Doskonałość koncentracji: Dhjanaparamita

Jednym ze sposobów podziału różnych stanów dalekosiężnej stabilności umysłu jest ich klasyfikacja według poziomu osiągnięcia osoby, która go doświadcza. Rozróżniamy doskonałość koncentracji

• Zwykłej osoby -- kogoś, kto nie osiągnął jeszcze niepojęciowego poznania pustki
• Kogoś wykraczającego poza to, co zwykłe – wysoce urzeczywistnionej istoty ("arji") z niepojęciowym poznaniem pustki.

Ci, którzy już doświadczyli, nawet nieznacznie, niepojęciowego poznania pustki, na pewnym poziomie uwolnili swój umysłu od przeszkadzających postaw. Są zatem mniej zagrożeni niezdolnością do stosowania dalekosiężnej koncentracji w codziennym życiu z powodu emocjonalnego zamętu.

Ten podział odnosi się do tego, co staramy się osiągnąć, gdy pracujemy nad uzyskaniem dalekosiężnej stabilności umysłu. Nasza koncentracja może być ukierunkowana na osiągnięcie:

• Śamathy - spokojnego i osadzonego stanu umysłu, całkowicie wolnego od umysłowego rozbiegania i otępienia, doświadczanego z ożywczo radosnym, pełnym szczęścia poczuciem sprawności ciała i umysłu, który może pozostać skupiony z pozytywnym stanem tak długo jak chcemy. Skupia się on jednopuktowo, z konstruktywnym stanem umysłu, na jakimś przedmiocie – na przykład ze współczuciem lub po prostu z rozróżniającą świadomością na jednej lub kilku ograniczonych istotach.
• Wipaśany – wyjątkowo wnikliwy stan umysłu, podobnie jak śamatha, wolny jest on od umysłowego rozbiegania i otępienia, i doświadczany z ożywczo radosnym, pełnym szczęśliwości, poczuciem sprawności zdolnej z jasnym zrozumieniem, postrzegać wszystkie szczegóły jakiegokolwiek przedmiotu. Podobnie jak w praktyce śamathy, skupiona się ona jednopunktowo z towarzyszącym jej konstruktywnym stanem umysłu, takim jak współczucie, na jakimś przedmiocie, ale z wykrywaniem z grubsza ogólnych cech przedmiotu takich jak jego nietrwałość czy jego natura cierpienia, oraz z subtelnym rozeznaniem wszystkich specyficznych szczegółów owego przedmiotu, takich jak różne rodzaje cierpienia, jakiego istoty doświadczają.
• Śamathy i wipaśany jako połączonej pary – gdy osiągnęliśmy już pełny stan śamathy, zaczynamy pracę nad połączeniem go ze stanem wipaśany. Prawdziwy stan wipaśany można osiągnąć jedynie w oparciu o osiągniętą już wcześniej śamathę. Owa połączona para zawiera oba rodzaje ożywczego radosnego uczucia –  poczucie zdolności skupienia się na czymkolwiek na czym chcemy, oraz postrzeganie wszystkich tego szczegółów – a także wykrywanie z grubsza oraz subtelne rozeznawanie wszystkich tych szczegółów. 

Gdy już się ją osiągnie, dalekosiężna stabilność umysłowa przynosi wiele rezultatów. Mówimy o nich jako o funkcjach, które owa koncentracja pełni. Funkcje koncentracji to:

• Wprowadzanie ciała i umysłu w błogostan w tym życiu – w stanie, w którym doświadczamy ożywczo radosnego, błogiego poczucia sprawności umysłowej i fizycznej oraz tymczasowego uspokojenia się przeszkadzających emocji
• Spowodowanie przejawiania się dobrych cech – osiągnięcie wspólne z tymi, którzy dążą do własnego wyzwolenia, takie jak ponadzmysłowe widzenie i zaawansowana świadomość, moce emanowania, wyższe stany stabilności umysłowej ("dhjany") z chwilową wolnością od uczuć przeplatających się z pomieszaniem oraz wyczerpywanie się przeszkadzających emocji.
• Umożliwienie nam przynoszenia pożytku cierpiącym istotom – jedenastu typom ludzi, którym trzeba pomagać, omówionym również w odniesieniu do dalekosiężnej dyscypliny etycznej i dalekosiężnej wytrwałości.

Nie zawsze wydaje się to oczywiste, ale potrzebujemy koncentracji, by wykonać nawet tak drobne czynności, jak wiązanie butów. Większość z nas potrafi koncentrować się na znacznie bardziej złożonych sprawach i możemy doskonalić te umiejętności, by osiągać nasze cele duchowe. W połączeniu z innymi dalekosiężnymi postawami, zasilani celem wypełnionym bodhicittą, nasza stabilność umysłowa i koncentracja stają się tak dalekosiężne, że mogą doprowadzić nas aż do samego oświecenia.