Ойрадууд болон Зүүнгарын товч түүх
Ойрадууд нь Монголын хамгийн баруун захын хүмүүс юм. Тэд Монголын Юан гүрний (1271 – 1368 он) захиргаанд багтаж байсан боловч тус гүрэн нуран унасны дараа илүү бие даасан байдалтай болсон. Тэдний оршин суух нутгийг Зүүнгар гэх ба Зүүнгарын бүсэд Зүүн Туркистаны хойд хэсэг, зүүн тал болон хойд талд нь Зөвлөлт болон Монгол Алтайн нурууны бүс, Зүүн Туркистаны хойд нутгийн баруун талд Казахстаны зүүн хэсэг, Алма Атагийн Балкаш нуурын хэсэг багтаж байв. Зарим тохиолдолд Өрөмч, Турфан хүртэл тэлж байв. XV зууны сүүлээр тэд Монголыг бүхэлд нь эзлэн улмаар улс нь таран унаж хэлэлцээрээр бусад монголчууд уруугаа довтлохгүй байхаар тохирон баруун зүг нүүсэн байдаг. Ийнхүү 1609 онд анхны ойрадууд Алтайн бүсийг дамжин Сибирийн талын баруун өмнөд хэсэг рүү нүүсэн. Тийнхүү Орос уруу нүүдэллэсэн тэдгээр хэсэг халимагууд гэгдэх болсон.
Ойрдууд Орос уруу нүүж эхлэхээс өмнө аль хэдийн Төвөдийн Бурханы шашны Гэлүгийн ёсыг Монголд дэлгэрч байх үед нь авсан байдаг бөгөөд Ойрадад хурул гэгдэх суурин хийдийг байгуулсан. Гэвч тэд ихэнх тохиолдолд нүүдлийн кибитка гэгдэх тэргэн дээр барьсан гэр сүмтэй байв. Түүнийг мөн удаан хугацаагар нэг газар буудаллахаар бол мөн тэрэгнээс буулган барьдаг байв.
250 000 ойрадууд буюу нийт хүн амын таван хувь нь болох тэдгээр хүмүүс баруун тийш нүүдэллэсэн байна. Бусад нь болох нэг сая ойрад Зүүнгарт үлдэн зүүн Казахстан, зүүн Туркистанд арван таван хийд, Өрөмчид нэг хийдийг байгуулсан бөгөөд Өрөмчийн хийд Соёлын хувьсгалын үеэр (1966 – 1976 он) үгүй болсон. Зүүн Туркистаны ойрадууд өөрсдийгөө Шинжааны халимагууд гэнэ.
Оросын тал нутаг дамжин нүүдэллэсэн нүүдэл 1609 оноос эхлэн 1632 хүртэл үргэлжилсэн бөгөөд тэд Волга (Ижил мөрөн) болон Дон мөрний хооронд Каспийн тэнгист цутгах Волга мөрөний эрэг дээр Астраханийг нийслэлээ болгон суурьшсан. Тэд харьцануй бие даасан, Оростой сайн харилцаатай байв. Тэд хурулуудыг бүр 1616 оны тэртээ байгуулж байсан бөгөөд тэдний гол дамжлагын төлөөлөл нь Төвөдөд боловсрол олсон Бурханы шашны ойрад гэгээн Зая Бандид (1599 – 1662 он) байв.
1771 онд Орос улсын Үнэн алдартны шашинд оруулах шахалтын улмаас 200 000 орчим халимаг Зүүнгар уруу буцан, 50 000 халимаг үлдсэн байна. Орчин цагийн халимагууд тэдгээр 50 000 халимагийн үр садууд юм. Оросууд казахуудаар зугтаж буй халимагуудыг зогсоохыг оролдож байсан бөгөөд тэдний хагас нь Зүүнгарт хүрэхээсээ өмнө амь эрсдсэн. Тэдгээр халимагуудыг буцаж ирэхээс өмнө Зүүнгарт үлдсэн нэг сая ойрадуудыг манж нар тэдний эсрэг боссон хэмээн 1740 онд бөөнөөр устган ердөө 100 000 халимаг үлдсэн байв. Тэдгээр үлдсэн 100 000 халимагтай буцан ирж чадсан 100 000 халимаг харилцан гэр бүл болсон бөгөөд Зүүн Туркистанд одоо амьдарч байгаа 500 000 ойрадууд тэдний үр садууд болдог.
Халимагууд ба Бурханы шашин
Халимагууд өөрсдийн Бурханы шашныг кибитка явуулын хийдтэйгээ хамт авч ирсэн бөгөөд тэд Халимагт суурин хурул байгуулсны адил Зүүнгарт шинийг байгуулсан байдаг. Энэхүү кибитка болон суурин хурулын хослол өнөө хэр нь ойрадуудын дунд байсаар байна. Гэвч маш олон тооны хятад хүмүүсийг Зүүн Туркистан уруу шилжүүлэх болсноор ойрадууд уулын бүс үрүү нүүх шаардлагатай болж тэд кибитка хурулыг мөн авч нүүж байна.
1917 онд Халимагт 105 хурулд 5270 лам байсан хэдий ч тэдний хурул нь Буриадын дацангаас жижиг байв. Гол хийд нь Хушуд хурул байсан бөгөөд Астраханиас хойд зүгт 70 км зайтай байв. Хамба ламыг Халимагийн лам хэмээн нэрлэж байсан бөгөөд тэрээр Халимагийн шашин болон төрийн хэргийг зэрэг хашиж байсан ба Буриадын хамба ламын адил түүнийг Оросын хаан томилсон байлаа. Гэвч буриад, тува, монголчуудаас ялгаатай нь түүнээс өөр хэнийг ч “Лам” гэж нэрлэдэггүй байв. Зан үйлийг голчилсон ердөө цөөн хэдэн цэн-нид (чойр) дацан байсан бөгөөд заавал судлах ёстой эх бичиг нь (yig-cha) Күнкен Жамяан Жепагийн (Kun-mkhyen ’Jam-dbyangs bzhad-pa) бүтээл байсан мэт санагддаг. Цагийн хүрдэний бүтээлийг цөөн хэдэн газар үйлддэг байсан боловч энэ нь 20-р зууны эхээс өмнө болов уу. Нэг манба (анагаах ухааны) дацантай байсан бөгөөд хийд тус бүр дээр салбартай байв. Лам нар нь хийд дээрээ төвөд маягийн боловч ханцуйтай орхимж өмсөх ба хийдээс гадуур халимаг маягийн бэшмэт гэх дээл, өмд өмсөнө.
Халимаг ба Төвөд
Халимагт Бурханы шашин үргэлж Монголоор дамжих бус шууд Төвөдөөс дэлгэрч байв. Гэвч 20-р зууны эхээр Өргөөгийн Богд гэгээн Жавзан-дамба хутагтаар нэг удаа дамжсан бөгөөд энэ нь тэд буриадуудтай холбоотой байснаар тодорхойлогддог. Лхаст тэдний очдог тодоорхо нэг дацан байгаагүй ч тэд гэвшийн дамжаагаа Лхаст дүүрэгдэг байв. Халимаг мөргөлчид Төвөд үрүү явах үедээ чадах хэрээрээ бүх зүйлийг сурахыг хичээдэг байсан бөгөөд энэ нь тэд Төвөд болон Монголоос алс хол суудагтай холбоотой байлаа. Буцаж ирээд тэд тэр бүхнийг ердөө хамтатгадаг байсан бөгөөд үнэндээ ХIX зуунд халимагууд өөрсдийгөө “Шар- улааны шашинтан” хэмээн нэрлэдэг байв. Энэ нь тэд өөрсдийн Гэлүг уламжлалыг Саж болон Гаржүд уламжлалтай нийлүүлдэг байсан мэт санагддаг.
Энэ нь Буриад, Тува болон Монголын нөхцөл байдлаас өөр байсан бөгөөд Буриадын Хамба лам Эрдинеевийн хэлсэнчлэн 20-р зууны эхээр тодорхой тооны Саж болон Гаржүд уламжлалынхан Буриадад байсан бөгөөд хэдий тэд өөрсдийн жижиг сүмүүдийг барьж байгуулж байсан ч үндсэн Гэлүг урсгалынхан тэдний зан үйлээс ердөө авдаггүй, өөрсөдийнхийгөө ч тэднийхтэй хольдоггүй байв. Үүнээс зөрдөг нэг тохиолдол нь Лубсан Сандан Цыденовы балагат хөдөлгөөн юм. Монголд мөн адил хэдий Гэлүгийн ёс тэдний гол улмажлал боловч Саж, Гаржүд, Нингма ёсны жижиг сүмүүд хаяа нэг тааралдах ба тэд мөн хоорондоо холилддоггүй.