ཨོ་རོད་ཀྱི་མི་དང་ཇུན་གར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྙིང་བསྡུས།
ཨོ་རོད་རྣམས་ནི་ཐག་རིང་གི་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་སོག་པོའི་སྡེ་ཁག་ཡིན་པ་དང་། ཁོང་ཚོ་སོག་པོ་ཡོན་རྒྱལ་རྒྱུད་ (༡༢༧༡-༡༣༦༨) ཀྱིས་དབང་སྒྱུར་འོག་ཏུ་ཡོད་ནའང་། དེ་ཉམས་པའི་རྗེས་སུ་ཁོང་ཚོ་རང་དབང་ཆེ་བ་ཆགས་པ་རེད། ཁོང་ཚོའི་ས་ཁུལ་ལ་ཇུན་ག་རི་ཡ་ཞེས་སུ་གྲགས་པ་དང་དེའི་ནང་བྱང་ཤར་ཏུར་ཀིསྟཱན་གྱི་ཇུན་གར་ས་ཁུལ་དང་ ཤར་ཏུར་ཀིསྟཱན་གྱི་ཤར་དང་བྱང་དེ་བཞིན་ཤར་ཀ་ཛག་སྟཱན་ (Kazakhstan) གྱི་སུའུ་ལེན་དང་སོག་པོ་ཨ་ཏའི་རི་བོའི་ས་ཁུལ་རྣམས་ཡོད་པ་མ་ཟད། བྱང་ཤར་ཏུར་ཀིསྟཱན་གྱི་ནུབ་ཕྱོགས་ཨལ་མ་ཨ་ཏའི་ (Alma Ata) མཚོ་བྷལ་ཁ་ཤའི་ (Lake Balkhash) ས་ཁུལ་རྣམས་ཀྱང་ཚུད་ཡོད། དུས་སྐབས་ཤིག་ལ་དེ་ནི་ཨུ་རུམ་ཆི་ (Urumqi) དང་ཐུར་ཧྥན་ (Turfan) བར་དུ་ཐག་རིང་པོར་རྒྱ་སྐྱེད་ཕྱིན་ཡོད། དུས་རབས་ ༡༥ པའི་མཇུག་ནས་ཁོང་ཚོས་སོག་པོའི་ས་ཁུལ་ལྷག་མ་རྣམས་དབང་སྒྱུར་བྱས་ཀྱང་། མཐར་ཁོང་ཚོའི་མངའ་སྡེ་ཁ་ཐོར་ནས་ལྷན་ཚོགས་ཤིག་གི་ནང་ཁོང་ཚོས་སོག་པོ་གཞན་དག་དང་མཉམ་དུ་ཐེ་བྱུས་མི་བྱེད་པ་དང་ནུབ་ཀྱི་ཕྱོགས་སུ་གནས་སྤོ་རྒྱུའི་མོས་མཐུན་བྱུང་ཡོད། དེར་བརྟེན་ཕྱི་ལོ་ ༡༦༠༩ ལོར་ཨོ་རོད་དང་པོ་ཚོས་ཨལ་ཏའི་ས་ཁུལ་ནས་བརྒྱུད་དེ་ལྷོ་ནུབ་ས་ཡེ་བྷེ་རི་ཡའི་ཐང་ཆེན་དུ་ཕྱིན་པ་རེད། ཨུ་རུ་སུར་གནས་སྤོ་མཁན་དེ་དག་ལ་ཁལ་མུག་ཅེས་སུ་གྲགས་པ་རེད།
ཨོ་རོད་རྣམས་རུ་སུར་གནས་མ་སྤོས་གོང་ཁོང་ཚོས་སོག་ཡུལ་དུ་དར་བའི་དགེ་ལུགས་པའི་བོད་ཀྱི་ཆོས་བརྒྱུད་དེ་ངོས་ལེན་བྱས་ཟིན་པ་དང་གཏན་འཇགས་ཀྱི་དགོན་པ་ཞིག་བཞེངས་པ་དེ་ལ་ཨོ་རོད་སྐད་དུ་ཁུ་རུལ་ (Khurul) ཞེས་སུ་གྲགས་པ་རེད། དེ་ལྟ་ནའང་། ཁོང་ཚོ་མང་ཆེ་བར་འགྲུལ་སྐྱོད་ཀྱི་ཁུ་རུལ་ཀི་བིཏ་ཀ་ (kibitka) ཟེར་བ་དེ་ཡོད་པ་དང་། དེ་ནི་འདྲེན་འཁོར་གྱི་སྟེང་དུ་བཙུགས་པའི་གུར་སྒོར་སྒོར་ཞིག་ཡིན་པ་དང་ཕར་ཚུར་འགྲུལ་སྐྱོད་སྐབས་སུ་དེ་ནི་ལྷ་ཁང་ལྟར་བེད་སྤྱོད་བྱེད་ཆོག་པ་མ་ཟད། གལ་ཏེ་ས་ཆ་གཅིག་ལ་ཡུན་རིང་སྡོད་འཆར་ཡོད་ན། སའི་སྟེང་དུ་དེ་གཙུགས་ནས་བཞག་ཆོག
ཨོ་རོད་ཉིས་འབུམ་ལྔ་ཁྲིའམ་ ༢༥༠,༠༠༠ ཡང་ན་མི་འབོར་ཁྱོན་བསྡོམས་ཀྱི་ནང་ནས་ལྔ་ཆ་གཅིག་ཁོ་ན་ནུབ་ཀྱི་ཕྱོགས་སུ་ལྷག་ཡོད། དེའི་ལྷག་མ་ས་ཡ་གཅིག་ཙམ་ནི་ཇུན་གར་ལ་གནས་ཀྱི་ཡོད། ཁོང་ཚོས་ཕྱིས་སུ་ཤར་ཀ་ཛག་སྟཱན་དང་ཤར་ཏུར་ཀིསྟཱན་ལ་དགོན་པ་བཅོ་ལྔ་ཙམ་བཞེངས་ཡོད་པ་དང་། དེའི་ནང་ནས་གཅིག་ཨུ་རུམ་ཆིའི་ནང་དུ་ཡོད་པ་དེ་རིག་གནས་གསར་བརྗེའི་ (༡༩༦༦-༡༩༧༦) སྐབས། གཏོར་བཅོམ་བྱས་པ་རེད། ཤར་ཏུར་ཀིའི་ཨོ་རོད་ཚོས་རང་གིས་རང་ལ་ཤིང་ཅང་ཁལ་མུག་ཅེས་བརྗོད་ཀྱི་ཡོད།
རུ་སུའི་ཐང་ཆེན་ཕ་རོལ་ཏུ་གནས་ཡུལ་སྤོ་ཤུད་དེ་ཕྱི་ལོ་ ༡༦༠༩ ནས་ ༡༦༣༢ བར་གནས་པ་རེད། ཁོང་ཚོ་ཝོལ་གྷ་ (Volga) དང་ཌོན་ཆུ་བོའི་ (Don River) བར་ལ་གཞིས་ཆགས་ནས་ཨསྟྲ་ཁན་བཟོས་པ་རེད། དེ་ནི་ཁོང་ཚོའི་རྒྱལ་ས་ཁེས྄་པི་ཡེན་རྒྱ་མཚོའི་སྟེང་གི་ཝོལ་གྷའི་སྒོ་ཁར་ཡོད། ཁོང་ཚོ་ནི་ཕལ་ཆེར་རང་དབང་ཅན་ཡིན་པ་དང་རུ་སུ་དང་མཉམ་དུ་འབྲེལ་བ་ཡག་པོ་ཡོད། ཁོང་ཚོས་སྔ་ཤོས་ལ་ཕྱི་ལོ་ ༡༦༡༦ ལོར་ཁུ་རུལ་གསར་འཛུགས་བྱས་ཡོད་པ་དང་བརྒྱུད་པའི་ཁུངས་གཙོ་བོ་ནི་ཛ་ཡ་པནྜི་ཏ་ (Zaya Pandita – 1599-1662) ཞེས་བྱ་བ་བོད་ནས་སློབ་སྦྱོང་བྱས་མྱོང་བའི་ཨོ་རོད་ནང་པའི་མཁས་པ་དང་ཆོས་བྱེད་ལས་སྣེ་ཞིག་ཡིན་པ་རེད།
ཕྱི་ལོ་ ༡༧༧༡ ལོར་རུ་སུ་རྒྱ་སྐྱེད་དང་ཡེ་ཤུ་རྣམ་དག་ཆོས་ལུགས་སུ་སྒྱུར་བའི་གནོན་ཤུགས་ལ་བརྟེན་ནས་ཁལ་མུག་འབུམ་གཉིས་ ༢༠༠,༠༠༠ ཙམ་ཇུན་གར་ལ་རང་འཇགས་བྲོས་ཕྱིན་པ་དང་ཁྲི་ལྔ་ ༥༠,༠༠༠ ཙམ་རང་འཇགས་བསྡད་པ་རེད། དེང་དུས་ཀྱི་ཁལ་མུག་པ་རྣམས་ནི་ཁྲི་ལྔ་དེ་དག་གི་རྒྱུད་པ་ལས་བྱུང་བ་ཞིག་རེད། རུ་སུ་ཚོས་བྲོས་འགྲོ་མཁན་གྱི་ཁལ་མུག་ཚོ་འགོག་ཐབས་ཆེད་ཀ་ཛཁ་རྣམས་རག་པར་བྱས་ཤིང་། དེ་དག་ལས་ཕྱེད་ཙམ་ཇུན་གར་ལ་མ་བསླེབ་གོང་ནས་བསད་པ་རེད། དེའི་སྐབས་སུ་ཁལ་མུག་ཚུར་མ་བསླེབས་གོང་ལ་ཇུན་གར་རང་ལ་གནས་པའི་ཨོ་རོད་ས་ཡ་ཙམ་མན་ཇུས་མི་འབོར་བཅུ་ཆ་སྡེབ་གསོད་བྱས་པ་རེད། དེ་དག་ནི་ཕྱི་ལོ་ ༡༧༤༠ ཡས་མས་སུ་མན་ཇུའི་དབང་སྒྱུར་ལ་ཁ་གཏད་དུ་ངོ་རྒོལ་བྱེད་པའི་རྐྱེན་གྱིས་ཁོང་ཚོར་སྡེབ་གསོད་བྱས་པ་རྣམས་རེད། དེ་དག་ལས་འབུམ་གཅིག་ལས་ལྷག་མེད། ཚུར་རག་པའི་ཁལ་མུག་འབུམ་གཅིག་གིས་ཁོང་ཚོ་དང་མཉམ་དུ་ཕན་ཚུན་ནང་ཁུལ་གཉེན་སྒྲིག་བྱས་པ་དང་ཨོ་རོད་འབུམ་ལྔ་དེང་སང་ཤར་ཏུར་ཀིསྟཱན་ལ་གནས་སྡོད་བྱེད་བཞིན་པ་རྣམས་ནི་ཁོང་ཚོའི་མི་རྒྱུད་ནས་བྱུང་བ་རེད།
ཁལ་མུག་པ་དང་ནང་ཆོས།
ཁལ་མུག་ཚོས་ནང་ཆོས་དེ་ཀི་བིཏ་ཀ་འགྲུལ་སྐྱོད་དགོན་པ་ཁག་ལ་བརྟེན་ནས་ཁོང་ཚོས་གདན་དྲངས་བ་དང་ཁོང་ཚོས་ཁལ་མུག་ལ་གཏན་འཇགས་དགོན་པ་ཁུ་རུལ་བཞེངས་པ་ནང་བཞིན་ཇུན་གར་ལ་དགོན་པ་གསར་པ་བཞེངས་ཡོད། ཀི་བིཏ་ཀ་ (Kibitka) དང་གཏན་འཇགས་ཁུ་རུལ་གྱི་ཟུང་འབྲེལ་འདི་དེང་སང་ཡང་ཨོ་རོད་ཚོའི་ཁྲོད་དུ་ཡུན་དུ་གནས་ཐུབ་པ་བྱུང་ཡོད། འོན་ཀྱང་། དེའི་སྐབས་ཤར་ཏུར་ཀིའི་ནང་རྒྱ་ནག་གི་མི་འབོར་ཕོན་ཆེན་པོ་སྤོ་བཞུད་བྱེད་པ་ལ་བརྟེན་ནས་ཨོ་རོད་ཚོ་མི་མེད་ལུང་སྟོང་གི་རི་རྒྱུད་ས་ཁུལ་དུ་བཙན་གྱིས་སྤོ་དགོས་བྱུང་བ་དང་ཁོང་ཚོས་ཀི་བིཏ་ཀ་དང་ཁུ་རུལ་རྣམས་མཉམ་དུ་ཁྱེར་གྱི་ཡོད།
ཕྱི་ལོ་ ༡༩༡༧ ལོར་ཁལ་མུག་རང་གི་ནང་ཁུ་རུལ་བརྒྱ་དང་ལྔའི་ ༡༠༥ ནང་ལ་གྲྭ་པ་ལྔ་སྟོང་ཉིས་བརྒྱ་བདུན་ཅུ་ ༥༢༧༠ ཡོད། འོན་ཀྱང་། དེ་དག་མང་པོ་ཞིག་ནི་བྷུརྱ་ཏིའི་གྲྭ་ཚང་ལས་ཆུང་བ་ཡོད། དགོན་པ་གཙོ་བོ་ནི་ཁུ་ཤུད་ཁུ་རུལ་ (Khushud Khuruls) ཡིན་པ་དང་དེ་ནི་ཨསྟྲ་ཁན་ (Astrakhan) གྱི་བྱང་ཕྱོགས་སྤྱི་ལེ་ ༧༠ མཚམས་སུ་ཆགས་ཡོད། དགོན་དེའི་མཁན་པོའི་མཚན་ལ་ཁལ་མུག་གི་བླ་མ་ཞེས་ཟེར་བ་དང་ཁོང་ནི་ཁལ་མུག་གི་འཛིན་སྐྱོང་དང་ཆོས་ཕྱོགས་གཉིས་ཀའི་འགོ་ཁྲིད་ཡིན་པ་རེད། ཇི་ལྟར་བྷུརྱ་ཏིའི་པནྜི་ཏ་མཁན་པོ་བླ་མ་ནང་བཞིན་ཁོང་ཡང་ཛཱར་གྱིས་བསྐོ་བཞག་གནང་གི་ཡོད། ཡིན་ནའང་། བྷུརྱ་ཏི་དང་མི་འདྲ་བར་ཏུ་ཝན་ཡང་ན་སོག་པོ་སུ་ལའང་བླ་མ་ཞེས་བརྗོད་ཀྱི་མེད། མཚན་ཉིད་གྲྭ་ཚང་ཉུང་ཤས་ལས་མེད་པ་དང་དེ་དག་གི་ནང་ཆོ་གའི་ཐད་ནན་བརྗོད་མང་བ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། ཡིག་ཆའི་རྗེས་སུ་འབྲངས་པ་དེ་ནི་ཀུན་མཁྱེན་འཇམ་དབྱངས་བཞད་པའི་ཡིན་པ་ལྟར་སྣང་། དུས་འཁོར་ནི་ས་ཆ་འགའ་ཞིག་ཁོ་ནར་ཉམས་ལེན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་དང་དེ་ཡང་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་འགོ་སྟོད་བར་དུ་བྱུང་མེད་སྲིད། སྨན་པ་གྲྭ་ཚང་གཅིག་རང་ཡོད་པ་དང་དེ་ལ་དགོན་པ་ཚང་མའི་ནང་ཡན་ལག་ཡོད། གྲྭ་པ་ཚོས་དགོན་པའི་ནང་བོད་ཀྱི་གྲྭ་ཆས་གྱོན་སྲོལ་ཡོད་ནའང་། གྲྭ་ཆས་ལ་ཕུ་ཐུང་རིང་པོ་ཡོད་པ་རེད། དགོན་པའི་ཕྱི་ལ་ཁོང་ཚོས་ཁལ་མུག་ལུགས་ཀྱི་ཕྱུ་པ་བེཥ་མེཏ་ (beshmet) ཟེར་བ་དེ་དང་གུ་ཐུང་གྱོན་སྲོལ་ཡོད།
ཁལ་མུག་དང་བོད།
ཁལ་མུག་ནང་རྟག་ཏུ་ནང་ཆོས་དང་ཐད་ཀར་འབྲེལ་བ་དེ་བོད་དང་ཡིན་པ་ལས། སོག་ཡུལ་བརྒྱུད་ནས་མིན། དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་འགོ་སྟོད་ཙམ་ལ་གཞི་ནས་འབྲེལ་བ་དེ་ཨུརརྒའི་བོག་དོ་གེ་གན་རྗེ་བཙུན་དམ་པ་ཧུ་ཐུཁ་ཐུ་ (Bogdo Gegen Jabtzun-dampa Hutukhtu of Urga) དང་མཉམ་དུ་བཟོས་པ་དང་། དེ་ནི་ཁོང་ཚོ་བྷུརྱ་ཏི་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་ཡིན་པ་རེད། ལྷ་སར་ཁོང་ཚོ་འགྲོ་སའི་གྲྭ་ཚང་ངེས་ཅན་དེ་འདྲ་མེད་ནའང་། ཁོང་ཚོས་དགེ་བཤེས་ཀྱི་ཕྱག་ཁྱེར་ཆེད་ལྷ་སར་སློབ་སྦྱོང་བྱས་ཡོད་པ་རེད། གང་ལྟར་ཡང་། ཁལ་མུག་གི་གནས་སྐོར་བ་རྣམས་བོད་དུ་ཕྱིན་པའི་སྐབས་དེར་ཁོང་ཚོས་གང་ཐུབ་ཅི་ཐུབ་ཀྱིས་ག་རེ་ཡིན་ནའང་སྦྱོང་ཐབས་བྱས་པ་རེད། དེ་ནི་ཁོང་ཚོ་བོད་དང་སོག་ཡུལ་གཉིས་ཀ་ལས་ཧ་ཅང་ཐག་རིང་པོ་ཡོད་ཙང་རེད། ཁོང་ཚོ་ནང་དུ་ལོག་པའི་སྐབས། དེ་དག་ཐམས་ཅད་མཉམ་དུ་བསྲེ་རེས་པ་རེད། དོན་ངོ་མར་དུས་རབས་ ༡༩ པའི་ནང་ཁལ་མུག་ཚོས་རང་གིས་རང་ལ་ཡང་ནས་ཡང་དུ་“དམར་སེར་དད་པ་ཅན་”ཞེས་བརྗོད་ཀྱི་ཡོད་པས། ཁོང་ཚོས་གཞི་རྩའི་དགེ་ལུགས་པའི་ཆོས་བརྒྱུད་དང་མཉམ་དུ་ས་སྐྱ་དང་བཀའ་བརྒྱུད་ཀྱི་ཆོས་བསྲེ་སྦྱོར་བྱས་ཡོད་པ་ལྟར་སྣང་།
འདི་ནི་བྷུརྱ་ཏི་དང་། ཏུ་ཝ། སོག་ཡུལ་བཅས་ཀྱི་ནང་གི་གནས་སྟངས་དང་གང་འཚམས་ཀྱི་མི་འདྲ་བ་རེད། བྷུརྱ་ཏིའི་མཁན་པོ་བླ་མ་ཨེར་ཌི་ནཱིཝ་ (Erdyneev) ལྟར་ན། དུས་རབས་ ༢༠ པའི་འགོ་སྟོད་ཙམ་ལ་བྷུརྱ་ཏི་ལ་ས་སྐྱ་དང་བཀའ་བརྒྱུད་པའི་ཚོགས་སྡེ་འགའ་ཞིག་ཡོད་པ་དང་། ཁོང་ཚོས་ཐ་ན་ལྷ་ཁང་ཆུང་ཆུང་རིགས་ཀྱང་བཞེངས་ཡོད། ཡིན་ནའང་། གཙོ་འགངས་ཆེ་བའི་དགེ་ལུགས་པས་ཆོ་ག་དེ་དག་ནམ་ཡང་ནང་འདྲེན་བྱས་མེད་ལ། རང་ལུགས་དང་མཉམ་བསྲེའང་བྱས་མེད། དེ་ལ་དམིགས་བསལ་ཞིག་ཡོད་པ་ནི་ཌེན་ཌ་རོན་ (Dandaron) གྱི་བྷ་ལ་ག་ཏའི་ (Balagat) ལས་འགུལ་དེ་རེད། སོག་ཡུལ་ནང་དུའང་མང་ཆེ་བ་དགེ་ལུགས་ཡིན་ནའང་། སྐབས་སྐབས་སུ་ས་སྐྱ་དང་། བཀའ་བརྒྱུད། རྙིང་མ་བཅས་ཀྱི་ལྷ་ཁང་ཆུང་ཆུང་ཡོད། ཡིན་ནའང་བསྲེ་སྦྱོར་བྱས་པ་ནི་མེད།