Hinajana i mahajana: porównanie

Występuje bardzo znacząca różnica pomiędzy sposobem przedstawiania arhatów i Buddów przez hinajanę i mahajanę. Obie szkoły zgadzają się w tym, że arhaci – czyli wyzwolone istoty – są bardziej ograniczeni od Buddów, czyli istot oświeconych. Mahajana przedstawia tę różnicę w kategoriach dwóch zestawów zaciemnień emocjonalnych, uniemożliwiających wyzwolenie oraz poznawczych, uniemożliwiających wszechwiedzę. Arhaci są wolni jedynie od tych pierwszych, natomiast Buddowie są wolni od obu. Tego podziału nie znajdujemy w hinajanie, to jest sformułowanie czysto mahajanistyczne.

Zarówno hinajana, jak i mahajana twierdzą, że w celu uzyskania wyzwolenia lub oświecenia potrzeba niekonceptualnego poznania braku istnienia jakiejś niemożliwej “duszy”. Tę nieobecność często nazywa się “bezjaźniowością” – anatma w sanskrycie, głównym języku pism sarwastiwady i mahajany – anatta w pali, języku pism therawady. Szkoły hinajany stwierdzają tę nieobecność niemożliwej “duszy” jedynie w odniesieniu do osób, nie do wszystkich zjawisk. Osoby nie mają żadnej „duszy”, żadnego atmana, na którego nie wpływa nic, bezcząstkowego, odrębnego od ciała i umysłu oraz dającego się poznać sam w sobie. Taka „dusza” jest niemożliwa. Już poprzez samo zrozumienie, że w odniesieniu do osób nie ma niczego takiego jak tego rodzaju “dusza”, można stać się, albo arhatem, albo Buddą. Różnica zależy od tego, ile zbudowało się pozytywnej siły czy tzw. „zasługi”. Buddowie, z powodu rozwinięcia przez siebie celu oświecenia w postaci bodhiczitty, zbudowali o wiele więcej pozytywnej siły, niż arhaci.

Mahajana twierdzi, że Buddowie rozumieją nieobecność jakiejś niemożliwej “duszy” w odniesieniu, zarówno do wszystkich zjawisk, jak również i osób. Nazywają tę nieobecność “pustką”. Rozmaite szkoły mahajany różnią się pod względem tego, czy arhaci rozumieją pustkę zjawisk. W obrębie mahajany – prasangika madhjamaka twierdzi, że jest tak. Jednakże cztery tradycje tybetańskie objaśniają ten punkt odmiennie od twierdzenia prasangiki. Niektóre utrzymują, że pustka zjawisk rozumiana przez arhatów jest różna od tej, którą rozumieją Buddowie, inne zaś twierdzą, że te dwa rodzaje pustki są takie same. Niektóre głoszą, że zakres zjawisk, do których stosuje się pustka zjawisk, jest bardziej ograniczony w przypadku arhatów niż u Buddów, inne zaś twierdzą, że jest taki sam. Nie ma potrzeby wchodzenia tu we wszystkie te szczegóły.

Twierdzenia hinajany i mahajany dotyczące arhatów i Buddów różnią się na wiele innych sposobów. Therawada, na przykład utrzymuje, że jedną z różnic pomiędzy śrawaką czyli „słuchaczem” wysilającym się na rzecz osiągnięcia stanu wyzwolenia arhata – a bodhisattwą wysilającym się na rzecz stanu oświecenia Buddy – jest taka, że śrawakowie studiują u nauczycieli buddyjskich, natomiast bodhisattwowie nie. Na przykład historyczny Budda, Siakjamuni, nie studiował u innego Buddy. Studiował jedynie u niebuddyjskich nauczycieli, których metody ostatecznie odrzucił. Na tym, że zrozumienie i osiągnięcie Buddy nie powstało z polegania na żadnym buddyjskim nauczycielu, therawada opiera swoje twierdzenie mówiące o tym, iż mądrość Buddy przewyższa mądrość arhata.

Dodatkowo, bodhisattwowie pracują nad staniem się powszechnymi nauczycielami buddyjskimi, śrawakowie zaś nie, chociaż jako arhaci z pewnością nauczają uczniów. Jednakże według therawady Buddowie przewyższają arhatów pod względem większej wprawy w posługiwaniu się metodami doprowadzającymi innych do wyzwolenia oraz pod względem rozległości swojego postępowania w nauczaniu. Takie jest znaczenie wszechwiedzy Buddy. Jednakże zgodnie z tym przedstawieniem Budda nie znałby adresu każdego człowieka i musiałby o taką informację pytać innych.

Według hinajanistycznej szkoły wajbhasziki Buddowie są rzeczywiście wszechwiedzący, znając taką informację, lecz wiedzą jedynie jedną rzecz na raz. Według mahajany wszechwiedza oznacza znajomość wszystkiego jednocześnie. To wynika z jej poglądu o współzależności i wzajemnym połączeniu wszystkiego – nie możemy mówić tylko o jakiejś jednej informacji – całkowicie niezwiązanej z całą resztą.

Hinajana twierdzi, że historyczny Budda osiągnął oświecenie za swego życia i – podobnie jak arhat – kiedy umarł, jego kontinuum umysłu dobiegło kresu. Dlatego też według hinajany, Buddowie nauczają jedynie przez pozostałą część tego życia, w którym osiągają oświecenie. Nie emanują się w niezliczonych systemach światów i nie kontynuują nauczania zawsze, tak jak utrzymuje mahajana. Jedynie mahajana twierdzi, iż historyczny Budda stał się oświeconym w którymś poprzednim życiu wiele eonów wcześniej – poprzez studiowanie u nauczycieli buddyjskich. Oświecenie pod drzewem bodhi przejawił zaś jedynie jako jeden z dwunastu oświecających czynów Buddy. Zwiastuna tego opisu Buddy znajdziemy w hinajanistycznej szkole mahasangiki, kolejnej z osiemnastu szkół hinajany, lecz nie znajdziemy go ani w sarwastiwadzie, ani w therawadzie.

Jeśli chodzi o Buddów, inną główną różnicą jest to, że jedynie mahajana utrzymuje istnienie trzech ciał Buddy: nirmanakaji, sambhogakaji i dharmakaji. Hinajana niczego takiego nie stwierdza. Dlatego też idea Buddy znacznie różni się pomiędzy hinajaną a mahajaną.

Zarówno hinajana, jak i mahajana, twierdzą, iż stopnie postępu w kierunku owego oczyszczonego stanu, czyli “bodhi” – zarówno w przypadku arhata, jak i Buddy – wiążą się z rozwijaniem pięciu poziomów umysłu ścieżki, czyli tak zwanych „pięciu ścieżek”. Są to: budujący umysł ścieżki, czyli ścieżka nagromadzenia, stosujący umysł ścieżki, czyli ścieżka przygotowania, dostrzegający umysł ścieżki, czyli ścieżka widzenia, przywykający umysł ścieżki, czyli ścieżka medytacji oraz ścieżka nie potrzebująca już żadnego dalszego ćwiczenia się, czyli ścieżka już nie uczenia się. Zarówno śrawakowie, jak i bodhisattwowie, osiągający ścieżkę umysłu widzenia stają się arjami – wysoce urzeczywistnionymi istotami. Na równi poznają niekonceptualnie szesnaście aspektów czterech szlachetnych prawd.

Hinajana i mahajana zgadzają się w tym, że zarówno arja śrawakowie, jak i arja bodhisattwowie, na etapie postrzegającego umysłu ścieżki pozbywają się przeszkadzających emocji o podstawie doktrynalnej, natomiast przywykający umysł ścieżki pozwala im pozbyć się spontanicznie powstających przeszkadzających i niepokojących emocji. To wcześniejsze twierdzenie opiera się na poznaniu zestawu założeń jednej z niebuddyjskich szkół indyjskich, natomiast to drugie powstaje spontanicznie w każdym, łącznie ze zwierzętami. Spis przeszkadzających emocji, których pozbywają się arja śrawakowie i arja bodhisattwowie, jest częścią większego spisu czynników umysłowych. Każda ze szkół hinajany ma własny spis czynników umysłowych, zaś mahajana podaje jeszcze inny spis. W ramach każdego z tych spisów odmiennie definiuje się wiele spośród owych czynników umysłowych.

Hinajana i mahajana zgadzają się w tym, że stopniowe przechodzenie przez wspomniane pięć umysłów ścieżki wiąże się z praktykowaniem trzydziestu siedmiu czynników prowadzących do oczyszczonego stanu. „Oczyszczony stan” albo “bodhi” odnosi się, albo stanu arhata, albo stanu Buddy. Wspomniane trzydzieści siedem czynników obejmuje cztery bliskie umiejscowienia uważności, osiem gałęzi umysłu ścieżki arji (ośmioraka szlachetna ścieżka) itd. Są one bardzo ważne. W anuttarajoga tantrze te trzydzieści siedem przedstawiają sobą trzydzieści cztery ramiona Jamanataki plus jego ciało, mowę i umysł – jak również dakinie w mandali ciała Wadżrajogini. Te trzydzieści siedem stanowi standardowy zestaw praktyk. Szczegóły każdej z praktyk są jednak często różne w hinajanie i mahajanie.

Zarówno hinajana jak i mahajana utrzymują, iż schemat wstępującego-w-strumień, raz-powracającego, nie-powracającego oraz arhata odnosi się do etapów ścieżki arja śrawaki – nie zaś do ścieżki arji bodhisattwy. Zatem wstępujący w strumień utrzymują niekonceptualne poznanie szesnastu aspektów czterech szlachetnych prawd obejmujące niekonceptualne poznanie braku istnienia niemożliwej “duszy” osób. Nie powinniśmy jednak sądzić, że wstępujący-w-strumień przedstawia sobą poziom początkującego. Jeśli więc ktoś utrzymuje, iż osiągnął już stan wstępującego-w-strumień, bądźmy podejrzliwi.

Hinajana nie podaje żadnego wyczerpującego objaśnienia umysłów ścieżki bodhisattwy. Natomiast mahajana wyjaśnia, że ścieżka arji bodhisattwy do oświecenia wiąże się z przejściem przez rozwinięcie dziesięciu poziomów umysłu bhumi. Te poziomy umysłu nie odnoszą się do ścieżki śrawaków.

Hinajana i mahajana zgadzają się, iż przebycie ścieżki bodhisattwy do oświecenia zabiera więcej czasu, niż przejście ścieżki śrawaki do stanu arhata. Jednakże, jedynie mahajana mówi o tworzeniu dwóch sieci budujących oświecenie – dwóch zbiorów – przez trzy miriady eonów. „Miriadę”, zwykle tłumaczy się jako „niepoliczalne”, co oznacza jakąś liczbę skończoną, choć niemożliwą do policzenia. Z drugiej strony śrawaka może osiągnąć stan arhata w okresie zaledwie trzech żywotów. W pierwszym staje się on wstępującym-w-strumień, w drugim raz-powracającym, zaś w trzecim staje się niepowracającym – osiąga wyzwolenie, by stać się arhatem. Dla wielu ludzi jest to bardzo kusząca perspektywa.

Twierdzenie, że arhaci są samolubni, przypomina propagandę bodhisattwy. Zasadniczo było ono pomyślane jako wskazanie na skrajność do uniknięcia. Sutry podają, iż Budda poprosił swoich sześćdziesięciu uczniów-arhatów, żeby nauczali. Gdyby byli naprawdę samolubni, to nie zgodziliby się na to. Arhaci mogą jednakże pomagać innym jedynie w bardziej ograniczonym zakresie, niż Buddowie. Jedni i drudzy mogą natomiast pomagać jedynie osobom mającym pozwalającą na to karmę.

Ważne jest, żeby zdać sobie sprawę z tego, że szkoły hinajany istotnie utrzymują, iż przed staniem się Buddą trzeba podążać ścieżką bodhisattwy. Zarówno hinajana, jak i mahajana, mają wersje opowieści Dżatak, opisujących poprzednie żywoty Buddy Siakjamuniego jako bodhisattwy. Począwszy od Króla Siri Sanghabodhi w III w. n.e., liczni królowie na Sri Lance nazywali siebie bodhisattwami. Trudno jest to, oczywiście, rozwikłać, gdyż w tym czasie na Sri Lance było nieco wpływów mahajany. Trudno więc orzec, czy idea królów bodhisattwów poprzedziła wpływy mahajany. Jeszcze bardziej zaskakuje to, że w V w. n.e. starszyzna w Anuradhapurze – stolicy Sri Lanki – ogłosiła Buddhaghoszę, wielkiego mistrza abhidharmy ze szkoły therawady, inkarnacją bodhisattwy Maitreji.

Mahajana utrzymuje, że w tym “szczęśliwym eonie” istnieją tysiące Buddów, którzy zapoczątkują powszechne religie oraz że było i będzie jeszcze o wiele więcej Buddów w innych erach świata. Mahajana utrzymuje również, że każdy może stać się Buddą, gdyż każdy posiada czynniki Natury Buddy umożliwiające osiągnięcie tego. Hinajana nie omawia Natury Buddy. Niemniej jednak therawada rzeczywiście wspomina o setkach tysięcy Buddów z przeszłości. Jedna z sutt therawady wymienia nawet z imienia dwudziestu siedmiu spośród nich. Therawada utrzymuje również, że w przyszłości będą niezliczeni Buddowie, łącznie z Majtreją jako następnym Buddą oraz że każdy może stać się Buddą, jeśli tylko praktykuje dziesięć dalekosiężnych postaw.

Mahajana utrzymuje, że te dziesięć dalekosiężnych postaw praktykują jedynie bodhisattwowie, nie zaś śrawakowie. Jest tak dlatego, ponieważ mahajana definiuje dalekosiężną postawę czyli “doskonałość” jako coś utrzymywanego mocą celu bodhiczitty.

Natomiast według therawady, tak długo jak te dziesięć postaw podtrzymuje siła wyrzeczenia się, zdecydowania się na bycie wolnym – nie potrzeba bodhiczitty dla tego, żeby ich praktykowanie było dalekosiężne i działało jako przyczyna wyzwolenia. W ten sposób therawada utrzymuje, że zarówno bodhisattwowie, jak i śrawakowie praktykują dziesięć dalekosiężnych postaw. Poza różnymi celami motywującymi kryjącymi się za ich praktyką, inną główną różnicą jest tu stopnień natężenia w obu przypadkach. Tak więc każda z tych dziesięciu dalekosiężnych postaw ma etapy albo stopnie: zwyczajny, pośredni oraz najwyższy. Na przykład najwyższą praktyką szczodrości byłoby oddanie swojego ciała dla nakarmienia głodnej tygrysicy, tak jak to uczynił Budda w poprzednim żywocie jako bodhisattwa.

Spis tych dziesięciu dalekosiężnych postaw podawanych w therawadzie różni się nieznacznie od spisu mahajany. Spis podawany przez mahajany jest następujący:

• szczodrość
• etyczna samodyscyplina
• cierpliwość
• radosna wytrwałość
• stabilność umysłu
• rozróżniająca świadomość
• wprawę w stosowaniu środków
• modlitwa aspiracji
• wzmacnianie
• głęboka świadomość

Spis therawady pomija stabilność umysłu, wprawę w stosowaniu środków, modlitwę aspiracji, wzmacnianie i głęboką świadomość. W ich miejsce dodaje natomiast:

• wyrzeczenie
• wierność własnemu słowu
• stanowczość
• miłość
• zrównoważenie

Zarówno hinajana, jak i mahajana, nauczają praktyki czterech bezmiernych (bezgranicznych) postaw: miłości, współczucia, radości i zrównoważenia. Obie tradycje definiują miłość jako życzenie innym szczęśliwości i przyczyn szczęśliwości, zaś współczucie jako życzenie innym wolności od cierpienia i przyczyn cierpienia. Hinajana nie rozwija jednak tych bezmiernych postaw przy pomocy jakiejś szczególnej linii rozumowania, takiej jak że wszystkie istoty były naszą matką itd. Rozpoczyna ona raczej od skierowania miłości ku tym, których już kochamy, a potem przechodzi do rozszerzania jej, etapami, w kierunku coraz szerszego kręgu innych istot.

Hinajana i mahajana podają różne definicje bezmiernej radości i zrównoważenia. W hinajanie bezmierna radość odnosi się do radowania się szczęśliwością innych – bez jakiejkolwiek zazdrości – i życzenia, aby się zwiększała. W mahajanie bezmierna radość jest życzeniem innym doznawania radości niekończącego się oświecenia.

Zrównoważenie jest stanem umysłu wolnym od przywiązania, niechęci i obojętności. W therawadzie jest to zrównoważona postawa wobec wyniku naszej miłości, współczucia i radości. Wynik naszych wysiłków na rzecz pomagania innym zależy w gruncie rzeczy od ich karmy i ich usiłowań – chociaż, therawada, tak jak mahajana, uznaje możliwość przekazywania innym własnej pozytywnej siły – „zasługi”. Życzymy im szczęśliwości, i wolności od cierpienia, lecz jesteśmy zrównoważeni wobec tego, co się rzeczywiście wydarza. Jest tak dlatego, że wiemy, iż to oni sami będą musieli wykonać pracę. W mahajanie bezmierne zrównoważenie oznacza życzenie wszystkim wolności od przywiązania, niechęci i obojętności, ponieważ te przeszkadzające emocje i postawy przynoszą cierpienie.

Chociaż osiągnięcie wyzwolonego stanu arhata wymaga rozwinięcia w sobie miłości i współczucia, to nie wiąże się ze wzbudzeniem wyjątkowego postanowienia czyli celu bodhiczitty. To wyjątkowe postanowienie jest stanem umysłu w pełni zdecydowanym w kwestii wzięcia odpowiedzialności za pomoc w doprowadzeniu każdego do wyzwolenia i oświecenia. Cel bodhiczitty jest stanem umysłu nastawionym na osiągnięcie samemu oświecenia po to, żeby móc wypełnić cel tamtego wyjątkowego postanowienia. Ponieważ hinajana niezbyt rozwija kwestię ścieżki bodhisattwy, to nie objaśnia obu tych postaw. Natomiast mahajana bardzo szczegółowo zarysowuje praktyki medytacyjne dla rozwijania ich.

Hinajana, zatem, kładzie nacisk na rozwijanie tych czterech bezmiernych (bezgranicznych) postaw, jako na sposób przezwyciężania w sobie przeciwstawnych im przeszkadzających emocji. Miłość jest środkiem przeciwstawnym dla złej woli – doraźnie uwalnia nas od myśli pełnych wrogości, agresji albo rozdrażnienia, a także lęku czy strachu. Współczucie przeciwstawia się postawie okrucieństwa i zadawania krzywd. Radość czy radowanie się przeciwstawia się zazdrości, zaś zrównoważenie jest środkiem przeciwstawiającym się żywieniu oczekiwań, obaw albo rozczarowania oraz obojętności. Co więcej, w therawadzie rozwija się te postawy najpierw w stosunku do siebie samego, zanim skieruje się je ku innym. W mahajanie zaś nacisk idzie na to, czego doświadczają inni, zamiast na to, czego samemu doświadcza się wobec innych.

Chociaż hinajana nie głosi braku jakiejś niemożliwej “duszy” zjawisk, albo ich pustki, nie jest jednak tak, że hinajana nie omawia ogólnie natury zjawisk. Hinajana robi to poprzez swoje ujęcie dwóch prawd w odniesieniu do wszystkich zjawisk. Uzyskanie zrozumienia pustki zjawisk poprzedza zrozumienie dwóch prawd. W mahajanie te dwie prawdy są dwoma aspektami odnoszącymi się do tego samego zjawiska. W hinajanie te dwie prawdy są natomiast dwoma zbiorami zjawisk. Występują powierzchownie czy konwencjonalnie prawdziwe zjawiska oraz najgłębsze czy ostatecznie prawdziwe zjawiska.

W obrębie sarwastiwady szkoła wajbhasziki utrzymuje, iż powierzchowne prawdziwe zjawiska są fizycznymi przedmiotami i stanami umysłu, sposobami uświadamiania sobie czegoś. Najgłębsze prawdziwe zjawiska są wszystkimi atomami składającymi się na przedmioty fizyczne i wszystkie najdrobniejsze chwile poznania. Ważne jest zdawać sobie sprawę z tego, że to co widzimy, to powierzchownie prawdziwe zjawiska, lecz że na najgłębszym poziomie rzeczy są zbudowane z atomów. Możemy widzieć, w jaki sposób prowadzi to do rozumienia złudnej natury tego powierzchownego poziomu.

Według sautrantiki, powierzchowne prawdziwe zjawiska są bytami metafizycznymi – rzutowanymi przez nas na przedmioty – natomiast najgłębsze prawdziwe zjawiska są rzeczywistymi samymi przedmiotami. Tutaj zaczynamy rozumieć, że to, co rzutujemy, jest podobne do złudzenia. Jeśli pozbędziemy się tego rzutowania, to widzimy wtedy obiektywnie to, co jest. To, co rzutujemy, jest podobne do złudzenia.

Według therawady, powierzchowne prawdziwe zjawiska są przypisywanymi zjawiskami. Odnosi się to zarówno do osób jak i przedmiotów fizycznych, czy to wewnątrz ciała, czy zewnętrznych. Najgłębsze prawdziwe zjawiska są czymś, czemu przypisuje się wspomniane powierzchowne. Ciało i przedmioty fizyczne przypisuje się składnikom oraz polom zmysłów, które postrzegamy. Czym jest pomarańcza? Czy jest nią widok, zapach, smak, wrażenie dotykowe? Pomarańcza jest czymś przypisywanym temu wszystkiemu. Podobnie, osoba jest czymś, co możemy przypisać zebranym czynnikom ciała i umysłu. Najgłębszym prawdziwym zjawiskiem jest sześć rodzajów zasadniczych świadomości oraz czynników umysłowych, ponieważ można im przypisać – czy nakleić na nie – pojęcie osoby.

Chociaż żadna ze szkół hinajany nie mówi o pustce wszystkich zjawisk, to twierdzą one jednak, że w celu osiągnięcia wyzwolenia ważne jest niekonceptualne zrozumienie najgłębszych prawdziwych zjawisk. Ma to więc w bardzo dużej mierze taki sam wydźwięk, jak omówienie podawane w mahajanie.

Therawada w bardzo odmienny sposób objaśnia karmę – czego nie znajdziemy ani w szkołach sarwastiwady, ani w mahajanie – lecz nie będziemy teraz w to wchodzić.

Dzięki temu wprowadzeniu możemy zacząć doceniać to, jak bardzo należące do hinajany szkoły therawady i sarwastiwady są w pełni częścią nauk buddyjskich. Może to nam pomóc uniknąć popełnienia błędu porzucenia Dharmy, jakim byłoby utrzymywanie, że któreś z nauk Buddy nie są naukami buddyjskimi. Kiedy właściwie zrozumiemy rozmaite szkoły z ich własnego punktu widzenia, to rozwiniemy w sobie wielki szacunek wobec wszystkich nauk Buddy. Jest to bardzo ważne.