આઠ દુન્યવી ચિંતાઓ અને વૈચારિક માળખું

ચાલો આપણે જે વલણની ચર્ચા કરી રહ્યા છીએ તેનો આધાર અથવા વૈચારિક માળખા પર નજર કરીએ. અહીં વૈચારિક વિચારોને સમજવું મહત્વપૂર્ણ છે. વૈચારિક વિચાર શું છે? વૈચારિક વિચાર એટલે વસ્તુઓને એક શ્રેણી દ્વારા જોવી અથવા અનુભવવી, જે "કંઈક ખાસ" જેવી હોઈ શકે છે. તે કોઈ પ્રકારનું માનસિક ડબ્બો રાખવા જેવું છે, અને જ્યારે આપણે કંઈક અનુભવીએ છીએ અને તેને "કંઈક ખાસ" ના માનસિક ડબ્બામાં મૂકીએ છીએ.

આપણે આ હંમેશા કરીએ છીએ, કારણ કે આ રીતે આપણે વસ્તુઓને સમજીએ અને કામ કરીએ છીએ. "સ્ત્રી" નું એક માનસિક ડબ્બો છે. હું એક વ્યક્તિને જોઉં છું અને તેને "સ્ત્રી" ના માનસિક ડબ્બામાં મુકું છું. આ રીતે, આપણે જે વિવિધ વસ્તુઓનો અનુભવ કરીએ છીએ તેને અલગ અલગ માનસિક ડબ્બામાં મૂકી શકીએ છીએ. ઉદાહરણ તરીકે, જે વ્યક્તિને આપણે "પુરુષ" અથવા "સ્ત્રી" માં મૂકીએ છીએ તે જ વ્યક્તિ "યુવાન વ્યક્તિ" અથવા "વૃદ્ધ વ્યક્તિ" અથવા "સોનેરા વાળ" અથવા "કાળા વાળ" માં પણ જઈ શકે છે. ત્યાં ઘણા બધા ડબ્બા છે.

વાસ્તવમાં, વસ્તુઓ ડબ્બામાં અસ્તિત્વમાં નથી. ભલે તે સ્પષ્ટ લાગે, તે ખરેખર સમજવું અને પચાવવું હજુ પણ ખૂબ જ મુશ્કેલ છે. ઉદાહરણ તરીકે, આપણે કોઈને "ભયંકર વ્યક્તિ" ડબ્બામાં મૂકી શકીએ છીએ, પરંતુ કોઈ પણ વ્યક્તિ ફક્ત એક ભયંકર વ્યક્તિ તરીકે અસ્તિત્વમાં નથી, કારણ કે જો તે ખરેખર આવા અસ્તિત્વમાં હોત, તો દરેક વ્યક્તિ તેમને તે રીતે જોત, અને તેઓ બાળક હતા ત્યારથી જ આવા હોત.

આ માનસિક ડબ્બાઓ આપણને વસ્તુઓનો અર્થ સમજવામાં મદદ કરે છે, અને અન્ય લોકો પ્રત્યેનો આપણો અભિગમ આપણે કયા પ્રકારના માનસિક ડબ્બામાં વસ્તુઓ મૂકીએ છીએ તેના પર નિર્ભર રહે છે. આપણે ધ્યાનમાં રાખવાની જરૂર છે કે આ માનસિક ડબ્બાઓ ફક્ત એક માનસિક રચના છે અને વાસ્તવિકતાનો ઉલ્લેખ કરતી નથી - ત્યાં બહાર કોઈ ડબ્બા નથી, ખરું ને?!

હવે ચાલો જોઈએ કે આપણે આ કે તે પ્રકારના માનસિક ડબ્બામાં વસ્તુઓને કેવી રીતે ઓળખીને મૂકીએ છીએ. આપણે આ વસ્તુના ચોક્કસ લક્ષણના આધારે કરીએ છીએ જે આપણને લાગે છે કે તે ખરેખર તેને અન્ય વસ્તુઓથી અલગ પાડે છે. આને "વ્યાખ્યાયિત લાક્ષણિકતા" કહી શકાય, જે તેના માટે એક તકનિકી શબ્દ છે. એક સરળ ઉદાહરણ એ જોવાનું છે કે જ્યારે આપણે વસ્તુઓને "ચોરસ" ના ડબ્બામાં મૂકીએ છીએ ત્યારે વ્યાખ્યાયિત લાક્ષણિકતા શું છે. સારું, તેની ચાર સમાન બાજુઓ હોવી જોઈએ - તેથી જે વસ્તુઓમાં આ હોય છે તેને આપણે "ચોરસ" નામના માનસિક ડબ્બામાં મૂકીએ છીએ.

તે એક સરળ શ્રેણી હતી, પણ "હેરાન કરનાર વ્યક્તિ" ની શ્રેણી વિશે શું? વ્યક્તિના કયા લક્ષણો આપણને તેમને "તમે હેરાન કરનાર વ્યક્તિ છો" ના આ ડબ્બામાં જોવા માટે મજબૂર કરે છે? તે જોવાનું રસપ્રદ છે કે તે ખરેખર શું છે જેના થી આપણે હેરાન થઈએ છીએ. તમારા માથાની આસપાસ ગુંજતી માખી અને આ વ્યક્તિમાં શું સામ્ય છે જેના કારણે આપણે બંનેને "હેરાન કરનાર" ડબ્બામાં મૂકીએ છીએ?

હું તો એમ કહીશ કે બંને એવું કંઈક કરે છે જેના કારણે હું મારું ભાવનાત્મક સંતુલન અને મનની શાંતિ ગુમાવી દઉં છું, મારી શાંત માનસિક સ્થિતિ. તો, વાસ્તવમાં, આપણે માનસિક ડબ્બાને પોતાના સંદર્ભમાં વ્યાખ્યાયિત કરી રહ્યા છીએ, ખરેખર તેમના સંદર્ભમાં નહીં, કારણ કે જે મને હેરાન કરે છે તે તમને હેરાન ન પણ કરે. અને જે વસ્તુઓ થી હું મારી માનસિક શાંતિ ગુમાવું છું, તે એવી વસ્તુ પણ હોઈ શકે છે જેના પ્રત્યે હું સંપૂર્ણપણે આકર્ષિત થાઉં છું, જે મને પાગલ બનાવે છે. તો રસપ્રદ વાત એ છે કે આપણે વસ્તુઓને કેવી રીતે વ્યાખ્યાયિત કરીએ છીએ અને તેમને ડબ્બામાં કેવી રીતે મૂકીએ છીએ તે ખરેખર આપણા વિશે ચિંતિત છે.

પછી આપણને આ બધી લાગણીઓ આવે છે. હવે તે રસપ્રદ બનવા લાગે છે (કદાચ તે પહેલાથી જ રસપ્રદ હતું). તો આપણી પાસે "ખુશી" નું માનસિક ડબ્બો છે. તમે "ખુશી" ના ડબ્બામાં વસ્તુઓ કેવી રીતે મૂકો છો? તે કહેવું ખૂબ મુશ્કેલ છે. કોઈ આપણને પૂછે છે, "શું તમે ખુશ છો?" અને આપણને શું જવાબ આપવો તે પણ ખબર નથી. જો આપણે પોતાને પૂછીએ, "શું હું ખુશ છું?" - તો, મને ખરેખર તેનો અર્થ શું છે તે પણ ખબર નથી? તો ખુશ રહેવાની વ્યાખ્યાત્મક લાક્ષણિકતા શું છે? આપણે ખુશ રહેવા માટે ખૂબ ઇચ્છીએ છીએ, પણ આપણને ખબર પણ નથી કે ખુશી શું છે. વિચિત્ર, ખરું ને? વ્યાખ્યા એ છે કે તે એવી વસ્તુ છે કે જ્યારે તમે તેનો અનુભવ કરો છો, ત્યારે તમે તેનાથી અલગ થવા માંગતા નથી; તમે તેને ચાલુ રાખવા માંગો છો. તે વ્યાખ્યા આપણને બૌદ્ધ સાહિત્યમાં મળે છે, તેથી તે આપણને થોડી મદદ કરે છે.

ફેસબુક વિશે શું? આપણે કઈ વસ્તુઓ "ગમે" છે તે વ્યાખ્યાયિત કેવી કરીએ છીએ? તે એવી વસ્તુ હોઈ શકે છે જે આપણા મોં પર સ્મિત લાવે છે અને આપણને સારું લાગે છે. પરંતુ કલ્પના કરો કે જો તમારે આખો દિવસ તેને જોવું પડે અને બીજું કંઈ નહીં, તો આપણને તે હવે ગમશે નહીં, ખરું ને? તો તે વિચિત્ર છે, ખરું ને?

જ્યારે તમારી પાસે કોઈ વૈચારિક વિચાર હોય, ત્યારે હંમેશા એક માનસિક છબી હોય છે જે શ્રેણીનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. તેથી જ્યારે તમે "કૂતરો" વિચારો છો, ત્યારે તમારી પાસે એક પ્રકારની માનસિક છબી હોય છે જે દરેક માટે અલગ અલગ હોય છે. સુંદર વ્યક્તિ અથવા હેરાન કરનાર વ્યક્તિનું પ્રતિનિધિત્વ કરતી માનસિક છબી સાથે પણ એવું જ છે.

તો મને ગમતી વસ્તુનું પ્રતિનિધિત્વ શું છે? તે વધુ મુશ્કેલ છે. આપણી પાસે વાત કરવાની આ રીત છે, શું આપણે નથી કેહતા કે "મને આ શૈલી ગમે છે, મને આ પ્રકારનો ખોરાક ગમે છે, મને આ પ્રકારની ફિલ્મ ગમે છે, તે છોકરી મને ગમે એવી નથી, તે છોકરો મને ગમે એવો છે." મને શું ગમે છે તેનું પ્રતિનિધિત્વ શું છે? ફેસબુક પરની છબી સાથે, શું આપણે તેને આપણા ગમતા અનુભવ સાથે સરખાવીએ છીએ અને પછી તેને આપણી "લાઇક" શ્રેણીમાં મૂકીએ છીએ? આપણે યાદ રાખવું પડશે કે આ બધું આપણા મનની બાજુથી આવી રહ્યું છે, વસ્તુમાંથી જ નહીં. જો વસ્તુમાંથી કંઈક આવી રહ્યું હોત, જેમ કે વસ્તુમાં વાસ્તવિક પસંદ, તો દરેકને તે ગમશે. તો તે બધું વ્યક્તિલક્ષી છે.

આગળનું પગલું એ જોવાનું છે કે શું છે જેનથી કંઈક ખાસ બને છે. શું વસ્તુમાં કંઈક છે કે ફક્ત "કંઈક ખાસ" નું માનસિક ડબ્બો છે, જેને આપણે પોતે વ્યાખ્યાયિત કર્યું છે? જ્યારે આપણે કંઈક વસ્તુ ને ખાસ શું બનાવે છે તે જોઈએ છીએ, ત્યારે આપણે "કંઈ ખાસ નથી" ના સૈદ્ધાંતિક આધારને સમજવાનું શરૂ કરીએ છીએ. વસ્તુમાં બિલકુલ કંઈ ખાસ નથી. "ખાસ" નો કોઈપણ વિચાર સંપૂર્ણપણે આપણા પોતાના વિચારોમાંથી આવે છે, આપણા પોતાના "ખાસ" ના માનસિક ડબ્બામાંથી. તે એક ગળણી છે જેના દ્વારા આપણે વસ્તુઓને સમજીએ છીએ: આ ખાસ છે અને તે નથી.

પછી આપણે આપણી જાતને પૂછી શકીએ છીએ કે, આપણે ખાસને કેવી રીતે વ્યાખ્યાયિત કરીએ છીએ? કેટલાક લોકો કહેશે કે જ્યારે કંઈક અનોખું હોય છે: "આ ખરેખર ખાસ ચિત્ર છે" અથવા "આ એક ખાસ ભોજન છે." પણ શું બધું અનોખું નથી? કોઈ બે વસ્તુઓ બિલકુલ સરખી નથી હોતી. કોબીના ઢગલામાં રહેલ દરેક કોબી એક અનોખી કોબી છે.

પછી તમે વિચારી શકો છો, "સારું, વસ્તુઓ અલગ હોવી જોઈએ. ખાસ બનવા માટે, તે અલગ હોવી જોઈએ." પરંતુ તે કેટલી અલગ હોવી જોઈએ? આપણે સામાન્ય અને ખાસ વચ્ચેની રેખા કેવી રીતે અને ક્યાં દોરીએ છે? આપણે કેવી રીતે નક્કી કરી શકીએ?

પછી તમે કહી શકો છો કે કંઈક ખાસ કંઈક નવું હોવું જોઈએ. પણ શું તે મારા માટે નવું હોવું જોઈએ, કે બ્રહ્માંડ માટે નવું? આપણે સામાન્ય રીતે દરેક વસ્તુને "હું" ની દ્રષ્ટિએ વ્યાખ્યાયિત કરીએ છીએ, અને આપણને થતો દરેક અનુભવ નવો હોય છે, ખરું ને? મેં ગઈકાલે જે અનુભવ કર્યો હતો તે આજ જેવો અનુભવ નથી. આજે ગઈકાલ નથી. તેથી એક અર્થમાં, બધું ખાસ છે, જેનો ખરેખર અર્થ એ છે કે કંઈ ખાસ નથી. બધું અનોખું છે, બધું અલગ છે, અને બધું વ્યક્તિગત છે, તેથી એવું કંઈ નથી જેને આપણે ખાસ કહી શકીએ. જો આપણે કહીએ કે કંઈક ખાસ છે કારણ કે આપણને તે ગમે છે, તો આપણે બધા જાણીએ છીએ કે આપણને જે ગમે છે તે હંમેશા બદલાય છે; જો આપણને તે વધુ પડતું મળે છે, તો આપણને તે હવે ગમતું નથી, અને જો આપણી પાસે તે ખૂબ લાંબા સમય સુધી હોય, તો આપણે કંટાળી જઈએ છીએ.

આ એવી બાબતો છે જેના પર આપણે કામ કરીએ છીએ જેથી આપણે "ખાસ" ડબામાં વસ્તુઓ મૂકવાની વ્યસન દૂર કરી શકીએ. "મને જે લાગે છે તે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે." કેમ? તે "મહત્વપૂર્ણ" ડબ્બામાં કેમ છે? તો આપણે જે કરવાનો પ્રયાસ કરીએ છીએ તે એ છે કે આપણે બિનજરૂરી માનસિક ડબ્બામાં કંઈપણ ન જોઈએ. અલબત્ત, ઉપયોગી, જરૂરી ડબ્બાઓ છે; તેમના વિના આપણે ભાષા સમજી શકીશું નહીં. લોકો એક જ શબ્દ કહેવા માટે અલગ અલગ ઉચ્ચારો અને પ્રબળતા સાથે અલગ અલગ અવાજો કાઢે છે, જે આપણે ફક્ત એ શબ્દ માટે માનસિક ડબ્બા હોવાને કારણે સમજી શકીએ છીએ.

તેથી આપણે બધા ડબ્બાઓ ફેંકી શકતા નથી. જોકે, અમુક માનસિક ડબ્બાઓ મદદરૂપ નથી હોતા, કારણ કે તે સંપૂર્ણપણે વ્યક્તિલક્ષી હોય છે, જેમ કે "કંઈક ખાસ." જ્યારે તમે તેનું વિશ્લેષણ કરવાનું શરૂ કરો છો, ત્યારે તે બધું આપણા વલણમાં હોય છે: આપણે શું ખાસ માનીએ છીએ, ભલે આપણે શું ખાસ છે તે વ્યાખ્યાયિત ન કરી શકીએ.

આ રીતે, આપણે ફક્ત આત્મ-નિયંત્રણ અને શિસ્તનો ઉપયોગ એમ કહેવા માટે નથી કરી રહ્યા કે, "હું વસ્તુઓને કંઈ ખાસ તરીકે નહીં જોઉં," કારણ કે તે ખરેખર અમલમાં મૂકવું ખૂબ મુશ્કેલ છે. પરંતુ સમજણ દ્વારા, આપણે તે જોઈ શકીએ છીએ કારણ કે તે બધું ફક્ત એક માનસિક રચના છે, ખરેખર કંઈ ખાસ નથી.

મનની તાલીમ દ્વારા આપણે આપણા વલણ સાથે કામ કરી શકીએ છીએ તેવા ઘણા સ્તરો છે. આપણે વિવિધ માનસિક ડબ્બાઓ દ્વારા વસ્તુઓને સમજી શકીએ છીએ, અને આપણે જે વસ્તુઓને અનુભવીએ છીએ તેને એક ડબ્બાથી બીજા ડબ્બામાં બદલી શકીએ છીએ. તેથી કોઈને "હેરાન કરનાર, ફરિયાદ કરનાર વ્યક્તિ" માં મૂકવાને બદલે, આપણે તેમને "નાખુશ, એકલા વ્યક્તિ" માં મૂકીએ છીએ, જે તે વ્યક્તિ સાથે વ્યવહાર કરવાની આપણી આખી રીતને સંપૂર્ણપણે બદલી નાખે છે. આપણે સમજીએ છીએ કે વ્યક્તિના પક્ષમાં એવું કંઈ નથી જે તેમને આ કે તે બનાવે છે, પરંતુ આપણે તેમને કેવી રીતે સમજીએ છીએ તે આપણા વલણથી પ્રભાવિત થાય છે કે આપણે તેમની સાથે કેવી રીતે વ્યવહાર કરીએ છીએ અને કેવી રીતે અનુભવીએ છીએ.

"ખાસ" જેવી કેટલીક માનસિક શ્રેણીઓ બિલકુલ મદદરૂપ નથી. ખાસ લોકો અને ખાસ પ્રસંગો અને બધા પ્રકારના હોય છે. પરંતુ શું તમે વિચાર્યું છે કે જ્યારે આપણે જન્મદિવસ અથવા નવા વર્ષને આટલું ખાસ માનીએ છીએ ત્યારે તે કેટલું મનસ્વી હોય છે? તેને શું ખાસ બનાવે છે? ફક્ત એટલું જ કે લોકોએ નક્કી કર્યું કે તે ખાસ છે. ૧ જાન્યુઆરી વિશે ખાસ કંઈ નથી, અને તારીખ ખગોળશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ પણ કોઈ પણ વસ્તુ સાથે મેળ ખાતી નથી. પૃથ્વી સૂર્યની આસપાસ ફરે છે, અને તમે શરૂઆતનો દાવો કરી શકતા નથી: "આહ! આ વર્ષનો પહેલો દિવસ છે." કોઈ પહેલો નથી, તેથી જ દરેક સંસ્કૃતિનું પોતાનું નવું વર્ષ હોય છે. તેમાં કંઈ ખાસ નથી. જો તમે એવી સંસ્કૃતિમાં છો જે નવું વર્ષ ઉજવે છે, તો ગુસ્સે થવાની કે તેને મૂર્ખ માનવાની જરૂર નથી, પરંતુ આટલા ઉત્સાહિત થવાની અને તેને મોટી વસ્તુ બનાવની પણ જરૂર નથી.

જ્યારે આપણે માનસિક ડબ્બાઓ અને શ્રેણીઓ અને આ વ્યાખ્યાયિત લાક્ષણિકતાઓ અથવા લક્ષણો સાથે વૈચારિક વિચાર કેવી રીતે કાર્ય કરે છે તેના મૂળભૂત સ્વભાવને સમજીએ છીએ, ત્યારે આપણે તેનો ઉપયોગ જ્યારે મદદરૂપ હોય ત્યારે કરી શકીએ છીએ અને જ્યારે તે મદદરૂપ ન હોય ત્યારે તેને છોડી શકીએ છીએ.

છેલ્લે, જ્યારે આપણે આપણા વલણમાં ફેરફાર કરીએ છીએ અને સુધારો કરીએ છીએ, ત્યારે થોડી પ્રેરણા અને ઘણી ધીરજની જરૂર છે. વારંવાર અભ્યાસ દ્વારા આપણે પરિવર્તનથી જેટલા વધુ પરિચિત થઈશું, તેટલું જ સ્વાભાવિક રીતે તે આપણા રોજિંદા જીવનમાં આવશે. જ્યારે આપણે નાખુશી અનુભવીએ છીએ ત્યારે આપણે ફક્ત પોતાને યાદ કરાવવાની જરૂર છે, "અરે, હું ફક્ત હું, હું, હું વિશે વિચારી રહ્યો છું."

વલણની તાલીમ એક લાંબી પ્રક્રિયા છે, પરંતુ ખૂબ જ મૂલ્યવાન છે.

આપણે દરરોજ સવારે એક જ ધ્યેય સાથે ઉઠીએ છીએ: આપણે એક વધુ સારું, વધુ ખુશહાલ ભવિષ્ય ઇચ્છીએ છીએ. આપણે બધા આમાં સમાન છીએ એ વિચારવામાં કે "હું" બ્રહ્માંડનું કેન્દ્ર છું, એક હકીકત જે આપણને અસંખ્ય સમસ્યાઓનું કારણ બને છે. સ્વ-વ્હાલને કારણે, જે ખૂબ જ આકર્ષક લાગે છે કારણ કે તે "મારી" સંભાળ રાખે છે, આપણે ખરેખર નાખુશી તરફ દોડીએ છીએ, અને આપણે જે ખુશીની ખૂબ ઇચ્છા રાખીએ છીએ તેનાથી દૂર થઈ જીએ છીએ. જ્યારે આપણે વાસ્તવિકતાને સમજવાનું શરૂ કરીએ છીએ, કે વસ્તુઓ ખરેખર કવિ રીતે અસ્તિત્વમાં છે, ત્યારે આ બધું બદલાઈ જાય છે. જીવન ઉપર અને નીચે જાય છે, અને તે હંમેશા થશે; આપણે આને નિયંત્રિત કરી શકતા નથી, આપણે આને નિયંત્રિત કરી શકતા નથી, પરંતુ આપણે જે નિયંત્રિત કરી શકીએ છીએ તે આપણું પોતાનું વલણ છે: આપણે જે અનુભવો કરીએ છીએ તેના પ્રત્યે દરેક ક્ષણે આપણે કેવી પ્રતિક્રિયા આપીએ છીએ. પ્રયત્નો સાથે, આપણે આપણા જીવનને ખુશહાલીમાં પરિવર્તિત કરી શકીએ છીએ, જ્યાં આપણે ખરેખર આપણી અને અન્યોની કાળજી રાખીએ છીએ, બાહ્ય સંજોગો ગમે તે હોય.