ધ્યાન કરતા પહેલા આપણે શું જાણવું જોઈએ

જ્યારે તે અન્ય લોકો તરફ નિર્દેશિત કરવામાં આવે ત્યારે આપણે કદાચ આ કાળજીભર્યા વલણના કાર્યને વધુ સરળતાથી સમજી શકીએ છીએ. જો હું અન્ય લોકો વિશે કાળજી કરતો નથી, તો પછી હું શું કરું છું અથવા કહું છું, અથવા તેમને તે ગમે છે કે નહીં તે ખરેખર ફરક પડતો નથી. પરંતુ જો હું તેમને મહત્ત્વપૂર્ણ ગણું છું, તો હું મારા વર્તનથી તેમના પર કેવી અસર કરે છે તેની ચિંતા કરીશ. આપણે આપણા વિશે આ જ કાળજી રાખવાની ચિંતા વિકસાવવાની જરૂર છે, કે, જો હું મારો બધો સમય બગાડું અને મારા અમૂલ્ય માનવ જીવનનો લાભ ન લઈશ, તો કોઈક સમયે હું આ વિશાળ બગાડ વિશે અવિશ્વસનીય પસ્તાવો સાથે મરી જઈશ.

આપણે આને રોજિંદા જીવનની સામાન્ય વસ્તુઓ તરફ પણ દિશામાન કરી શકીએ છીએ. હું મારા બાળકોને કેવી રીતે ઉછેરું છું, હું મારું કામ કેવી રીતે કરું છું તેની હું કાળજી રાખું છું; હું મારી માનસિક અને શારીરિક કલ્યાણની સામાન્ય સ્થિતિની કાળજી રાખું છું. આ પ્રકારના વલણ સાથે જ આપણે ઉપદેશોને આપણા માટે મહત્વપૂર્ણ ગણીશું. ઉપદેશોને ધ્યાનમાં રાખીને ધીમે ધીમે, આપણે તેમને યાદ રાખી શકીશું, જો આખો સમય નહીં, તો ઓછામાં ઓછો ઘણા સમય માટે. ધ્યાન એ ઉપદેશોથી પોતાને પરિચિત કરવાની પદ્ધતિ છે જેથી કરીને તે આપણા મનનો કુદરતી ભાગ બની જાય, જ્યાં આપણે તેમને યાદ રાખવા માટે કોઈ પ્રયત્નો કરવાની પણ જરૂર નથી.

જો આપણને ખાતરી થાય કે આપણે આ આંતરદૃષ્ટિ મેળવવા માટે સક્ષમ છીએ, તો આપણે તે કરવા માટે આપણા સંપૂર્ણ હૃદયને લગાવીશું. જો આપણને ખાતરી ન થાય, તો તે આપણા હાથ ફફડાવવિને ઉડવા માટે પ્રયત્ન કરવા જેવું છે: તમે શા માટે પ્રયત્ન પણ કરો છો? શરૂઆતમાં આપણે કદાચ એ પણ જાણતા નથી કે મુક્તિ અથવા જ્ઞાન પ્રાપ્તિનો અર્થ શું છે, પરંતુ આને સમજવા અને તેના માટે પ્રયત્નો કરવા માટે આપણી પાસે લાંબા ગાળાના ધ્યેય છે, જ્યારે મૃત્યુની જાગૃતિ આપણને આપણું જીવન બગાડ ન કરવા પ્રેરવા માટે મદદરૂપ છે.

હવે આપણે પ્રક્રિયાના ત્રીજા પગલાને જોવા માટે તૈયાર છીએ, ધ્યાન. આ વિષયને રજૂ કરવાના માર્ગ તરીકે, મહાન તિબેટીયન બૌદ્ધ ગુરુ, ત્સોંગખાપાએ ખૂબ જ ઉપયોગી સલાહ લખી છે. સૂત્ર અને તંત્ર પર વ્યવહારુ સલાહના પત્ર માં, તેમણે લખ્યું કે ધ્યાન કરવા માટે "આપણે જે મનની સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છીએ તેના કારણો શું છે તે સમજવાની જરૂર છે." તેથી જો આપણે કરુણા વિકસાવવા માંગતા હોઈએ, દાખલા તરીકે, આપણે જાણવાની જરૂર છે કે કયા કારણો તેના વિકાસ તરફ દોરી જશે.

આ નિર્ભરતાનો સ્વયંસિદ્ધ છે - કે અન્ય લોકોની વેદના અને વેદનાના કારણો (જે બૌદ્ધ ધર્મમાં કરુણાની વ્યાખ્યા છે)થી મુક્ત થવાની ઈચ્છા વિકસાવવા માટે આપણે એકબીજા સાથે સંકળાયેલા છીએ તે ઓળખવાની જરૂર છે. નહિંતર, આપણે તેમની બિલકુલ પરવા કરતા નહોત. તેથી આપણે વિચારવું જરૂરી છે કે આપણું સમગ્ર અસ્તિત્વ દરેક વ્યક્તિની મહેનત અને દયા પર કેવી રીતે નિર્ભર છે - જેમણે આપણું ખોરાક ઉત્પાદિત કર્યું છે, આપણા રસ્તાઓ બનાવ્યા છે અને વગેરે. આપણા જીવનને શક્ય બનાવવા માટે તેઓએ જે કર્યું છે તે બધું યાદ રાખીને, આપણે કૃતજ્ઞતા અને પ્રશંસા ઉત્પન્ન કરીએ છીએ. જ્યારે નિષ્ઠાવાન અને ઊંડાણપૂર્વક અનુભવાય છે, ત્યારે આપણી કૃતજ્ઞતાની ભાવના સ્વાભાવિક રીતે હૃદયને હૂંફ આપે છે, જેનાથી આપણે તેમની ખૂબ પ્રશંસા કરીએ છીએ અને જો તેમની સાથે કંઈપણ દુષ્ટ બને તો તે ખૂબ જ ખરાબ લાગે છે. તે પ્રેમ તરફ દોરી જાય છે: તેમના માટે ખુશ રહેવાની અને ખુશીના કારણો મળે એની ઇચ્છા છે. પરંતુ જ્યારે આપણે જોઈએ છીએ કે તેઓ ખુશ નથી, પરંતુ તમામ પ્રકારના વેદનાથી પીડિત છે, ત્યારે આપણે કરુણા વિકસાવીએ છીએ. આપણો કરુણાનો વિકાસ આ બધાં પગલાંઓ તેમના યોગ્ય ક્રમમાં પસાર થવા પર આધારિત છે.

કરુણા ત્યાગ પર પણ આધાર રાખે છે, જેનો અર્થ છે કે આપણા પોતાના વેદનાને ઓળખવું, તેમાંથી મુક્ત થવાનો નિર્ધાર કરવો, અને પછી સમજવું કે બીજા બધાને સમાન વેદના અને સમાન ઇચ્છા છે. ત્યાગ એ ચોક્કસપણે એ જ છે - વેદનાથી મુક્ત થવાનો સંકલ્પ. કરુણા, જેમ કે અન્યના વેદના પ્રત્યે નિર્દેશિત સમાન નિર્ધારણ છે, તે સ્પષ્ટપણે પહેલા આપણી જાત પ્રત્યે સમાન નિશ્ચય રાખવા પર નિર્ભર છે.

તેથી જો આપણે આપણા ધ્યાનમાં કરુણાની સ્થિતિને ઉત્પન્ન કરવાનો પ્રયાસ કરવા માંગીએ છીએ, તો આ નિર્ભરતાનો મુદ્દો ખરેખર મહત્વપૂર્ણ છે કારણ કે, જો કે આખરે ઘણા અભ્યાસ અને પરિચિતતા સાથે આપણે તેને તરત જ ઉત્પન્ન કરી શકીશું, શરૂઆતમાં પોતાને એવા સ્તર સુધી પહુંચાડવા માટેના પગલાઓમાંથી પસાર થવું જરૂરી છે જેથી આપણે ખરેખર તેને નિષ્ઠાપૂર્વક અનુભવીએ શકીએ. તેથી વાસ્તવમાં કરુણા પર ધ્યાન કરવા માટે, આપણે તે પગલાં અથવા કારણો જાણવાની જરૂર છે કે જેના પર તે નિર્ભર રહેશે.

ત્સોંગખાપા આગળ કહે છે કે આપણે "પાસાઓને જાણવાની" પણ જરૂર છે, જેનો અર્થ છે કે જો આપણે કરુણા વિકસાવી હોય, તો આપણે વેદનાના તમામ વિવિધ પાસાઓ અને વેદનાના કારણોના વિવિધ પાસાઓને જાણવાની જરૂર છે, જો આપણે દરેક વ્યક્તિ તે બધાથી મુક્ત થાય તેવું ઇચ્છિએ છીએ. આ માત્ર તેમને નોકરી શોધવામાં અથવા ખાવા માટે સરસ વસ્તુ શોધવામાં મદદ કરવા વિશે નથી - આપણે અનિયંત્રિત રીતે પુનરાવર્તિત પુનર્જન્મ (સંસાર) ની સર્વવ્યાપક વેદના વિશે વાત કરી રહ્યા છીએ, અને વાસ્તવિકતા વિશે સૌથી મૂળભૂત અજાણતા અને મૂંઝવણ કે જે સંસારિક અસ્તિત્વને ઉત્પન્ન કરે છે અને તેને કાયમી બનાવે છે. પ્રેમ અને કરુણાનું ધ્યાન કરવા માટે, તમે ફક્ત ત્યાં બેસીને એવું નથી વિચારતા, "અરે કેટલું સરસ છે, હું દરેકને પ્રેમ કરું છું." તે ખૂબ જ અસ્પષ્ટ છે - મનની સ્થિતિઓ કે જે આપણે વિકસાવા માંગીએ છીએ તે ખૂબ જ ચોક્કસ છે. ત્સોંગખાપા એ બધી બાબતોનો ઉલ્લેખ કરે છે જે આપણને મનની સ્થિતિનો ઉલ્લેખ કરવામાં સક્ષમ બનાવે છે જેની સાથે આપણે કામ કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યાં છીએ.

પછી, જ્યારે આપણે મનની સ્થિતિ વિકસાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છીએ ત્યારે આપણે શેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહ્યા છીએ તે જાણવું ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. આપણા મનમાં શું દેખાવું જોઈએ? કરુણા સાથે, આપણે અન્ય જીવો અને તેમના વેદના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહ્યા છીએ. અને અહીં તે માત્ર કરુણા નથી, પરંતુ "મહાન કરુણા" છે, જે દરેક પ્રત્યે સમાનરૂપે નિર્દેશિત છે. અને તે ઘણા બધા જીવો છે - તે ખરેખર બધા છે. તે વિચારવાનો અવિશ્વસનીય વિશાળ અવકાશ છે, "હું બ્રહ્માંડના દરેક જંતુઓને મદદ કરીશ." આપણે અહીં દરેક વ્યક્તિગત માનસિક સાતત્ય વિશે વાત કરી રહ્યા છીએ, જે તેમના કર્મને લીધે હવે જીવજંતુઓનું જીવન જીવી રહ્યું છે. તેનો અર્થ એ નથી કે તેઓ હંમેશા જંતુઓ હતા - આપણે તે અસ્તિત્વને મુક્ત કરવા જઈ રહ્યા છીએ જે આ જીવનકાળમાં એક જંતુ છે, પરંતુ છેલ્લા જીવનકાળમાં મારી માતા હતી. અને આપણે મારી માતાને આ જીવનકાળમાં મુક્ત કરીશું, જે તેના છેલ્લા જીવનકાળમાં કદાચ એક કીડો હતી.

દરેક વ્યક્તિગત અસ્તિત્વની કલ્પના કરવી એટલી સહેલી નથી પણ વિશાળ મનની મહાયાન બૌદ્ધ પ્રથામાં જ્યારે આપણે આપણી  અભ્યાસ કરીએ છીએ ત્યારે આપણી આસપાસના માણસોના વિશાળ પ્રેક્ષકોની કલ્પના કરવાનો પ્રયાસ કરીએ છીએ, અને આપણે દરેકને તેમની વેદનાઓથી દૂર કરીએ છીએ. ઘણા મહાયાન સૂત્રોની શરૂઆતમાં, તે ચારે બાજુ લાખો કરોડો જીવોના પ્રેક્ષકોનું વર્ણન કરે છે, જે અવકાશનો ખ્યાલ આપે છે.

દરેક પ્રત્યે સમાન રીતે આ પ્રકારની સાર્વત્રિક કરુણા રાખવી ખરેખર અવિશ્વસનીય છે. તેનો આધાર સમતા છે, જ્યાં આપણે બીજા બધા માટે આપણું મન ખોલીએ છીએ. કરુણાનું યોગ્ય રીતે ધ્યાન કરવા માટે આપણે આ બધું જાણવાની જરૂર છે.

વધુમાં, આપણે જાણવાની જરૂર છે કે આપણે જેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહ્યા છીએ તેની સાથે મન કેવી રીતે સંબંધ કરે છે. જો આપણે કરુણાનું ધ્યાન કરીએ છીએ, તો આપણી ઈચ્છા છે કે તેઓ વેદનામાંથી મુક્ત થાય, અને તેમના વેદનાના તમામ કારણોનો નાશ થાય. તે એવી ઈચ્છા નથી કે કોઈ અન્ય તેમની મદદ કરવા માટે આગળ વધે, અથવા તે વેદના સામાન્ય રીતે દૂર થઈ જાએ, પરંતુ આપણે પોતે તેને દૂર કરવામાં મદદ કરવાનો પ્રયાસ કરીશું.

ત્સોંગખાપા વધુમાં જણાવે છે કે આપણે જાણવું પડશે કે શું ફાયદાકારક છે અને કરુણા કેળવવામાં આપણને મદદ કરશે અને શું હાનિકારક અને નુકસાનકારક છે. જે આપણને કરુણા વિકસાવવામાં મદદ જ નહીં કરશે, પરંતુ જે એકદમ જરૂરી છે તે એ છે કે લોકો માટે વેદનામુક્ત થવું ખરેખર શક્ય છે તેની ખાતરી કરવી. જો આપણને લાગતું નથી કે તે શક્ય છે, તો પછી આપણે કેવી રીતે તે ઈચ્છી શકીએ અને તેની તરફ કામ કરી શકીએ? આનો આધાર એ આત્મવિશ્વાસ છે કે હું મારા વેદનામાંથી મુક્ત થઈ શકું છું, અને હું બીજાઓને તેમના વેદનાને દૂર કરવામાં મદદ કરવા સક્ષમ છું. આ માટે, આપણે શું કરવા સક્ષમ છીએ, અને બુદ્ધ પણ શું કરવા સક્ષમ છે તેની વાસ્તવિક સમજ હોવી જરૂરી છે. આપણા કરુણાના વિકાસ માટે જે હાનિકારક છે, તે માત્ર સ્વ-કેન્દ્રિતતા અને સ્વાર્થ જ નહીં, પણ નિરાશા અને આત્મવિશ્વાસનો અભાવ પણ છે. છેવટે, બુદ્ધે કહ્યું કે વેદના કોઈના પગમાંથી કાંટાની જેમ દૂર કરી શકાતું નથી. બુદ્ધ પણ માત્ર માર્ગ બતાવી શકે છે, પરંતુ અન્ય લોકોએ જાતે જ મહેનત કરવી પડશે. આપણે કેવી રીતે અપેક્ષા રાખી શકીએ કે આપણે બુદ્ધ કરતાં વધુ કરી શકીશું?

ટૂંકમાં, જો આપણી પાસે કરુણા જેવી ચોક્કસ મનની સ્થિતિ પેદા કરવાની વિશિષ્ટતાઓની સમજ ન હોય, તો આપણે બહુ દૂર જઈ શકીશું નહીં. આ રીતે આપણે વાસ્તવમાં ધ્યાન કેટલું ચોક્કસ અને સુસંસ્કૃત છે તેની પ્રશંસા કરવાનું શરૂ કરી શકીએ છીએ; આપણે તેને "મનનું વિજ્ઞાન" પણ કહી શકીએ.

ત્સોંગખાપા એ પણ નિર્દેશ કરે છે કે ધ્યાન સત્રો વચ્ચેનો સમય પણ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. તે આપણે જેનું ધ્યાન કરી રહ્યા છીએ તેની સાથે સંબંધિત વિવિધ શાસ્ત્રોક્ત ગ્રંથો વાંચવાની સલાહ આપે છે. એક તરફ, તે આપણી પ્રતીતિની પુષ્ટિ કરશે કે આપણે જે કરી રહ્યા છીએ તે ખરેખર બુદ્ધે શીખવ્યું છે અને બીજી તરફ, મહાન સ્વામીઓએ જે સિદ્ધ કર્યું છે તેના વિશે વાંચીને તે આપણને પ્રેરણા આપશે. આની ટોચ પર, ત્સોંગખાપા કહે છે કે આપણે શુદ્ધિકરણ પ્રથા દ્વારા, આપણી સકારાત્મક શક્તિનું નિર્માણ કરવાની અને નકારાત્મક શક્તિઓથી પોતાને શુદ્ધ કરવાની જરૂર છે.

હું "યોગ્યતા" શબ્દને બદલે "સકારાત્મક શક્તિ" શબ્દનો ઉપયોગ કરું છું, જે મને લાગે છે કે ખોટો વિચાર આપે છે. યોગ્યતા એવું લાગે છે કે તમે અંક એકત્રિત કરી રહ્યાં છો અને જો તમે સો સુધી પહોંચો છો, તો તમે જીતી જશો. આપણે જે કરી રહ્યા છીએ તે ખરેખર સકારાત્મક ઉર્જા બનાવવાનું છે, જ્યાં તમને સેલ ફોનની જેમ કામ કરવા માટે પૂરતી ઊર્જા મળે છે. તેથી આપણા મન સાથે, આપણે માનસિક અવરોધો, જ્યાં તમને લાગે છે કે તમે કંઈપણ સમજી શકતા નથી, એને દૂર કરવામાં મદદ કરવા માટે શુદ્ધિકરણ પ્રથાઓનો ઉપયોગ કરવાની પણ જરૂર છે. ભાવનાત્મક અવરોધો પણ હોઈ શકે છે. સકારાત્મક શક્તિનું નિર્માણ કરવું અને વિવિધ શુદ્ધિકરણ પ્રથાઓ કરવાથી આપણે આ અવરોધોને તોડી શકીએ છીએ જેથી આપણે આંતરદૃષ્ટિ અને સમજ મેળવી શકીએ.

વ્યવહારિક સ્તરે તેનો અર્થ શું છે? વ્યવહારિક સ્તરે તેનો અર્થ થાય છે: જ્યારે આપણે આપણા કામમાં પણ કંઈક સમજવાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ અને તેને સમજી શકતા નથી, ત્યારે આપણે વિરામ લઈએ છીએ. આપણે જઈએ છીએ અને એક અથવા બીજી રીતે અન્ય લોકો માટે કંઈક મદદરૂપ કરવાનો પ્રયાસ કરીએ છીએ. આમ કરવાથી, પછી સામાન્ય રીતે જ્યારે તમે પાછા આવો છો, ત્યારે તમારું મન વધુ સકારાત્મક, ઉત્થાનિત સ્થિતિમાં હોય છે, અને હતાશાને બદલે સ્વ-મૂલ્યની વધુ ઉચ્ચ ભાવના સાથે, આપણે સામાન્ય રીતે વધુ સારી રીતે સમજી શકીએ છીએ. તો પછી ભલે આપણે કોઈ પણ હોઈએ, એવી કોઈ પ્રવૃત્તિ હોવી જોઈએ કે જેમાં આપણે સામેલ થઈ શકીએ જે અન્ય લોકો માટે ફાયદાકારક છે, પછી ભલે તે આપણા બાળકો સાથે વધુ સમય વિતાવતો હોય, કોઈ બીમાર વૃદ્ધ સંબંધીને મળવા જવું હોય જે એકલા હોય, પછી ભલે તે ગમે તે હોય. કંઈક સકારાત્મક કરવું ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. જો કે ત્યાં ઘણી ધાર્મિક પ્રથાઓ છે જે આપણે કરી શકીએ છીએ, વાસ્તવિક જીવનમાં પ્રથા કરવું વધુ શક્તિશાળી છે.

આપણામાંના મોટાભાગના લોકો પાસે વ્યક્તિગત શિક્ષક નથી કે જેની સાથે આપણે આપણી પ્રગતિ ચકાસી શકીએ, પરંતુ લોજોંગ અથવા મન-પ્રશિક્ષણ ઉપદેશો હંમેશા કહે છે કે આપણે આપણી જાતના શ્રેષ્ઠ સાક્ષી છીએ. આપણે આપણી જાતને પૂછવાની જરૂર છે કે શું આપણે સારી રીતે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી શક્યા છીએ કે નહીં, અથવા જો આપણી પાસે ઘણી બધી માનસિક વિચલન છે કે નહીં - બીજું કોઈ આપણા માટે આનો નિર્ણય કરી શકશે નહીં! તમામ ઉપદેશો અને અભ્યાસ આપણા માટે આપણી પોતાની ભાવનાત્મક સ્થિતિઓને સુધારવા માટે, આપણે આપણી જાત પર કામ કરવા માટે બનાવાયેલ છે. તેથી આપણે એ જોવા માટે શ્રેષ્ઠ ન્યાયાધીશ છીએ કે શું આપણને હજી પણ ખરેખર ગુસ્સો આવે છે, અથવા જો આપણે ઓછા ગુસ્સો આવે છે, વગેરે.

જે સિદ્ધાંત આપણે યાદ રાખવાની જરૂર છે તે એ છે કે જીવન ઉપર અને નીચે જાય છે, અને તેથી પ્રગતિ ક્યારેય રેખીય નથી. તે દરરોજ વધુ સારું અને વધુ સારું થવાનું ક્યારેય નથી. જ્યાં સુધી આપણે મુક્ત જીવ બનીએ નહીં, ત્યાં સુધી તે ઉપર અને નીચે જશે. જો આપણે લાંબા સમય સુધી અભ્યાસ કરીએ અને સામાન્ય રીતે ગુસ્સો ન કરીએ, તો પણ ક્યારેક આપણે ગુસ્સે થઈ જઈશું. પરંતુ તે નિરાશ થવાનું કોઈ કારણ નથી. એક તરફ, આપણે આપણી જાતને સુધારવા માટે સખત મહેનત કરવી પડશે, પરંતુ બીજી તરફ, જ્યારે તમે સરકી જાઓ છો ત્યારે પોતાને સજા ન આપવી અથવા દોષિત અનુભવશો નહીં. પરમ પવિત્ર દલાઈ લામા કહે છે કે આપણે જે પ્રગતિ કરી છે તેનો અંદાજ કાઢતી વખતે, આપણે માત્ર એક સપ્તાહ નહીં, પાંચ વર્ષનો સમયગાળો જોવો જોઈએ. જો આપણે પાંચ વર્ષ પહેલાની વસ્તુઓ સાથે અત્યારેની સરખામણીમાં કેવી રીતે વ્યવહાર કર્યો તે જોઈએ તો આપણે સ્પષ્ટપણે જોઈ શકીએ છીએ કે આપણે કેટલી પ્રગતિ કરી છે.

ધ્યાન કરવા માટે કોઈ ખાસ સ્થળની જરૂર નથી, માત્ર એવી જગ્યાએ જે પ્રમાણમાં શાંત અને સ્વચ્છ હોય, પરંતુ જો આ ઉપલબ્ધ ન હોય તો પણ તે ઠીક છે. મારો એક મિત્ર તેની માતા સાથે એક નાનકડા ઘરમાં રહેતી હતી. ત્યાં મૂળભૂત રીતે એક ઓરડો હતો, અને તેમાં માતાનું ટેલિવિઝન અને રેડિયો હતો, અને જો તેણીએ ધ્યાન કરવાનો અથવા એવું કંઈપણ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો તો તેની માતા નિરાશ થઈ જતી હતી. તેણી એકમાત્ર શક્યતા શૌચાલય પર બેસીને ધ્યાન કરવાની હતી. ત્યાં જ તે દરરોજ તેની અભ્યાસ કરતી હતી, અને તે ઠીક હતું. તમારે મીણબત્તીઓ અથવા ધૂપ અથવા તેમાંથી કોઈપણ સામગ્રીની જરૂર નથી - તે ફક્ત "વસ્તુઓ" છે. નિર્ણાયક બાબત એ છે કે આપણે આપણા મન સાથે શું કરી રહ્યા છીએ, અને ધ્યાન એ મનની ચોક્કસ સ્થિતિનો અભ્યાસ છે, જે કંઈક એવું છે જે આપણે ગમે ત્યારે, ગમે ત્યાં કરી શકીએ છીએ. જ્યારે આપણે સબવે અથવા બસમાં હોઈએ ત્યારે મનની કેટલીક સ્થિતિઓ વિકસાવવી સરળ પણ હોઈ શકે છે. જ્યારે આપણે ધૈર્ય કેળવવા માંગતા હોઈએ, દરેકને સુખ ની અને દુઃખની ઈચ્છા ન હોય તે રીતે જોવું હોય, ત્યારે આપણા ઓરડામાં એકલા બેસીને લોકોની કલ્પના કરવા કરતાં ભીડભાડવાળી બસ કરતાં વધુ સારી જગ્યા કઇ?

ધ્યાનના અભ્યાસ સાથે જે મહત્વનું છે તે એ છે કે આપણે તેને દરરોજ નિષ્ફળ કર્યા વિના કરીએ છીએ. તમે તમારા દાંત સાફ કરવાનું અથવા શૌચાલયમાં જવાનું ભૂલતા નથી, તેથી તમારે ધ્યાન કરવાનું પણ ભૂલવું જોઈએ નહીં. આપણે તેને આપણા જીવનનો એક સ્થિર ભાગ બનાવી શકીએ છીએ, ભલે તે દિવસમાં માત્ર પાંચ મિનિટ માટે જ હોય. ભલે આપણે કોઈ પણ હોઈએ, આપણે બધા તેનું સમાવેશ કરવા માટે સવારે પાંચ મિનિટ વહેલા જાગી શકીએ છીએ. તે કંઈક  પીડાદાયક હોવાની જરૂર નથી, તેના બદલે તે ઘણી સ્થિરતા ઉમેરી શકે છે - પછી ભલેને આગળનો દિવસ કેટલો ઉન્મત્ત હોય, તમારી પાસે હંમેશા આ સમય તમારા માટે રહેશે જે સાતત્ય પ્રદાન કરે છે.