Diệu Đế Thứ Ba: Chân Diệt

Đức Phật dạy rằng tuy có rất nhiều vấn đề cá nhân mà ta phải đối mặt trong cuộc sống, nhưng chân khổ là sự kiện mà mình cứ tái tạo sự sinh khởi lặp đi lặp lại của những nỗi khổ này. Chúng ta cứ tái tạo kinh nghiệm bất hạnh và hạnh phúc bất toại nguyện, bất tự chủ, và tái tạo việc có một thân tâm hạn hẹp trong mỗi lần tái sinh, là cơ sở mà mình sẽ kinh qua những cảm xúc thăng trầm này. Đức Phật cũng dạy rằng nguyên nhân chân thật của việc cứ tái tạo những điều này nằm trong tâm thức của mình.

Tâm ta phóng chiếu một thực tại sai lầm về tác động mà hành vi của mình sẽ tạo ra cho tự thân và tha nhân, và cũng liên quan đến cách mình, tha nhân và vạn pháp tồn tại. Chúng ta tưởng lầm rằng mình tồn tại như một thực thể cụ thể, biệt lập, gọi là “tôi”. Và ta tưởng lầm tâm cũng là một thực thể cụ thể trong đầu, mà một là mình đồng hóa với nó, vì giọng nói trong đầu dường như ở trong tâm, hai là xem nó giống như một thiết bị mà mình sử dụng để thấu hiểu sự việc và suy nghĩ. Chúng ta không biết rằng cả hai vọng tưởng này đều không tương ứng với thực tại, mà thậm chí tệ hơn nữa, lại tin rằng chúng tương ứng với thực tại.

Bạn đã bao giờ cảm thấy tủi thân khi nghĩ rằng “Không ai thương mình hết; không ai cần mình”? Hoặc cảm thấy hoàn toàn căng thẳng và nghĩ rằng “Tôi không thể xử lý mọi việc; như vậy là quá mức rồi."? Đây có phải là trạng thái vui vẻ hay không? Rõ ràng là không. Chúng ta có thể đắm chìm trong tủi thân và bất hạnh, nhưng cũng mong mỏi những cảm giác này sẽ chấm dứt. Vấn đề là mình nhận thức như thế nào về tình huống này. Cảm giác giống như một quyển sách tô màu mà nỗi bất hạnh này là đám mây đen, biệt lập trong một đường viền xung quanh nó, treo lơ lửng trên một cái “tôi”, cũng biệt lập trong một đường viền. Dựa vào niềm tin rằng hiện tướng giả dối này phù hợp với thực tại - đơn giản là vì ta cảm thấy như vậy – rồi phiền não phát sinh, chẳng hạn như khao khát được người nào thương yêu, hay giận dữ với ai, khi họ không thể hiện tình thương đối với mình. Những phiền não này kích hoạt một sự thôi thúc, đòi hỏi người đó phải dành thời gian cho mình, và thể hiện tình cảm với chúng ta một cách vô lý. Ngay cả khi họ đáp ứng nhu cầu này, thì ta cũng chẳng bao giờ thấy đủ, đối với bất cứ niềm vui ngắn hạn nào, mà chỉ đòi hỏi nhiều hơn, rồi tái tạo thêm tình huống bất hạnh.

Trong một vòng tròn như vậy, thì tâm ta sẽ mê lầm và vẩn đục. Chúng ta không suy nghĩ sáng suốt, và không thể tự chủ hành vi của mình. Nhưng vô minh có phải là một phần trong bản tánh của tâm hay không? Nếu muốn trả lời câu hỏi này, thì phải hiểu “tâm” có nghĩa là gì trong nhà Phật. Tâm không phải là  “cái gì” độc lập trong đầu mình, mà đề cập đến hoạt động tinh thần (tâm hành). Đó là tâm hành cá nhân, chủ quan của việc trải nghiệm mọi thứ. Nó liên tục biến đổi, khi những điều khác nhau được trải nghiệm trong những tình huống khác nhau, nhưng bản chất thông thường của nó vẫn luôn luôn y nguyên như vậy. Bản tánh thậm thâm nhất của nó cũng luôn luôn y nguyên như vậy, chứ không tồn tại theo những cách bất khả nào.

Ta có thể tưởng lầm tâm mình tồn tại theo nhiều cách bất khả. Chẳng hạn như mình nghĩ tâm là một thực thể cụ thể, một là giống y như một thực thể “tôi” cụ thể, hai là điều gì được cái “tôi” như vậy sử dụng. Vì cả hai tri kiến sai lầm này đều không tương ứng với bản tánh thật sự của tâm, mà chỉ là ảo tưởng, nên không phải là một phần trong bản tánh của tâm - tất cả những tâm trạng dựa trên những tri kiến sai lầm này cũng không phải là một phần trong bản tánh của tâm. Những tâm trạng này gồm có những khái niệm sai lầm về “tôi”, những phiền não phát sinh, để cố gắng giúp cho cái “tôi” đó được an toàn, và những sự thôi thúc, khiến mình dấn thân vào những hành vi vô ích, để chống đỡ cho cái “tôi” đó. Bởi vì không có thành phần nào trong số này là những thành phần thuộc về bản tánh của tâm, và dựa trên khái niệm sai lầm về bản tánh ấy. Một khi được thay thế bằng hiểu biết đúng đắn, thì chúng có thể bị đoạn diệt mãi mãi. Mặt khác, những cảm xúc có tính cách xây dựng như lòng từ và lòng bi thì không dựa trên khái niệm sai lầm về bản tánh của tâm. Vì có sự khác biệt lớn này, mà chúng không bị đoạn diệt vì nhận thức đúng đắn.

Thế thì chân diệt của khổ không phải là tịch diệt của tâm. Tâm thức của chúng ta, với tất cả những phẩm chất tốt đẹp như lòng từ, lòng bi và hiểu biết đúng đắn, luôn nối tiếp từ kiếp này sang kiếp khác. Điều sẽ chấm dứt là vòng sinh tử luân hồi bất tự chủ, với thân tâm hạn hẹp, dưới sự khống chế của vô minh, phiền não và nghiệp.