Mở Đầu
Bạn là một nhà hoạt động! Xin chúc mừng. Theo một nghĩa nào đó thì Đức Phật cũng là một nhà hoạt động. Chuyện đời của Ngài cũng cho thấy rằng Ngài đã chán ngán tình trạng của thế gian vào thời đó. Hầu hết thời niên thiếu của Ngài được bao bọc an toàn trong hoàng cung của cha Ngài, và chỉ khi mạo hiểm ra ngoài lần đầu tiên thì Ngài mới ý thức được nỗi khổ mãnh liệt bên ngoài bức tường hoàng cung, giống như bạn ngày nay, khi xem tin tức.
Dù việc nhìn thấy nỗi khổ đã phá vỡ thế giới quan thoải mái của Đức Phật, nhưng nó không khiến cho Ngài ngoảnh mặt vì sợ hãi, hay dửng dưng. Trên thực tế thì phản ứng của Ngài là phản ứng của một nhà hoạt động, khởi đầu để chấm dứt khổ đau cho tất cả chúng sinh, không ít ỏi hơn. Thế thì Đức Phật và giáo lý của Ngài nói trực tiếp về cảm giác cấp bách mà nhiều người trẻ cảm nhận ngày nay, khi sống trong một thế giới chánh trị bấp bênh, và cái có vẻ như là giá trị con người ngày càng hao mòn đi nhiều, tuy đó là điều mà chúng ta rất ưu ái.
Làm Thế Nào Để Thay Đổi Thế Giới
Thế thì theo đạo Phật, làm sao để thay đổi thế giới?
Khi khám phá triết lý Phật giáo, chúng ta thấy những khía cạnh khác nhau của câu trả lời bắt đầu xuất hiện. Thứ nhất, việc chán ngán tình trạng của thế gian tự nó không phải là điều xấu, mà hoàn toàn ngược lại. Trong nhà Phật, chúng ta gọi bước ngoặt này của cảm giác chán ngán là “tâm xả ly” – khi đã nhìn thấy tất cả và nhận ra rằng tất cả những cách thông thường mà mình cố gắng xoa dịu cảm giác khó chịu không còn hiệu quả nữa. Vì vậy, chúng ta bắt đầu chủ động tìm kiếm một quan điểm khác.
Giải pháp mà Đức Phật tìm ra là điều khá triệt để. Ngài đã đặt câu hỏi và đưa ra một tuyên bố có tính cách mạng: Nếu muốn thay đổi thế giới, thì hãy bắt đầu bằng việc thay đổi chính mình. Bước đầu tiên là thay đổi ý niệm hạn hẹp về cái “tôi” thành điều gì đó vĩ đại hơn nhiều.
Là phiên bản vĩ đại hơn của chính mình, chúng ta muốn thay đổi thế giới không phải vì cái “tôi” nhỏ bé này, mà vì tất cả mọi người. Đó là một sự mở rộng to lớn, đúng không? Nhưng cùng với điều này, thì mục tiêu cuối cùng không gì khác hơn là chấm dứt khổ đau cho tất cả mọi người: khổ vì đói khát, chiến tranh, bệnh tật, mọi sự khó chịu và đau đớn trên tinh thần. Tất cả mọi thứ. Quan điểm rộng hơn này tránh khỏi vấn đề thay đổi thế giới một cách vị kỷ, chỉ vì lợi ích của riêng mình. Kinh điển nhà Phật mô tả người quyết tâm giúp thế gian thoát khổ và đưa tất cả chúng sinh đến giác ngộ là một vị Bồ tát, người có tâm bi vô lượng. Vì tất cả chúng ta đều bình đẳng đối với việc muốn được hạnh phúc, và không ai muốn bất hạnh, nên việc chúng ta nỗ lực thay đổi thế giới không chỉ vì lợi ích của riêng mình, mà còn vì lợi ích của tất cả mọi người là điều cấp thiết.
Không Tướng Và Tánh Tương Thuộc
Thế thì nói một cách chính xác thì một vị Bồ tát sẽ thay đổi thế gian như thế nào?
Có rất nhiều điều để nói về cách một vị Bồ tát hành động để cải thiện thế giới trong giáo lý trình tự đường tu giác ngộ trong nhà Phật. Tuy nhiên, để bạn có thể hình dung, chúng ta chuyển câu hỏi "Làm thế nào tôi có thể thay đổi thế giới" thành cái “tôi" này là ai hay là gì, và "thế giới" là gì một cách chính xác? Phật giáo đưa ra quan điểm rằng "thế giới" và cái “tôi" không cố định như mình nghĩ. Đức Phật khuyến khích chúng ta đặt câu hỏi về những giả định của mình. Ngài nhận thấy rằng khi phân tích cái mà chúng ta gọi là "tôi", thì mình không thể tìm thấy bất kỳ thành phần đơn lẻ, vững chắc nào trong thân hay tâm thật sự là bản ngã. Và cũng giống như cái “tôi" không cố định và độc lập, thì làm sao có thể có một "thế giới" bất biến, nguyên khối mà "chúng ta" đang cố gắng sửa chữa? Càng phân tích những điều này, thì ta càng quen thuộc với giáo lý cốt lõi trong nhà Phật về Không tướng (tánh Không), rằng vạn pháp không có sự tồn tại tự thành lập, và duyên khởi, rằng vạn pháp sinh khởi phụ thuộc vào rất nhiều nhân duyên, chứ không chỉ dựa vào một vài điều mà ta có thể làm. Hiểu được điều đó, chúng ta chỉ cần làm bất cứ điều gì theo khả năng, để góp phần tạo nên một vài tác nhân, nhưng không làm lớn chuyện về bản thân, thế giới và những gì mình đang làm.
Đức Phật Có Thất Bại Không?
Tuy nhiên, có một điểm rất thử thách ở đây. Đức Phật, dựa trên lòng đại bi và trí tuệ cao cả, đã thành tựu giác ngộ vô song, để tạo lợi lạc cho tất cả chúng sinh. Tuy nhiên, hãy nhìn quanh. Chiến tranh vẫn tiếp diễn, bất công vẫn tiếp diễn, và chúng ta thấy nỗi khổ ở khắp nơi. Thế thì điều gì đã xảy ra với vị Phật, nhà hoạt động vĩ đại? Nếu mục tiêu của Đức Phật là giúp cho mọi người thoát khổ, làm sao mình có thể nói rằng Ngài đã thành công?
Đây là câu hỏi rất quan trọng, và chiều sâu của câu trả lời sẽ dựa vào mức độ hiểu biết sâu sắc của mỗi người về giáo lý của Đức Phật. Đức Phật đã không, và thật sự không thể, biến đổi thế giới chỉ sau một đêm, như vung đũa thần. Tuy nhiên, giống như những nhà hoạt động vĩ đại khác, hãy nghĩ đến Gandhi hay Martin Luther King, tác động của Ngài không đến từ những kết quả tức thời, mà bằng cách đưa ra một cách hoàn toàn mới mẻ để đối phó với những thử thách của thế giới. Trong mạng lưới tương thuộc bao la, có thể nói rằng thế giới đã được thay đổi rồi, nhờ nội quán của Đức Phật. Tất nhiên, điều đó vẫn đòi hỏi mỗi người chúng ta phải tiếp nhận và thực hành giáo lý nhà Phật. Nhưng tất cả đều có sẵn ở đó cho mình – Đức Phật đã bổ sung một công cụ mạnh mẽ để thay đổi thế giới đầy đau khổ của chúng ta, để mọi người có thể sử dụng bất cứ lúc nào.
Nếu nhìn sâu hơn một chút, Đức Phật cũng nói rằng cái mà mình gọi là "thế giới" không phải là số ít. Đã có nhiều thế giới trước thế giới này, và sẽ có nhiều thế giới sẽ xuất hiện. Một số giáo lý cho rằng thậm chí còn có đa vũ trụ, những thế giới song song, đang tồn tại hiện nay. Trên thực tế, tình trạng thế giới của chúng ta – hay bất kỳ thế giới khả dĩ nào – không hề cố định, và tương lai của nó cũng vậy. Nhưng có một điều chắc chắn; vì thế giới này luôn thay đổi, nên bất kỳ tác động tích cực nào mình tạo ra đều có giá trị. Và không chỉ hành vi thể chất của mình mới quan trọng, bởi vì thay đổi không chỉ xảy ra từ các sự kiện bên ngoài. Hoạt động tinh thần – ý tưởng, khát vọng và ý định của chúng ta – cũng mạnh mẽ như hành động của mình, xét theo giáo lý nhà Phật.
Giác Ngộ Thay Đổi Tất Cả
Sau cùng, khi một người đạt giác ngộ viên mãn, thì phương trình sẽ thay đổi hoàn toàn. Công hạnh của một vị Phật giác ngộ viên mãn không bị ràng buộc vì những quy ước về không gian, thời gian, hay thậm chí là tính hiển thị. Sự trợ giúp mà Ngài ban tặng có thể không phải lúc nào cũng rõ ràng đối với mắt người, nhưng nó vẫn tiếp tục, bất chấp tất cả.
Thế thì, có lẽ câu trả lời cho câu hỏi ban đầu của chúng ta không quá phức tạp. Sự thay đổi thật sự bắt đầu khi chúng ta mở rộng quan điểm về các vấn đề trước mắt, và khi ta thấy rằng cái “tôi” và “thế giới” có mối tương quan và liên tục biến đổi, với vô số khả năng. Đức Phật đã cho thấy sự thay đổi thật sự bắt đầu từ bên trong, nhưng không dừng lại ở đó. Nếu chúng ta cũng phát triển những phẩm hạnh tuyệt vời của lòng bi và trí tuệ, thì có thể thật sự đem lại sự thay đổi lâu dài. Và nếu con đường này khiến bạn cảm thấy nản lòng? Vậy thì bạn đang ở ngay vị trí Đức Phật đã từng trải qua, đó chính là điểm khởi đầu hoàn hảo.