ข้อกังวลทางโลก 8 ประการและกรอบความคิด

เรามาดูพื้นฐานหรือกรอบความคิดสำหรับทัศนคตินี้ที่เราได้พูดคุยไปแล้วกัน ตรงนี้ สิ่งสำคัญคือ ต้องเข้าใจแนวความคิด แนวความคิดคืออะไร? แนวความคิดคือ การมองดูสิ่งต่าง ๆ หรือการประสบกับสิ่งต่าง ๆ ผ่านหมวดหมู่ซึ่งอาจเป็นเหมือน “สิ่งพิเศษ” มันเหมือนกับมีกล่องจิตใจอะไรบางอย่าง และเมื่อเราประสบกับบางสิ่งบางอย่าง เราก็จะใส่มันเข้าไปในกล่องจิตใจของ “สิ่งพิเศษ”  

เราทำสิ่งนี้ตลอดเวลาเพราะมันเป็นวิธีที่เราจะสามารถทำความเข้าใจและประมวลผลสิ่งต่าง ๆ ได้ มีกล่องจิตใจของ “ผู้หญิง” ฉันเห็นคน ๆ หนึ่งและฉันก็ใส่เธอลงไปในกล่องจิตใจของ “ผู้หญิง” เช่นนี้ เราก็สามารถรวมเอาสิ่งต่าง ๆ ที่เราประสบมาไว้ในกล่องจิตใจที่แตกต่างกันได้ ตัวอย่างเช่น คน ๆ เดียวกันนี้ที่เราใส่ลงใน “ผู้ชาย” หรือ “ผู้หญิง” ก็อาจกลายเป็น “คนหนุ่ม” หรือ “คนแก่” หรือ “ผมสีบลอนด์” หรือ “ผมสีเข้ม” ได้เช่นกัน มีมากมายหลายกล่อง

ในสภาพความเป็นจริง ไม่มีสิ่งต่าง ๆ อยู่ในกล่อง  แม้ว่ามันอาจจะดูชัดเจน  แต่ก็ยังเป็นเรื่องยากมากที่จะเข้าใจและแยกแยะได้จริง ๆ เช่น เราอาจเอาใครมาอยู่ในกล่อง “คนที่แย่มาก” แต่ก็ไม่มีใครดำรงอยู่ได้แค่เป็นคนแย่ ๆ เท่านั้น เพราะถ้าเขามีตัวตนแบบนั้นจริง ๆ ทุกคนก็คงจะเห็นเป็นแบบเดียวกัน และเขาก็น่าจะต้องเป็นแบบนั้นตั้งแต่เวลาตอนที่พวกเขายังเป็นทารกอยู่

กล่องจิตใจเหล่านี้ช่วยให้เราเข้าใจสิ่งต่าง ๆ และทัศนคติของเราต่อผู้อื่นนั้นก็ได้ถูกกำหนดไว้ตามประเภทของกล่องจิตใจที่เราใส่สิ่งต่าง ๆ ลงไป เราต้องจำไว้ว่ากล่องจิตใจเหล่านี้เป็นเพียงโครงสร้างทางจิตใจและไม่ได้หมายถึงความเป็นจริง ไม่มีกล่องเหล่านั้นอยู่ตรงนั้น ใช่ไหม?!

ตอนนี้ เรามาดูกันว่าเราระบุและวางสิ่งต่าง ๆ ในกล่องจิตใจแบบนี้แทนที่จะเป็นกล่องจิตใจแบบนั้น อย่างไร เราทำสิ่งนี้บนพื้นฐานของคุณสมบัติบางอย่างของสิ่งที่เราคิดว่าแตกต่างจากสิ่งอื่นจริง ๆ สิ่งนี้อาจเรียกได้ว่า “ลักษณะที่กำหนด” ซึ่งเป็นศัพท์เทคนิคสำหรับมัน ตัวอย่างง่าย ๆ น่าจะเป็นการดูว่าคุณลักษณะที่กำหนดคืออะไรตอนที่เราใส่สิ่งต่าง ๆ ลงในกล่องของการเป็น “สี่เหลี่ยมจัตุรัส” มันมีสี่ด้านเท่ากัน ดังนั้น เราจึงใส่ของที่มีนี้ลงในกล่องจิตใจที่เรียกว่า “สี่เหลี่ยมจัตุรัส”

นั่นเป็นหมวดหมู่ง่าย ๆ แต่ถ้าเป็นหมวดหมู่ของ “คนน่ารำคาญ” ล่ะ? อะไรคือคุณลักษณะของบุคคลที่ทำให้เราเห็นพวกเขาอยู่ในกล่อง “คุณเป็นคนน่ารำคาญ” นี้? มันน่าสนใจที่จะลองดูว่าอะไรที่น่ารำคาญจริง ๆ แมลงวันบินวนเวียนรอบศีรษะคุณและบุคคลนี้มีอะไรที่เหมือนกันที่ทำให้เราใส่ทั้งสองลงในกล่อง “น่ารำคาญ” นี้?

สิ่งที่ผมจะบอกก็คือว่า ทั้งสองอย่างนั้นทำบางอย่างที่ทำให้ฉันเสียสมดุลทางอารมณ์และความสงบของจิตใจ นั่นคือ สภาวะจิตใจที่สงบของฉัน ดังนั้น ที่จริงแล้ว เรากำลังกำหนดกล่องจิตใจในแง่ของตัวฉัน ไม่ใช่ในแง่ของทั้งสองสิ่งนั้น เพราะสิ่งที่ผมเห็นว่าน่ารำคาญ คุณอาจจะไม่รู้สึกว่าน่ารำคาญ และสำหรับสิ่งต่าง ๆ ที่ทำให้ผมสูญเสียความสงบแห่งจิตใจ นั่นก็อาจเป็นสิ่งที่ดึงดูดใจผมจริง ๆ ที่ทำให้ผมคลั่งไคล้ก็ได้ ดังนั้น สิ่งที่น่าสนใจก็คือ การที่เรานิยามสิ่งต่าง ๆ และใส่มันลงไปในกล่องต่าง ๆ ล้วนแต่เกี่ยวข้องกับตัวเราเองทั้งสิ้น

แล้วเราก็มีความรู้สึกเหล่านี้ทั้งหมด ตอนนี้ มันเริ่มน่าสนใจแล้ว (บางทีมันอาจน่าสนใจอยู่แล้วก็ได้) ดังนั้น เราจึงมีกล่องจิตใจของ “ความสุข” คุณใส่สิ่งต่าง ๆ ลงในกล่องแห่ง “ความสุข” อย่างไร? นั่นมันพูดยาก มีคนถามเราว่า “คุณมีความสุขไหม?” เราไม่รู้ว่าจะตอบอย่างไรด้วยซ้ำ ถ้าเราถามตัวเองว่า “ฉันมีความสุขไหม?” ฉันก็ไม่รู้ด้วยซ้ำว่ามันหมายถึงอะไร? แล้วอะไรคือลักษณะที่กำหนดไว้ของการมีความสุข? เราต้องการความสุขมากมาย แต่เราไม่รู้ด้วยซ้ำว่าความสุขคืออะไร แปลกใช่ไหม? คำจำกัดความคือ สิ่งที่เมื่อคุณประสบกับมัน คุณไม่ต้องการที่จะแยกจากมัน คุณต้องการให้มันดำเนินต่อไป นั่นคือคำจำกัดความที่เราพบในวรรณกรรมทางพระพุทธศาสนา ซึ่งก็ช่วยเราได้เล็กน้อย

แล้วเฟซบุ๊กล่ะ? เรานิยามสิ่งต่าง ๆ ว่า “ชอบ” อย่างไร? มันอาจจะเป็นสิ่งที่ทำให้เรายิ้มและทำให้เรารู้สึกดี แต่ลองนึกภาพถ้าคุณต้องมองดูมันและไม่ต้องทำอะไรอย่างอื่นเลยทั้งวัน เราอาจจะไม่ชอบมันอีกต่อไปใช่ไหม? ดังนั้น มันจึงแปลก ไม่ใช่หรือ?

เมื่อคุณมีแนวความคิด มันก็มักจะมีภาพในจิตใจของสิ่งที่เป็นตัวแทนของหมวดหมู่นั้น ๆ เสมอ ดังนั้น เมื่อคุณคิดถึง “สุนัข” คุณก็จะมีภาพทางใจของสุนัข ซึ่งผมแน่ใจว่ามันจะแตกต่างกันไปสำหรับทุกคน มันเหมือนกันกับภาพในจิตใจของสิ่งที่แสดงถึงคนที่เซ็กซี่หรือคนที่น่ารำคาญ

แล้วสิ่งที่แสดงถึงสิ่งที่ฉันชอบคืออะไร? นั่นยิ่งยากกว่า แต่เราก็มีวิธีพูดแบบนี้ไม่ใช่หรือว่า “ฉันชอบสไตล์นี้ ฉันชอบอาหารประเภทนี้ ฉันชอบหนังแนวนี้ ผู้หญิงคนนั้นไม่ใช่สเปกของฉัน ผู้ชายคนนั้นคือสเปกของฉัน” อะไรแสดงถึงสิ่งที่ฉันชอบ? ด้วยรูปภาพบนเฟซบุ๊ก เราเปรียบเทียบกับประสบการณ์ของเราในสิ่งที่เราชอบแล้วก็ใส่มันลงในหมวด “ชอบ” ใช่หรือไม่? เราต้องจำไว้ว่าทั้งหมดนี้มาจากจิตใจของเรา ไม่ใช่จากตัววัตถุเอง ถ้ามีบางสิ่งที่มาจากวัตถุนั้น เช่น ความน่าชื่นชอบภายในวัตถุนั้น ทุกคนก็น่าจะชอบมัน ดังนั้น มันจึงเป็นเรื่องความคิดของแต่ละบุคคล

ขั้นตอนต่อไปคือ การพิจารณาว่าอะไรทำให้บางสิ่งบางอย่างพิเศษ มีบางอย่างทางด้านของวัตถุนั้นหรือเพียงแค่กล่องจิตใจของ “สิ่งพิเศษ” ที่เรานิยามขึ้นเองหรือไม่? เมื่อเราดูว่าอะไรทำให้บางสิ่งบางอย่างพิเศษ เราจะเริ่มเข้าใจพื้นฐานทางทฤษฎีสำหรับ “ไม่มีอะไรพิเศษ” ไม่มีอะไรพิเศษอย่างแน่นอนทางฝั่งของวัตถุนั้น ความคิดใด ๆ ที่ว่า “พิเศษ” ล้วนมาจากความคิดของเราเอง จากกรอบความคิดของเราเองที่ว่า “พิเศษ” มันเป็นตัวกรองที่เรารับรู้ผ่านสิ่งต่าง ๆ นั่นคือ สิ่งนี้พิเศษและสิ่งนั้นไม่พิเศษ

จากนั้น เราก็สามารถถามตัวเองได้ว่า เรานิยามคำว่าพิเศษอย่างไร? บางคนจะบอกว่า ก็ตอนที่บางสิ่งบางอย่างมันไม่เหมือนใคร เช่น “นี่คือภาพวาดที่พิเศษจริง ๆ” หรือ “นี่คืออาหารมื้อพิเศษ” แต่ทุกอย่างมันก็ไม่ซ้ำกัน ไม่ใช่เหรอ? ไม่มีสองสิ่งใดที่เหมือนกันทุกประการ กะหล่ำปลีแต่ละหัวในกองกะหล่ำปลีก็เป็นกะหล่ำปลีที่มีเอกลักษณ์เฉพาะ

จากนั้น คุณอาจจะคิดว่า “อืม สิ่งต่าง ๆ จะต้องแตกต่างออกไป การที่จะพิเศษนั้น มันจะต้องแตกต่าง” แต่ต้องแตกต่างกันแค่ไหน? เราจะวาดเส้นแบ่งระหว่างธรรมดากับพิเศษได้อย่างไรและตรงไหน? เราจะสามารถตัดสินใจได้อย่างไร?

จากนั้น คุณก็อาจพูดว่าสิ่งพิเศษจะต้องเป็นสิ่งใหม่ แต่นั่นเป็นเรื่องใหม่สำหรับฉันหรือใหม่สำหรับจักรวาล? เรามักจะนิยามทุกอย่างในแง่มุมของ “ฉัน” และทุกประสบการณ์ที่เราเคยมีว่าใหม่ ไม่ใช่หรือ? ผมไม่ได้ประสบสิ่งเดียวกันกับที่ผมประสบเมื่อวานนี้เหมือนวันนี้ วันนี้ไม่ใช่เมื่อวาน ดังนั้น ในแง่หนึ่ง ทุกสิ่งทุกอย่างมีความพิเศษ ซึ่งจริง ๆ แล้วหมายความว่าไม่มีอะไรพิเศษ ทุกอย่างมีเอกลักษณ์เฉพาะตัว ทุกอย่างแตกต่างกันออกไป และทุกอย่างมีความเฉพาะตัว ดังนั้น จึงไม่มีอะไรที่เราจะถือว่าพิเศษได้เลย ถ้าเราพูดว่าบางอย่างพิเศษเพราะเราชอบมัน แต่เราทุกคนรู้ว่าสิ่งที่เราชอบเปลี่ยนแปลงตลอดเวลา ถ้าเราได้รับมันมากเกินไป เราก็จะไม่ชอบมันอีกต่อไป และถ้าเรามีมันนานเกินไป เราก็จะเบื่อ

สิ่งต่าง ๆ เหล่านี้คือสิ่งที่เราพัฒนาฝึกฝนเพื่อช่วยให้เราเอาชนะการเสพติดในการใส่สิ่งต่าง ๆ ลงในกล่อง “พิเศษ” นี้ “สิ่งที่ฉันรู้สึกตอนนี้สำคัญมาก” เพราะอะไร? ทำไมมันจึงอยู่ในกล่อง “สำคัญ” นี้? ดังนั้น สิ่งที่เราพยายามทำก็คือ ไม่มองดูสิ่งใด ๆ ในกล่องจิตใจที่ไม่จำเป็น แน่นอนว่ามีกล่องที่มีประโยชน์และจำเป็น เราจะไม่สามารถเข้าใจภาษาได้หากปราศจากมัน ผู้คนสร้างเสียงที่แตกต่างกันด้วยสำเนียงและระดับเสียงที่แตกต่างกันเพื่อพูดคำเดียวกัน ซึ่งเราก็แค่เข้าใจได้เนื่องจากมีกล่องจิตใจสำหรับคำนั้น

ดังนั้น เราจึงไม่สามารถทิ้งกล่องทั้งหมดได้ กล่องจิตใจบางอย่างไม่เป็นประโยชน์เพราะเป็นความคิดส่วนตัวล้วน ๆ เช่น “สิ่งพิเศษ” เมื่อคุณเริ่มวิเคราะห์มัน ทั้งหมดเป็นเรื่องที่อยู่ในทัศนคติของเรา นั่นคือ สิ่งที่เราเชื่อว่าพิเศษแม้ว่าเราจะไม่สามารถนิยามได้ว่าพิเศษคืออะไรก็ตาม

ด้วยแนวทางนี้ เราไม่เพียงแค่ใช้การควบคุมตนเองและวินัยในการพูดว่า “ฉันจะไม่มองดูสิ่งต่าง ๆ เป็นสิ่งพิเศษ” เพราะนั่นเป็นเรื่องยากมากที่จะนำไปใช้ได้ แต่ด้วยความเข้าใจ เราก็จะเห็นได้ว่าเนื่องจากทั้งหมดเป็นเพียงโครงสร้างทางจิตใจ ดังนั้น มันจึงไม่มีอะไรพิเศษเลยจริง ๆ

มีหลายระดับที่เราสามารถทำงานกับทัศนคติของเราผ่านการฝึกฝนจิตใจ เราสามารถรับรู้สิ่งต่าง ๆ ผ่านกล่องจิตใจต่าง ๆ และเราสามารถเปลี่ยนวัตถุต่าง ๆ ที่เรารับรู้จากกล่องหนึ่งไปยังอีกกล่องหนึ่งได้ ดังนั้น แทนที่จะใส่ใครสักคนใน “คนที่น่ารำคาญและขี้บ่น” เราใส่พวกเขาใน “คนไม่มีความสุขและโดดเดี่ยว” ซึ่งเปลี่ยนวิธีการจัดการกับบุคคลนั้นทั้งหมดของเรา เราตระหนักดีว่าไม่มีอะไรทางด้านของคน ๆ นั้นที่ทำให้เขาเป็นแบบนี้หรือแบบนั้นโดยกำเนิด แต่นั่นมันเป็นทัศนคติของเราต่อวิธีที่เรารับรู้พวกเขาซึ่งส่งผลต่อวิธีที่เราประสบและจัดการกับพวกเขาอย่างไร

หมวดหมู่ทางจิตใจบางอย่างเช่น “พิเศษ” นั้นก็แค่ไม่มีประโยชน์เลย มีคนพิเศษและโอกาสพิเศษ และอะไรทั้งหมดแบบนั้น แต่คุณเคยคิดบ้างไหมว่ามันช่างเป็นไปตามอำเภอใจแค่ไหนตอนที่เราคิดว่าวันเกิดหรือวันปีใหม่นั้นช่างพิเศษเหลือเกิน? อะไรทำให้มันพิเศษ? ก็แค่คนตัดสินว่ามันพิเศษ ไม่มีอะไรพิเศษเป็นพิเศษเกี่ยวกับวันที่ 1 มกราคม และวันที่นั้นก็ไม่ได้สัมพันธ์กับสิ่งใดในทางดาราศาสตร์ด้วยซ้ำ โลกโคจรรอบดวงอาทิตย์ และคุณก็ไม่สามารถจัดวางจุดเริ่มต้นได้ว่า “อ้า! นี่เป็นวันแรกของปี” ไม่มีที่หนึ่ง นั่นคือเหตุผลที่ว่าทำไมแต่ละวัฒนธรรมจึงมีปีใหม่ของตัวเอง ไม่มีอะไรพิเศษเกี่ยวกับเรื่องนั้น ถ้าคุณอยู่ในวัฒนธรรมที่มีการเฉลิมฉลองปีใหม่ ก็ไม่จำเป็นต้องเป็นคนขี้บ่นหรือคิดว่ามันไร้สาระ แต่ก็ไม่จำเป็นต้องตื่นเต้นมากเกินไปและทำมันให้เป็นเรื่องใหญ่

เมื่อเราเข้าใจลักษณะพื้นฐานว่ากรอบความคิด พร้อมกับกล่องจิตใจและหมวดหมู่ รวมทั้งลักษณะหรือคุณลักษณะที่นิยามไว้เหล่านี้ทำงานอย่างไรแล้ว เราก็สามารถใช้มันตอนที่มันมีประโยชน์และปล่อยมันไปเมื่อมันไม่มีประโยชน์ได้

สุดท้ายนี้ เมื่อเราเปลี่ยนแปลงและปรับปรุงทัศนคติของเรา มันจำเป็นต้องมีแรงจูงใจและความอดทนอย่างมาก ยิ่งเราคุ้นเคยกับการเปลี่ยนแปลงผ่านการฝึกฝนซ้ำ ๆ มากเท่าไหร่ การเปลี่ยนแปลงก็จะยิ่งเกิดขึ้นในชีวิตประจำวันของเราอย่างเป็นธรรมชาติมากขึ้นเท่านั้น สิ่งที่เราต้องทำทั้งหมดเวลาที่เรารู้สึกไม่มีความสุขคือ การเตือนตัวเราเองว่า “เฮ้ ฉันแค่คิดถึงฉัน ฉัน ฉันเท่านั้น”

การฝึกฝนทัศนคติเป็นกระบวนการที่ยาวนาน แต่ก็คุ้มค่ามาก

เราตื่นขึ้นมาทุกเช้าด้วยเป้าหมายเดิม นั่นคือ เราต้องการอนาคตที่ดีขึ้นและมีความสุขมากขึ้น ในสิ่งนี้ เราทุกคนเหมือนกัน นอกจากนี้ เราทุกคนต่างก็เท่าเทียมกันในการที่จะคิดว่า “ฉัน” เป็นศูนย์กลางของจักรวาล ซึ่งเป็นข้อเท็จจริงที่ก่อปัญหาให้เราไม่รู้จบ เนื่องจากการคำนึงถึงแต่ตนเองซึ่งดูน่าดึงดูดใจมากเพราะมันคอยดูแล “ฉัน” เราจึงวิ่งเข้าหาความทุกข์อย่างแท้จริง และหลีกหนีจากความสุขที่เราปรารถนา เมื่อเราเริ่มที่จะเข้าใจความเป็นจริงว่าสิ่งต่าง ๆ มีวิถีทางตามที่มันเป็น ทั้งหมดนี้ก็จะเปลี่ยนแปลง ชีวิตมีขึ้นมีลง และมันก็เป็นเช่นนั้นเสมอ เราไม่สามารถควบคุมสิ่งนี้ได้ แต่สิ่งที่เราควบคุมได้คือทัศนคติของเราเอง ทุกขณะ เราตอบสนองต่อสิ่งที่เราประสบอย่างไร ด้วยความพยายาม เราก็จะสามารถเปลี่ยนชีวิตของเราให้มีความสุขได้ โดยที่เราห่วงใยใส่ใจตนเองและผู้อื่นอย่างแท้จริง ไม่ว่าสถานการณ์ภายนอกจะเป็นอย่างไร