харин төлөв даруу хүлээцтэй байдлаар тэдгээр үгнүүдийг хүлээн авах хэрэгтэй. 

Өөртөө ялагдлыг хүлээн авч, бусдад ялалтыг өгөх тухай зөвлөгөөний хувьдбид хоёр төрлийн нөхцөлийг ялгах хэрэгтэй. Хэрэв бид зөвхөн өөрийн сайн сайхныг бодох, хувиа хичээх сэдлээр бүрэн эзлэгдсэн байвал хэдий бидний амьдрал аюулын ирмэгт тулсан байсан чялагдлыг өөртөө авч, ялалтыг бусдад өргөх хэрэгтэй. Гэвч хэрэв тухайн нэг нөхцөлд бусдын амьдрал аюулын ирмэгт тулсан бөгөөд бид бусдын эрхийг хамгаалахын төлөө хичээл зүтгэлтэй ажиллах хэрэгтэй бол ялагдлыг хэзээ ч хүлээн зөвшөөрч болохгүй. Бодьсадвын дөчин зургаан гишүүн сахилын нэгэнд хэн нэг хүн маш хортой зүйл хийх гэж буй тохиолдолд хэрэв бүхий л тайван арга үр дүн өгөхгүй болтухайн хүний үйлдлийг зогсоохын тулд хүчтэй арга хэрэглэх, ямар нэг зүйл хийх шаардлагатай гэсэн байдаг. Хэрэв бидэнд түүнийг хийх чадвар байгаа үед хүчтэй арга хэрэглэхгүй бол тухайн сахилыг алдана. 

Бодьсадвын энэхүү сахил болон өөртөө ялагдлыг авч, бусдад ялалтыг өгөх дээрх тавдахь бадаг хоёр зөвчилдөж байгаа мэт харагдаж болох боловч энэ нь тийм биш юм. Бодьсадвын сахил нь бидний нэн тэргүүний сэтгэл нь бусдын сайн сайхны төлөө байх нөхцөлүүдтэй холбоотой. Хэрэв хэн нэг хүн маш хортой, аюултай зүйл хийх гэж байвал хэрэв шаардлагатай бол түүнийг зогсоох хүчтэй аргуудыг авахгүй байх нь буруу. 

Орчин үеийн энэхүү маш өрсөлдөөнтэй нийгмүүдэд хүчтэй өөрийгөө хамгаалах гэх мэт аргууд байнга шаардлагатй болдог. Эдгээрийн цаадах сэдэл нь хувиа хичээсэн байх ёсгүй харин бусдыг асарч, энэрсэн өргөн хүрээтэй, гүнзгий сэтгэл байх ёстой. Хэрэв бид бусдыг сөрөг үйлийн үр бий болгохоос хамгаалах сэтгэлээр үйлдэл хийж байвал энэ нь яахын аргагүй зөв.

Ямар нэг буруу зүйлтэй тааралдах үед хүчтэй арга хэмжээ авах шаардлагатай байж болох юм, гэвч ийм шийдвэр гаргахын тулд бид хэний шийдвэрт найдах вэ? Өөрийнхөө ертөнцийг үзэх үзэлд найдаж болох уу?

Энэ түвэгтэй. Ялагдлыг өөртөө авахдаа бид бусдад ялалтыг өгөх нь тэдэнд ердөө түр хугацааны эсвэл чанагуух мөн чанараараа тустай байх эсэхийг харах хэрэгтэй. Мөн ялагдлыг өөртөө авсны үр дүн нь ирээдүйд бусдад туслах бидний хүч, чадалд хэрхэн нөлөөлөх нөлөөллийг авч үзэх ётой. Одоо бусдад хортой зүйлийг хийснээр урт хугацааны туршид бусдад маш их тус болох зүйл хийж маш их хэмжээний эерэг хүч, буян хураах бас боломжтой. Энэ бол бидний авч үзэх ёстой өөр нэг хүчин зүйл. 

Шантидэва гэгээний Бодьсадвын явдалд орохуй (V 83-84) зохиолдоо хэлсэнчлэн:

Хойдох нь урдахаасаа эрхэм дээд болох өглөгийнхийгээд бусад чанадыг би бүтээе. Xэзээд багын төлөө ихийг хөсөрдүүлэлгүй бусдын тусыг чухал дээдэд үзье.

Энэ мэт оюунаар бүхнийг болгоогч, дээд нигүүлсэгч тэрээр (бусдад) хорьсныгтийм нэгэн (бодьсадвад) зөвшөөрсөн тэр адил бусдын тусад ямагт шамдан үйлдье.

Өөрөөр хэлбэл, ер ньхийхийг хориглосон үйлийг хийхийн үр дүн нь түүнийг хийхгүй байсны үр дүнд гарах сул талаас илүү байх эсэхийг олон талаас нь сайтар шалгах хэрэгтэй. Зарим шийдвэр гаргахад хэцүү үед сэдлээ шалгах хэрэгтэй.
Суртгаалын хураангуй (Шиксасамукчаяа) бүтээлдээ Шантидэва гэгээн мөн адил бодь сэтгэлээр хийсэн нийтэд хориотой үйл нь бодь сэтгэлгүйгээр хийсэн тэр адилсөрөг үйлээс тустай хэмээсэн. 

Хэдийгээр энэ маш чухал боловч юу хийх, юу хийхгүй байх хоёрын хоорондох зааглах шугамыг харах үнэхээр хэцүү байж болно. Иймд бид эдгээр зүйлийг тайлбарласан судар бичгүүдийг судлах хэрэгтэй. Бага, дунд хөлгөний эх зохиолуудад тодорхой үйлдүүдийг хорьдог байхад их хөлгөний судруудад тэдгээр үйлдүүдийг зөвшөөрнө гэж гардаг. Энэ бүгдийг сайн мэдэж судлах хэрээр тухайн нөхцөлд юу хийхийг шийдэхэд хялбар болно.

(6) Тусыг хүртсэн хэн нэгнээс ачийг эргүүлэн санахад хэдийгээр намайг ихэд хорлосон ч хэзээд буяны садан багш хэмээн үзэх болтугай.

Ихэнх тохиолдод бид тус хүргэсэн хүнээсээ маш их хариу талархал хүлээдэг. Хэрэв тэд бидэнд талархалгүй хандвал бид уурлаж бухимдах хандлагатай байдаг. Ийм нөхцөлүүдэд бид бухимдахгүй харин тэвчээр гаргахыг хичээх хэрэгтэй. Цаашлаад тэдгээр хүмүүсийг бидний тэвчээрийг шалгаж буй багш гэж харах хэрэгтэй бөгөөд тийм ч учраас тэдэнд хүндэтгэлтэй хандах хэрэгтэй болно. Энэ бадаг Шантидэва гэгээний Бодьсадвын явдалд орохуй зохиолын тэвчээрийн тухай бүх сургаалыг хураангуйлсан юм.  

(7) Товчилбоос, эх болсон бүгдэд тус амгаланг бодитой хийгээд дам алинаар өргөе тэдэнд учирсан хамаг зовлон шаналлыг өөрт би нууцаар авах болтугай.

Энэ нь маш хүчтэй энэрэн нигүүлсэх, асрах сэтгэлээр бусдын бүх зовлонг өөртөө авч тэдэнд өөрийн бүхий л амгаланг өгөх бүтээлтэй холбоотой. 

Бид өөрсдөө зовлон хүсдэггүй, жаргал хүсдэг. Мөн бусад хамаг амьтан бидний адил зүйлийг хүсдэг гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Түүгээр зогсохгүй тэд зовлонд энэлэх бөгөөд түүнээс хэрхэн ангижрахыг мэдэхгүй байгааг харж болно. Үүний үндсэн дээр бид тэдний бүх зовлон, муу үйлийн үрийг өөртөө авах эрмэлзлийг төрүүлж, тэдгээр үрийг өөр дээрээ хурдан боловсрох ерөөл тавина. Үүний адилаар тэдэнд эрж буй амар амгалан нь байхгүй бөгөөд түүнийг хэрхэн олохыг бас мэдэхгүй байгаа нь илт байна. Иймд өчүүхэн төдий хармын сэтгэлгүйгээр бид тэдэнд өөрийн бүхий л амгалан, бие, эд баялаг, эерэг үйлийн хүчээ өргөж, тэдэнд энэ бүхэн хурдан боловсрох ерөөл тавина. 

Мэдээж, бид үнэндээ бусдын зовлонг авч, тэдэнд амар амгалан өгч чадах нь үнэхээр эргэлзээтэй. Төрөлхтөнүүдийн хооронд ийм үйл явдал тохиолдвол энэ нь өнгөрсөн төрлүүдийн маш хүчтэй, эвдрээгүй үйлийн үрийн барилдлагын үр дүн юм. Гэвч энэ бясалгал нь бидний сэтгэлд эрч хүч бий болгох маш хүчтэй арга бөгөөд ийм ч учраас энэ нь маш тус ихтэй бүтээл.  

Гэвш Чадхаава Долоон бүлэгт хандлагын (оюун судлахуйн) сургаалдаа “Амьсгал авах, гаргахын адилаар өгөхүй ба авахуйд ээлжлэн суралц” хэмээсэн. Ингэхдээ үүнийг далд байдлаар, нууц хийх хэрэгтэй гэжээ. Шантидэва гэгээн Бодьсадвын явдалд орохуй (VIII 120) бүтээлдээ мөн адилыг өгүүлсэн. Тэрээр,

Ийнхүү өөрт хийгээд бусдад авралыг (аюулгүй зам мөр) түргэнээ өгөхийг хүсэгч хэн боловч хамгаас ариун нууц бүтээл өвөр бусдыг арилжихуйг бүтээ

хэмээсэн. 

Энэ бүтээлийг “нууц”, “далд” хэмээсний учир нь энэ нь эхлэн суралцагч бодьсадвын сэтгэлд тохирохгүй, зөвхөн шилдэг цөөн бүтээлчдэд зориулагдсан.

Бодьсадвын явадал орохуй (VIII 126вг) бүтээлийнхээ өөр нэг хэсэгт Шантидэва гэгээн “Бусдын тусад өөрөөгөө зовоовоос, хотол чуулган бүхнийг олох” гэсэн байдаг болЭрдэнийн эрх (11) бүтээлдээ Нагаржуна гэгээн “Ердөө биеийг зовоох нь номын бүтээл бус”гэсэн байдаг. Тэгвэл өөрийгөө зовоох хэрэгтэй гэдгээр Шантидэва гэгээн юу хэлэхийг хүссэн бэ?

Энэ нь өөрийнхөө толгой руу цохих ч юмуу иймэрхүү зүйл хийх хэрэгтэй гэсэн үг биш. Харин маш хүчтэй өөрийгөө эрхэмлэх үзэл төрөх үед өөрийгөө хүчтэй эсэргүүцэж, түүнийг дарах хүчтэй арга хэрэглэх хэрэгтэй тухай юм. Өөрөөр хэлбэл бид өөрийгөө эрхэмлэх сэтгэлээ дарж, байхгүй болгох хэрэгтэй. 

Бид өөрийн сайн сайханд бүрэн автсан “би”, гэгээрэлд хүрэх “би” хоёрыг хооронд нь маш тодорхой ялгах нь чухал. Энэ хоёрын хооронд маш том ялгаа бий. Мөн бид Шантидэвагийн энэхүү бадгийн хам утга болох өмнөх болон дараагийн бадгийг харах хэрэгтэй. 

“Би”-г олон янзаар авч үздэг. Өөрийн мөн чанараар орших “би” байна гэж үзэх, “би” гэдэг үүднээс өөрийгөө эрхэмлэх, юмсыгбусад гэж харахдаа өөрийгөө авч үзэх “би” гэх мэт. Бид “би”-г авч үзэх эдгээр олон өөр ойлголтуудыг судлах хэрэгтэй. 

Хэрэв тухайн зүйл үнэхээр бусдад тустай, бүр нэг амьтанд ч тустай байсан гурван орны (хүсэлт, дүрст, дүрсгүй орон) зовлонг өөртөө авах эсвэл тамын аль нэг төрөл рүү явах нь зүйтэй бөгөөд бид үүнийг хийх зоригийг төлөвшүүлэх хэрэгтэй. Хамаг амьтны тусад гэгээрэлд хүрэхийн тулд бид хамгийн бэрх Аюуш тамын төрөлд хэдэн галавыг өнгөрүүлэхэд бэлэн байх хэрэгтэй. Энэ бол бусдад хор хүргэх тэрхүү гэмийг өөртөө авах гэдгийн утга.

Хамгийн доод тамын төрөл рүү явж чадахын тулд бид юу хийх ёстой вэ?

Гол нь тэдгээр тамын төрлүүдийн аль нэг рүү явж чадах зориг төлөвшүүлэх явдал. Энэ нь бид бодитойгоор тэнд очих ёстой гэсэн үг биш. Гаадамба гэвш Чадхаава жанч халах үедээ гэнэт шавь нараа дуудан бүтээл нь амжилтгүй болсон тултүүнд зориулан тахил өргөж, зан үйл үйлдэн, ерөөл уншихыг хүсэв. Шавь нар нь ямар нэг муу зүйл болох нь хэмээн сандарцгаав. Гэвч гэвш бүх амьдралынхаа турш бусдын тусад тамын төрөлд төрөх ерөөл тавьсан боловч энэ нь бүтэлгүй болсон ба цаашид юу болохыг илт харжээ. Тэрээр тамд бус ариун оронд төрөх болсон учраас тийнхүү бухимджээ. 

Үүний адилаар хэрэв бид бусдын тусад хамгийн муу төрөлд төрөх чинхүү сэтгэлийг хүчтэй төрүүлбэл түүний эсрэг үр дүнг авчрах маш их хэмжээний эерэг хүч бий болгоно. Ийм учраас би үргэлж хэрэв аминч байхыг хүсэж байвал бид ухаантай аминч байх хэрэгтэй гэж хэлдэг. Явцуу, богино хувиа хичээх үзэл нь биднийг уруу татдаг бол ухаалаг аминч үзэл биднийг Бурханы хутагт хүргэнэ. Энэ бол үнэхээр ухаалаг хэрэг! 

Харамсалтай нь бидний эхэлж хийдэг зүйл бол Бурханы хутагт шунах явдал. Судар бичгүүдэд Бурханы хутагт хүрэхэд бидэнд бодь сэтгэл хэрэгтэй гэдэг бөгөөд түүнгүйгээр бид гэгээрэлд хүрч чадахгүй. Иймд “Би Бурханы хутагт хүрэхийг хүсэж байна. Үүний тулд би бодь сэтгэлийг төлөвшүүлэх ёстой” гэж бодно. Үнэндээ бид Бурханы хутагт санаа тавьдгийн адилаар бодь сэтгэлд санаа тавьдаггүй. Энэ маш буруу. Бид түүний эсрэгийг хийх хэрэгтэй. Өөрийгөө эрхэмлэх сэтгэлийг орхиод бусдад үнэхээр хэрхэн туслах талаар бодоорой. 

Хэрэв бид тамын төрөлд төрвөл өөртөө ч, өрөөл бусдад ч тусалж чадахгүй. Бид яаж бусдад тусалж чадах юм бэ? Ердөө ямар нэг материаллаг эд зүйл өгч эсвэл далдын хүч ашиглаж бус харин Ном зааж тэдэнд тусалж чадна. Гэвч эхлээд бид сургаал заах хэмжээнд боловсрох ёстой. Энэ мөчид бид хамгийн эхний үе шатаас эхлэн сүүлийн үе шат, гэгээрэлд хүртэлх хийх ёстой бүх бүтээл туршлагыг багтаасан зам мөрийг бүхэлд нь тайлбарлаж чадахгүй. Бид өөрсдийн туршлагаас зарим эхний үе шатуудыг тайлбарлаж өгч болох боловч түүнээс илүүг чадахгүй шүү дээ. Бусдад үзүүлэх хамгийн их тус болох тэднийггэгээрэлд хүрэх зам мөрөөрхөтлөхийн тулд бид эхэлж өөрсдөө гэгээрэлд хүрсэн байх ёстой. Энэ бол бид заавал бодь сэтгэл төлөвшүүлэх ёстой гэсэн сэтгэл төрөх зохих шалтгаан юм.Энэ нь зөвхөн өөрийн гэгээрэлд санаа тавьж, ердөө хийх ёстой зүйл гэсэн үүднээсбусдад санаа тавьж өөрийгөө зориулах өөрийгөө эрхэмлэсэн ийм ердийн аргаас эрс ялгаатай. Ингэж хандах нь буруу, нэг ёсны худал зүйл болно.

Би нэг номноос Номын бүтээл хийснээр өөрийн удмын есөн үеийг тамын төрлөөс хамгаалдаг гэж уншсан. Энэ үнэн үү?

Энэ бол бага зэрэг сурталчилсан хэрэг! Үнэндээ иймэрхүү зүйл болох боломжтой боловч ер нь тийм хялбар биш.УМ МАНИ ПАДМЭ ХУМ тарнийг уншиж, түүний үрд бий болсон эерэг хүчийг хамаг амьтны тусад түргэн гэгээрэлд хүрэхэд зориулдаг жишээг авъя. Зөвхөн тарни уншснаар түргэн гэгээрэлд хүрнэ гэж бид хэлж болохгүй. Гэвч ийм бүтээлүүд нь гэгээрэлд хүрэх шалтгаанд хувь нэмэр болно гэж хэлж болно. Үүний адилаар биднийНомын бүтээл дангаараа бидний гэр бүлийг доод төрлөөс хамгаалахгүй харин түүний шалтгаанд хувь нэмэр болж болно. 

Хэрэв тийм биш, бидний үйлдсэн бүтээл бусдын эдлэх үйлийн үрийн үндсэн шалтгаан болдог бол энэ нь зан байдал болон түүний шалтгааны хоорондын харилцан хамаарал болох үйлийн үрийн хуультай зөрчилдөнө. Ингээд бид ердөө зүгээр суун амарч, Бурхад, бодьсадва нар бидний төлөө бүхнийг хийнэ гэхэд хүрнэ. Бид өөрийн сайн сайхны тусад хариуцлага хүлээхгүй. Гэвч гэгээрсэн Бурхан түүний хийж чадах зүйл бол зовлонгоос ангижрах зам мөр болох Номыг заах харин түүнийг бүтээх нь биднээс шалтгаалах юм. 

Бурханы шашинд бүтээгч эзэн гэж байхгүй, бид өөрсдөө бүгдийг бүтээдэг, иймээсбид өөрөө өөрийнхөө эзэн бөгөөд зөвхөнзан байдлын шалтгаан ба үрийн хуулинд захирагдана гэж үзнэ. Энэхүү үйлийн үрийн хууль нь хэрэв бид эерэг үйл үйлдвэл эерэг үр дүн хүртэнэ, хэрэв сөрөг үр дагаварт хүргэх үйл үйлдвэл зовлон эдэлнэ гэж сургадаг.

Тэвчээрийг хэрхэн төлөвшүүлэх вэ?

Олон арга бий. Үйлийн үрийн талаарх мэдлэг, түүнд итгэх итгэл нь өөрөө тэвчээрийг бий болгоно. Бид “Миний эдэлж байгаа энэ зовлон бол миний буруу, миний өмнө үйлдсэн үйлийн үр дүн. Нэгэнт боловсорч байгаа зүйлээс би зугтааж чадахгүй тулд би түүнийг туулж гарах ёстой. Гэвч хэрэв би цаашид зовохгүй байхыг хүсвэл тэвчээр гэх мэт эерэг хандлагуудаар үүнд хүрч чадна. Зовлон тохиолдоход түүнд бухимдан унтууцах нь ердөө дараагийн зовох шалтгаан, муу үйлийн үрийг бий болгоно” гэж бодох хэрэгтэй. Энэ бол тэвчээрийг төлөвшүүлэх нэг арга. 

Бидний хийж болох өөр нэг зүйл бол зовлонт биеийн мөн чанар дээр бясалгах. “Энэ бие, сэтгэл нь бүхий л зовлонгийн суурь. Энэ бол түүний мөн чанар бөгөөд зовлон түүнээс арилна гэж хүлээх аргагүй.” Ийм ойлголт нь тэвчээрийг төлөвшүүлэхэд маш тустай байдаг. 

Бид мөн Шантидэва гэгээний Бодьсадвын явдалд орохуй (VI 10) бүтээлдээ юу гэж дурдсаныг санаж болно.

Хэрэв засрах учиртай аваас уурлаж унтууцахын хэрэг юун хэрэв засрах учиргүй аваас уурлаж унтууцлаа ч нэмэр юун?

Иймд хэрэв зовлонг арилгах арга эсвэл боломж бий бол санаа зовж, бухимдах хэрэг үгүй, хэрэв хийж чадах зүйл байхгүй бол санаа зовж бухимдах нь ердөө туслахгүй. Энэхоёр бол маш энгийн, маш ойлгомжтой. 

Бидний хийж болох өөр нэг зүйл бол уурлахын сул тал, тэвчээр гаргахын давуу талыг бодох явдал. Бид хүн төрөлтөн бөгөөд бидний онцгой чанаруудын нэг нь бодох, дүгнэлт хийх чадвар. Хэрэв бид тэвчээр алдаж уурлах юм бол зөв зохистой дүгнэлт хийх чадвар, бидний асуудал шийдвэрлэх хамгийн хүчтэй зэвсэгийн нэг болох хүний билиг ухаанаа алдана. Энэ зүйл амьтанд байдаггүй зүйл. Хэрэв бид тэвчээр алдаж, бухимдах юм бол энэхүү үнэт зэвсгээ гэмтээж байдаг. Иймд бид асуудалтай тэвчээртэйгээр нүүр тулах зориг, шийдвэр гаргах нь хавьгүй илүү дээр гэдгийг санаж байх хэрэгтэй.

Өөртөө буй сайн чанарын талаар бодит хандлагатай байж бид хэрхэн төлөв даруу байж болох вэ?

Бид өөрийн чадварт итгэлтэй байх, бардам зан хоёрыг хооронд нь ялгах хэрэгтэй. Өөрт буй аливаа сайн чанар, чадварт ямар нэг бардам ихэрхүү байдалгүйгээр итгэлтэй байх хэрэгтэй. Төлөв даруу байх гэдэг нь ямарч мэдлэг чадваргүй, юу ч хийж чадахгүй гэж бодох явдал биш юм. Төлөв даруу байдлыг омог бардам сэтгэлийн ерөндөг болгон төлөвшүүлдэг боловч бид ямар нэг сайн чанараа эцэст нь хүртэл ашиглах хэрэгтэй. 

Үнэндээ бид маш их зориг, хүчтэй байх хэрэгтэй боловч түүгээрээ бардамнах, түүнийг том зүйл болгон харуулахгүй байх ёстой. Ингээд хэрэг гарсан үед бид бэрхшээлтэй нөхцөл байдлуудыг амжилттай шийдвэрлэж чаддаг гэдгээ харуулан, зөв зүйлийн төлөө зоригтойгоор тэмцэх юм. Энэ бол маш сайн зүйл юм. Хэрэв бидэнд эдгээр сайн чанаруудын аль нь ч байхгүй байхад өөрийгөө сайн хэмээн бардаж шаардлагатай үед эрс хойш ухарвал ердөө дээрхийн эсрэг дүр байдал болно. Эхний хүн бол маш зоригтой боловч ямарч бардам сэтгэлгүй, харин удаахь хүн нь маш бардам боловч ямарч зориггүй байх юм.        

(8) Аль тэр бүгдийг ертөнцийн найман номын атгаг хирээр үл бохирлож, оногдохуун юмсыг илбэ мэт хэмээн оносон оюунаар онц шунал үгүйгээр орчлонгийн хүлээснээс гэтлэх болтугай. 

Энэ бадаг нь ялгах ухамсар, билгүүний тухай. Өмнө дурдсан бүх бүтээлүүд “ертөнцийн найман ном” [магтаал эсвэл шүүмж, сайн мэдээ эсвэл муу мэдээ, олз эсвэл гарз, амгалан эсвэл зовлон] гэж нэрлэгддэгамьдралын түр хугацааны шинжтэй тэдгээр найман зүйлд санаа тавих сэтгэлээр хиртээгүй байх ёстой.

Эдгээр наймыг цагаан, хар, холимог гэж авч үзэж болно. [Хос тус бүрийн эхний номонд (зүйлд) хэт баярлаж эсвэл хоёрдахь номонд хэт сэтгэл зовохыг хар гэж авч үзэх бөгөөд учир нь энэ нь өөрийгөө эрхэмлэж мөн бодитой үнэн орших “би” байна гэж үзэн энэ насны амьдралын баяр баясалд дурлан хүлэгдэх сэтгэлээс шалтгаалан төрдөг байна. Ийм дурлан хүлэгдэх сэтгэлгүй боловч дээрх хоёр үзлийн үүднээс тэдгээр найман сэтгэл (ном) төрж байвал үүнийг холимог гэж үзнэ.Хэрэв энэ насны амьдралын баяр баясал, өөрийгөө эрхэмлэх үүднээс бус зөвхөн бодитой үнэн орших “би” байна гэж үзсэнээр эдгээр сэтгэл (ном) төрвөл энэ нь цагаан болно.]Гэвчэнэ бадгийг тайлбарлахдаа өмнөх долоон бадагт үзүүлсэн бүтээлийгмагтаал, шүүмжлэл гэх мэтамьдралын найман түр хугацааны зүйлд бодитой үнэн орших “би” байна гэж үзэх үзлээр хандалгүй, хиргүй цэвэр бүтээх гэсэн нэгталаас нь тайлбарлахад болно гэж би бодож байна. 

Бүтээлээ ийм байдлаар хиртүүлэхгүй байхаас хэрхэн сэргийлэх вэ? Оршин буй юмс үзэгдлийг илбэ мэт гэдгийг ойлгож, тэднийг бодитой үнэн оршдог хэмээн үзэхгүй байх явдал. Ингэж бид энэхүү үзэл, баримтлалын хүлээснээс чөлөөлөгдөх хэрэгтэй. 

Гэвч бид “илбэ мэт” гэдэг нь ямар утга илэрхийлэхийг мэдэж байх ёстой. Бодитой үнэн орших нь хаана ч илрэн гарч буй бүхий л юмсын шинж төрх болж бидний сэтгэлд харагддаг. Гэвч үнэндээ тэнд ямарч үнэн бодитой орших зүйл байдаггүй. Өөрөөр хэлбэл, бодитой орших ямарч зүйл байхгүй хэдий ч үнэн бодитой оршиж харагддаг учраас энэхүү орших нь илбэ адил. Энэ нь хэдийгээр оршиж буй бүх зүйл үнэн бодитой оршдог мэт харагддаг боловч бүхий л үзэгдэлд оршихуйн тэрхүү байх боломжгүй төлөв байдаггүй гэсэн утгатай. 

Үүнийг ойлгоход хоосон чанар буюухарагдах байдлын хоосон чанарыг ойлгосон бат, эргэлзээгүй ойлголт шаардагдана. Эхэлж бид бүх үзэгдэл үнэнбодитой оршдоггүй гэдгийг батлах шаардлагатай бөгөөд түүний дараа энэхүү хоосон чанартай зүйлс үнэн бодитой орших мэт харагдах үедүүнийг (оршихуйн энэ байх боломжгүй төлөвийг) юмс үнэн бодитой хэзээ ч оршдоггүй гэж баталтсан өмнөх баталгаагаараа няцаах ёстой. Үнэн бодитой орших мэт харагдах болон өмнө нь ойлгож таньсан түүний хоосон чанар хоёрыг холбосноор бид бүх үзэгдлийн илбэ мэт чанарыг ойлгож таних болно. [Үнэн бодитой оршиж буй мэт харагдах байдал нь илбэ мэт хуурмаг, учир ньүнэн бодитой оршиж буй мэт харагдах юмс үзэгдэл нь өөрсдийн оршдоггүй тэрхүү байдлаар харагддаг.]

Энэхүү бүтээлийн хүрээнд юмсын илбэ мэт харагдах байдлын талаар тусдаа, гүнзгий тайлбар өгөх шаардлагагүй бөгөөд энэ бүтээлдхоосон чанарын энгийн бясалгал хүртэлх ойлголтуудыг багтаасан. Харин Сандуй гэх мэт нууц тарнийн сургаалуудад “илбийн” гэх сэдвээр хоосон чанараас огт тусдаа сэдвийг[тухайлбал илбийн биеийн талаар] үзүүлдэг. Энэ бадагт энэ сэдвийн талын тайлбар хийх шаардлагагүй. Ийнхүү байх боломжгүй тэрхүү оршихуй үгүй мөн чанартай зүйлийг тийм байдлаар үнэн бодитой оршдог гэж үзэхнь үгүйсгэлийн орон (үгүйсгэх зүйл) болох бөгөөд үүнийг батлах ёстой юм. 

Олж болохгүй, ердөө нэрээр оршдог зүйл хэрхэн оршиж, үүрэг гүйцэтгэж, үйл ажиллагаанд оролцох вэ?

Үүнийг ойлгоход маш хэцүү.Хэрэв бид үйлийн эзэн, үйл хоёрын оршиж байгаа нь шүтэн барилдаж (ямар нэг зүйлээс шалтгаалж) бий болдог үзэгдэл болохыг ойлгох юм бол тэр үед шүтэн барилдлагын үүднээс хоосон чанар гарч ирнэ. Энэ бол ойлгоход хамгийн хэцүү зүйл. Хэрэв бид олж харж болохуйц өөрийн мөн чанар үгүй тэрхүү оршихуйг, өөрөөр хэлбэл өөрийн мөн чанар үгүй орших чанарыг зөв таньж мэдвэл оршин буй юмсыг хүртэх мэдрэмж нь өөрөө түүнийг хэлж өгнө. Юмсын олж харж болохуйц өөрийн мөн чанар бүхий оршихуй нь логик учир шалтгаанаар үгүйсгэгдэнэ. Юмс үзэгдэл нь тэдний оршихуйг бий болгодог олж харж болохуйц өөрийн мөн чанартай байх ямарч боломжгүй гэдгийг учир шалтгааны логик зүй тогтол бидэнд харуулна. Гэвч бид юмс үзэгдлүүдийг мэдэрхүйгээр мэдэрдэг учир тэдгээрийноршдог нь эргэлзээгүй.

Тэгвэл тэд хэрхэн оршдог вэ? Өөрөөр хэлбэл, юу тэдний оршин байгааг харуулдаг вэ? Тэдний оршин байгаа нь ердөө нэрийн хүчинд шүтэн барилдлаж бий болно. Энэ нь юмс үзэгдэл огт оршдоггүй гэж хэлж буй хэрэг бишбөгөөд юмсыг оршдоггүй гэж хэзээ ч хэлдэггүй. Харин юмсын орших нь ердөө нэрийн хүчээр тодорхойлогдоно гэсэн үг. Энэ бол хэцүү ойлголт; алгуур, мэдэрч (туулж) ойлгох зүйл. 

Эхэлж бид юмс үнэн бодитой оршиж байгаа эсэхийг шинжилж үзэх хэрэгтэй. Энэ ньтэдний оршиж байгаа нь тэдний өөрийн зүгээс бодитой олдож болох ямар нэг зүйл дээр суурилж буй эсвэл үгүй эсэхийг шинжлнэ гэсэн үг. Илүү энгийн үгээр хэлбэл юмсыг бодитой олж заах боломжтой эсэхийг шинжилнэ. Гэвч үнэндээ бид юмсыг өөрийн мөн чанараараа оршдогийг харуулах ямар нэг зүйл олж чаддаггүй. Үнэхээр бид юу ч олж чаддаггүй, юу ч олдоггүй. Гэвч хэрэв бид юмс үзэгдэл огт оршдоггүй гэж хэлбэл энэ нь буруу болно. Учир нь бид юмсыг хүртэж мэдэрч байдаг. Өөрөөр хэлбэлхэдийгээр юмс бодитой (олж болохуйц) оршдог гэдэг нь учир шалтгааны логик зүй тогтлоор үгүйсгэгддэг боловч бид өөрийн мэдрэхүйгээр тэднийг оршдог гэдгийг мэдэж байдаг. Ийм үүднээс бид юмсыг оршдог гэж мэдээж дүгнэж болно. 

Тэгвэл, хэрэв юмс оршдог бол тэдний оршиж байгааг харуулж болох ердөө хоёр арга байна. Үүнд, өөрийн зүгээс, өөрийн хүчээр орших эсвэл бусад хүчин зүйлийн хүчээр орших.Өөрөөр хэлбэл бүрэн бие дааж эсвэл харилцан шалтгаалцаж (шүтэн барилдаж) орших. Учир шалтгааны логик зүйл тогтол нь юмсын оршин байх нь тэдний өөрийн хүч, бие даасан байдлаар илэрнэ гэдгийг үгүйсгэдэг учраас тэдний оршин буй нь илрэх цорын ганц хэлбэр бол бусад хүчин зүйлүүдээс шалтгаалах явдал.

Оршин буй нь илрэхийн тулд юунаас шалтгаалах хэрэгтэй вэ? Нэр оноох суурь ба түүнийг тодорхойлох ойлголт (концепт, төсөөлөл) болох нэрээс шалтгаална. Хэрэв үзэгдэл юмс нь хайхад олддог бол орших нь тэдний өөрийн мөн чанараар тодорхойлогдох ёстой. Хэрэв энэ үнэн бол юмсын оршин байх нь тэдний өөрийн мөн чанараар тодорхойлогдохгүй гэж хэлдэг Мадяамака (Төв үзлийн) судар бичгүүд нь алдаатай болно. Гэвч бид юмсыг хайгаад үзвэл тэднийг олж чадахгүй, өөрийн оршин буйг илэрхийлэх өөрийн мөн чанартай ямарч зүйлийг олж чадахгүй. Бид үзэгдэл юмсын оршин байх нь ердөө бусад хүчин зүйлүүдийн хүчээр, тодруулбалнэр төдий (ердөө нэрийн хүчээр) оршиж буйг олж мэднэ.

Энд гарч буй “төдий”гэдэг үг ямар нэг хязгаарлалт бүхий зүйлийг илэрхийлнэ. Гэвч хязгаарлагдаж байгаа зүйл нь нэр биш, тухайн нэрийн илэрхийлж буй орон бус. Бид аливаад оноосон нэрүүд нь юуг ч илэрхийлдэггүй эсвэл тухайн нэрийн илэрхийлж буй зүйл нь мэдрэхүйн хүчин төгөлдөр орон биш гэж хэлдэггүй.Тэгвэл“төдий” гэдэг үг юуг хязгаарладаг вэ гэвэл үзэгдэл юмсын орших нь нэрийн хүчнээс өөр зүйлээр илрэх, бий болохыг хязгаарлана (үгүйсгэнэ). Үзэгдэл юмсын орших нь ердөө нэрийн хүчээр бий болно; нэр нь тодорхой нэг зүйлийг илэрхийлэх ба түүний илэрхийлж буй зүйл нь хүчин төгөлдөр хүртэхүйн орон бас мөн. 

Ийнхүү юмсын оршихуй нь ердөө нэрийн хүчээр бий болж буй нь тэдний бодит мөн чанар юм. Ердөө нэрийн хүчээр оршихоос өөр зүйл байхгүй. Гэвч энэ нь нэрээс гадна өөр зүйл байхгүй гэсэн үг биш. Юмс үзэгдлүүд бий: нэрээр илэрхийлэгдэж буй зүйл бий, мөннэрбий. Нэрийн илэрхийлж буй зүйлийн оршихыг юу бий болгох вэ? Тэдгээрийн орших нь бас нэрийн хүчээр бий болно.

Сэтгэл нь үнэн бодитой оршдог зүйл үү эсвэл энэ нь бас илбэ мэт үү?

Ижилхэн. Хамгийн дээд, хамгийн нарийн тайлбар бүхий үзэл болох Прасангика Мадяамака үзлийн дагуу гадаад зүйл болон тухайн зүйлийг танин мэдэж буй дотоод мэдрэхүй хоёр нь ижил. Энэ хоёрын аль аль нь ердөө нэрийн хүчээр оршино; аль нь ч үнэн бодитой олдох байдлаар оршихгүй. Бодол болон ойлголт (концепт), ухагдахуунууд бас ердөө нэрийн хүчээр орших ба хоосон чанар, Бурхан, сайн, муу,саармаг нь бас адил. Бүх зүйл, бүхий л үзэгдэл гагцхүү нэрийн хүчээр оршино. 

“Зөвхөн нэр байна” гэж хэлэх үед энэ нь тухайннэрийн холбогдох орныг хязгаарладаг (үгүйсгэдэг) бөгөөд тухайн зүйл нь түүнд оноосон нэрийн хүчээр оршихгүй. “Зөвхөн нэр байна” гэдэг нь юу гэсэн утгатай болохыгтүүнээс өөрөөр ойлгох арга байхгүй.Гэвч жинхэнэ хүн, хий сүг хүн хоёрыг авч үзэх хэрэгтэй.Аль аль нь тэдэнд оноосон ердөө нэрийн хүчээр оршино. Гэвч тэдний хооронд ялгаа бий.Оршдог ч, оршдоггүй ч юу ч байсан бүх зүйл сэтгэлээр тодорхойлогдоно, ийм л байдаг. [Бид “жинхэнэ хүн”, “хий сүг хүн”-ийг сэтгэлдээ тодорхойлж болно.] Гэвч нэрийн хувьд зарим нэр нь оршдог зүйлийг илэрхийлдэг бол зарим нь оршдоггүй зүйлтэй холбоотой. [“Жинхэнэ хүн” гэдэг нэр нь оршдог зүйлийг илэрхийлдэг бол “хий сүг хүн” гэдэг нэр нь оршдог ямар нэг зүйлийг илэрхийлдэггүй харин оршдоггүй зүйлийг илэрхийлнэ.]