Powszechne nieporozumienia dotyczące tantry

Myślenie, że tantra lub dzogczen to łatwe ścieżki do oświecenia

Wokół tantry narosło wiele nieporozumień, które często biorą się ze sprytnego marketingu. Z rozmaitych przyczyn wielu tybetańskich i zachodnich nauczycieli przedstawia tantrę czy dzogczen jako łatwą ścieżkę, szybką ścieżkę, najwyższą ścieżkę. W wyniku takiego właśnie marketingu, uczniowie wyrabiają sobie na ten temat błędne poglądy, sądząc, że tantra i dzogczen, to naprawdę łatwe ścieżki.

Dlaczego ludzie są zainteresowani praktykami, które uważają za szybkie i łatwe? Jak zauważył jeden z moich nauczycieli, może tak być dlatego, że po prostu są leniwi, więc nie chcą wkładać w nie ciężkiej pracy, albo też, chcą po prostu ubić dobry interes. To trochę tak, jak byśmy chcieli zdobyć oświecenie bardzo tanio – w podobny sposób, jak szukamy okazji, idąc na zakupy. Często mamy takie właśnie podejście do rozmaitych metod Dharmy, z jakimi się stykamy: "Co wystawiono na wyprzedaż w tym tygodniu?"

W rzeczywistości fakty są takie, że tantra i dzogczen są niezwykle subtelnymi i trudnymi praktykami wymagającymi ogromnej pracy. Na samym początku, we wszystkich tych praktykach wskazuje się, że zanim nawet zaczniemy, musisz zakończyć wstępne praktyki, nyndro (tyb. ngondro), obejmujące 100 000 pokłonów albo więcej itd. Nie jest to łatwe i może potrwać długie lata!

Myślenie, że wykonanie 100 000 pokłonów przyniesie cuda

Nawet jeśli przyjmiemy do wiadomości, że musimy wykonać praktyki wstępne, takie jak pokłony, nieporozumieniem jest wyobrażać sobie, że przyniosą nam one cuda. Również i to nieporozumienie może wynikać z pewnego rodzaju marketingu, albo może przeceniania mocy praktyk wstępnych. "Jestem taki zdesperowany. Powiedz mi tylko, co mam robić. Dobrze, będę rzucał się na ziemię 100,000 razy i będę 100 000 razy powtarzał kilka sylab w obcym języku, a wtedy wszystkie moje problemy znikną. Świetnie, tak zrobię". To nieporozumienie. Ale w desperacji robimy to oczekując, że pod koniec wydarzy się jakieś cudowne uzdrowienie. Tak się jednak nie dzieje, a wówczas czujemy się całkowicie rozczarowani praktyką Dharmy i porzucamy ją.

Praktyki oczyszczające mogą być oczywiście skuteczne, ale nie będą skuteczne, gdy przez 99,9% czasu nasz umysł gdzieś sobie błądzi, nie skupia się na tym, co robimy, a to, co robimy nie jest poparte poczuciem zrozumienia. Albo też nie mamy silnej, właściwej motywacji. Aby te praktyki były skuteczne – a przecież nawet, jeśli są skuteczne nie przynoszą cudów – należy wykonywać je właściwie, a to oznacza z pełną koncentracją, z pełną, właściwą motywacją, z głęboko i szczerze odczuwanym poczuciem bezpiecznego kierunku (schronienie), jaki nadajemy naszemu życiu, z dobrym zrozumieniem, co oznacza to, że wiemy, co robimy itd. Nie jest to łatwe, prawda?

Pomyłką jest również, po ukończeniu 100 000 powtórzeń, myśleć sobie: "W porządku, spełniłem już swoją powinność. Przejdźmy teraz do tych fajnych rzeczy". W pewnym sensie, tego rodzaju postawa jest niemal taka, jakbyśmy mieli żal i pretensje do wstępnych praktyk, jakbyśmy traktowali je jak zło konieczne, jak uiszczenie opłaty za wstęp. Chcemy po prostu się z nimi szybko uporać, nie dostrzegając naprawdę ich wartości, wartości jaką mają same w sobie, ani tego, że mogą oczyścić pewien negatywny potencjał i wytworzyć pozytywną siłę, np. przez wielokrotne wprowadzanie w naszym życiu pozytywnego, bezpiecznego kierunku wskazywanego przez Buddę, Dharmę i Sanghę. "To kierunek, w którym zmierzam," albo przez wielokrotnie wytwarzanie bodhicitty. Tego rodzaju praktyki wstępne są bardzo, bardzo pomocne.

Przedwczesne podejmowanie praktyk nyndro, bez podstawowego zrozumienia Dharmy

Także w odniesieniu do wstępnych praktyk nyndro, popełniamy często błąd podejmując je, zanim jeszcze zdobędziemy nawet podstawowe zrozumienie buddyzmu, a zatem uważając je niejako za sposób na oczyszczenie się z naszych grzechów. Na Zachodzie zdarza się czasem, że gdy spotykamy jakiegoś nauczyciela Dharmy, od razu, nawet przed otrzymaniem nauk czy uzyskaniem jakiegokolwiek zrozumienia, mówi się nam: „Wykonaj 100 000 pokłonów!” A co niesamowite, niektórzy ludzie faktycznie to robią!

Możemy zadać sobie więc pytanie: „Dlaczego mieliby to robić?” Zazwyczaj bierze się to z desperacji, z myślenia, że w wyniku tego wydarzy się jakiś cud. Albo, podobnie, jak wówczas gdy wstępuje się do jakiejś sekty, ludzie tacy rezygnują z odpowiedzialności za swoje życie i decydują się na posłuszeństwo silnemu nauczycielowi, jak w armii. Pomyłką jest sądzić, że związek z nauczycielem przypomina relację z jakimś oficerem w wojsku, któremu jesteśmy bezkrytycznie posłuszni.

Bardzo ważnej jest, by nigdy nie tracić zdolności krytycznego osądu. Jego Świątobliwość Dalajlama zawsze to podkreśla. Pozostań krytyczny. Nie oznacza to jednakże krytykowania, chociaż słowa te brzmią tak samo w języku angielskim [jak i w polskim przyp. tł.]. "Krytyczny" oznacza badanie tego, co się dzieje. "Krytykowanie" ma konotację aroganckiego patrzenia na kogoś, z agresywnym, negatywnym nastawieniem i myślenia: "Jestem o wiele lepszy, a ty jesteś okropny". Tak więc, ważne jest, by robiąc praktyki nyndro mieć dobre ugruntowanie w podstawowych naukach buddyjskich oraz by rozumieć co i dlaczego robimy. I nie chodzi tutaj jedynie o znajomość szczegółów złożonej wizualizacji, ale raczej o jasne zrozumienie tego, jaki stan umysłu staramy się wytworzyć, by się w nim zakorzenić.

Przedwczesne podejmowanie praktyk tantrycznych

Wskazuje to na jeszcze większe nieporozumienie polegające na przedwczesnym podejmowaniu praktyki tantry, nawet jeśli zostanie ona poprzedzona ukończeniem nyndro, czyli praktyk wstępnych. Na przykład, tradycje kładące duży nacisk na nyndro mają wspólną jego cześć, składającą się z czterech myśli kierujących umysł ku Dharmie. Zasadniczo obejmuje ona ten sam materiał, jaki znajduje się w naukach lam-rim (materiał dotyczący stopniowanych etapów). Dopiero potem pojawiają się nadzwyczajne praktyki wstępne, które nie są identyczne, we wszystkich tradycjach, a które składają się z pokłonów itd. Pomijanie, trywializowanie lub minimalizowanie owych zwyczajnych praktyk wstępnych, wspólnych wszystkim tradycjom (podstawowych nauk lam-rim) i natychmiastowe przeskakiwanie od razu do pokłonów itd. prowadzi często do bardzo nierealistycznego nastawienia do pokłonów, recytacji 100-sylabowej mantry itp. Po jakimś czasie zaczynamy zadawać sobie pytanie: „Po cóż u diaska to właściwie robię? Jaki ma to w ogóle sens?” Jednakże, jeśli wcześniej, przynajmniej do jakiegoś stopnia, uzyskamy jasne rozumienie jak ważne jest wytworzenie pozytywnej siły i usunięcie negatywnego potencjału (lub przynajmniej zminimalizowanie go), bowiem chcemy osiągnąć taki czy i inny duchowy cel, wówczas praktyki wstępne zaczynają nabierać dla nas pewnego sensu.

Problem tutaj polega nie tylko na przedwczesnym podejmowaniu praktyki nyndro, ale na przedwczesnym podejmowanie praktyk tantry. Dlaczego tak często się to zdarza? Może być tak dlatego, że prosimy odwiedzających nas lamów, by udzielali inicjacji, nawet jeśli nasza grupa nie jest gotowa, by je praktykować. Albo odwiedzający nas lamowie sami oferują inicjacje, nawet jeśli ludzie są w większości do nich nieprzygotowani. Nie jesteśmy więc całkowicie odpowiedzialni za to nieporozumienie polegające na kładzeniu nadmiernego nacisku na tantrę i, dla większości ludzi przedwczesne wprowadzanie w tę praktykę.

Z jakiego powodu mielibyśmy prosić inicjację? Może być wiele ku temu powodów. Możemy myśleć, że tego chcemy, ponieważ jest to coś bardzo wysokiego. Coś prawdziwego. Coś egzotycznego. Albo, inni ludzie prowadzący jakiś ośrodek Dharmy mogą uważać, że przyciągnie to więcej ludzi, co oznacza, że zbiorą więcej pieniędzy, tak by móc faktycznie zapłacić za wizytę nauczyciela i wesprzeć ośrodek. Może tak więc być z powodów finansowych, co, jeśli tak się dzieje, jest czymś najbardziej godnym pożałowania.

Samych nauczycieli może także motywować myślenie: „Dobrze, oni nie będą tego praktykować, ale zasieje to nasiona na przyszłe żywoty”. Cóż, większość ludzi Zachodu nie wierzy w przyszłe żywoty, więc to nieporozumienie. Może też tak być, że nauczyciele sami wcale nie rozumieją, że ludzie Zachodu nie mają odpowiednich podstaw, by móc skutecznie praktykować tantrę. Albo mogą być pod presją konieczności pozyskania pieniędzy na wsparcie swych klasztorów i mnichów w swoich krajach.

Może być wiele powodów proszenia o inicjacje i wiele powodów, by nauczyciel sam zasugerował udzielenie inicjacji. Ale to, co zawsze się zaleca, gdy odwiedza nas jakiś nauczyciel, to by prosić go o podstawowe nauki. A jeśli już chcemy bardziej zaawansowanych nauk, prośmy o zaawansowane nauki sutr dotyczące bodhicitty czy pustki.

Myślenie, że nawet jeśli przedwcześnie otrzymaliśmy inicjację tantryczną, musimy wykonywać tę praktykę

Faktem jest, że wiele osób otrzymuje inicjacje tantryczne zanim są wystarczająco przygotowani do podjęcia owych praktyk. Niektórzy uważają, że jeśli zrezygnują z takiej praktyki, będą złymi buddystami i pójdą do piekła. Starają się więc utrzymywać praktykę, mimo iż prawie nie rozumieją tego, co robią i dlaczego to robią, więc wkrótce nabierają wrogiej postawy wobec tej praktyki. Pomyłką jest więc sądzić, że jedyną alternatywą jest dręczenie się praktyką albo tortury w piekle.

Serkong Rinpocze udzielił ludziom mający taki problem bardzo pomocnej porady. Powiedział, że w takich przypadkach powinniśmy uznać, że przyjęcie inicjacji jest zasianiem w kontinuum naszego umysłu nasion na przyszłość. Jeśli po dokładnym zbadaniu siebie, odkrywamy, że nie jesteśmy jeszcze gotowi do podjęcia takiej praktyki, wówczas w wyobraźni umieśćmy ją na wysokiej półce w naszym umyśle. Zróbmy to jednak z pełnym szacunkiem i szczerym zamiarem, aby zdjąć ją z półki i praktykować, kiedy będziemy już lepiej przygotowani.

Myślenie, że można osiągnąć wyzwolenie lub oświecenie bez przezwyciężenia biologii, a w szczególności popędu seksualnego

Nieporozumieniem jest sądzić, że można osiągnąć wyzwolenie lub oświecenie bez konieczności pokonywania biologii, w szczególności naszego popędu seksualnego. Jest to szczególnie trudna kwestia. Pomimo faktu, że na zaawansowanych etapach tantry jest możliwe wykorzystywanie pożądania i energii seksualnej w celu pozbycia się pożądania  i energii seksualnej, jest to możliwe tylko wtedy, gdy jesteśmy na bardzo zaawansowanym etapie i mamy kontrolę nad systemem naszych subtelnych energii. Całkowitą pomyłką jest uważać tantrę za sposób na egzotyczny seks. Dążymy do wyzwolenia. Wyzwolenie oznacza wyzwolenie z tego samsarycznego, fizycznego ciała tego rodzaju ze wszystkimi jego biologicznymi popędami itd. Dążymy do osiągnięcia ciała wyzwolonej lub oświeconej istoty: ciała ze światła, niepodlegającego takim biologicznym ograniczeniom. Często jednak w naszej buddyjskiej praktyce, szukamy możliwości ubicia dobrego interesu. Chcemy osiągnąć wyzwolenie i oświecenie tanim kosztem, i bez konieczności rezygnacji z cielesnych przyjemności. Jest to ogromne nieporozumienie.

Myślenie, że najważniejsza część praktyki tantrycznej to dokładne i właściwe wizualizowanie wszystkich szczegółów

Ponadto, gdy zajmujemy się już tantrą i pragniemy otrzymać instrukcje do praktyki, nieporozumieniem jest sądzić, że główny nacisk należy kłaść na wizualizacje i bardzo martwić się o to, czy udaje nam się poprawnie wizualizować wszystkie drobne szczegóły. Mój nauczyciel Serkong Rinpocze zwykł przytaczać następujący przykład tego rodzaju powszechnego na Zachodzie nieporozumienia: ”Ludzie przychodzą do mnie i pytają, czy Jamantaka albo Vadżrajogini mają pępki? To przecież niedorzeczne. W ogóle nie rozumieją bardzo ważnych rzeczy w tych praktykach”.

Jeśli chcemy za pomocą praktyki wizualizacji tantrycznej rozwijać jednopunktową koncentrację, z pewnością potrzebujemy wszystkich szczegółów, ale na początku nie na tym się skupiamy i nie na to kładziemy nacisk. To na czym należy się skupić, to podstawowe zrozumieniu tego, co Tsongkhapa nazywa „ zasadniczymi aspektami ścieżki" i jaki związek mają one z tantryczną praktyką wizualizowania siebie w postaci Buddy, takiej jak Czenrezig czy Tara.

• Wyrzeczenie – determinacja, by się wyzwolić – aby porzucić lgnięcie do naszego zwykłego wyglądu i do przekonania, że my i wszystko ma rzeczywistą, samoistną egzystencję.
• Bodhicitta – dążymy do osiągnięcia oświecenia. Owe postacie Buddy przedstawiają nasze własne przyszłe oświecenia, które chcemy osiągnąć. Tak więc, by szybko je osiągnąć, wyobrażamy sobie, że już teraz tam dotarliśmy. Bez bodhicitty po cóż mielibyśmy wyobrażać sobie siebie w takiej formie i wyobrażać sobie, że podejmujemy te wszystkie działania dla dobra innych? Chcemy stać się tacy dla dobra innych.
• Pustka – rozumiemy, że naprawdę teraz nie istniejemy jeszcze w taki sposób, ale że mamy potencjał, by stać się buddami, kimś takim, jak owe postacie Buddów. Ale zdajemy sobie również sprawę, że by osiągnąć oświecenie, musimy włożyć w to wysiłek. Innymi słowy, rozumiemy, jak pustka, funkcjonowanie przyczyny i skutku oraz współzależne powstawanie ze sobą współgrają. Nie oszukujemy się, myśląc, że w rzeczywistości jesteśmy Tarą, albo, na przykład, Kleopatrą.

Tak więc, jeśli będziemy prosić o nauki o tantrze, powinniśmy mieć pewność, że będą one na tego rodzaju poziomie. Na to właśnie powinniśmy kłaść nacisk: jaki sens ma cała ta tantryczna praktyka i co właściwie próbujemy dzięki niej osiągnąć? Dlatego też potrzebujemy całego tego przygotowania, a nie martwienia się wszystkimi drobnymi szczegółami wizualizacji: jak wygląda biżuteria i temu podobne rzeczy. Choć istnieją instrukcje co do tego, jak wygląda biżuteria, nie skupiajmy się nad tym zanadto, zwłaszcza na początku.

Ciekawe, że podczas inicjacji Kalaczakry w Toronto, w Kanadzie w 2004 r. Jego Świątobliwość Dalajlama przez trzy dni dawał jako nauki wstępne na temat jednego z tekstów Nagardżuny o pustce, Rdzenne strofy o Środkowej Drodze, zwane „Rozróżniająca świadomość”. Dopiero po tym udzielił inicjacji. Dało się bez trudu zauważyć, że znacznie więcej ludzi było obecnych na inicjacji, aniżeli na naukach o pustce. Jego Świątobliwość powiedział zgromadzeniu, że naprawdę docenia tych, którzy przybyli tylko na nauki Nagardżuny i nie zostali na inicjacji, bardziej niż tych, którzy zrobili odwrotnie pominęli wstępne, podstawowe nauki  i uczestniczyli tylko w samej inicjacji. To nam dużo mówi.

Myślenie o postaciach Buddy jako o świętych, do których modlimy się o błogosławieństwo.

Kolejne nieporozumienie dotyczące tantry to traktowanie postaci Buddy (jidamów), jako świętych, do których modlimy się o pomoc i ich czcimy: Święta Tara, Święty Czenrezig itd. Owo nieporozumienie nie ogranicza się wyłącznie do ludzi Zachodu – wielu ludzi w tradycyjnie buddyjskich krajach myśli tak samo, choć nie w analogii do chrześcijańskich świętych. Owe postacie Buddy mogą nas oczywiście inspirować, podobnie jak buddowie i guru linii, jednakże by osiągnąć oświecenie, sami musimy wykonać pracę.

Nieporozumienie to bierze się częściowo z samego tłumaczenia. Zwracamy się z prośbami do różnych guru i postaci Buddy w modlitwie prośby. Przede wszystkim słowo "modlitwa" ma dla nas konotację modlitwy do Boga: „Boże, wysłuchaj mej modlitwy”. Albo też słowo to ma dla nas takie znacznie, jak wówczas gdy modlimy się do jakiegoś świętego, by stał się pośrednikiem między nami a Bogiem, tak aby Bóg użyczył mi czegoś. Coś takiego jest interpolacją z chrześcijaństwa, co jest niewłaściwe.

To, o co prosimy w tych tak zwanych "modlitwach", zwie się po tybetańsku chin-gi-lab (byin-gyis rlabs ). Termin ten tłumaczy się zazwyczaj jako „błogosławieństwa”. Tak więc w tłumaczeniu nasze prośby brzmią tak: „Pobłogosław mnie, bym mógł tego dokonać. Pobłogosław mnie, bym potrafił tego dokonać”, jakby jedyne czego nam trzeba, to by owe postaci przybyły i nas pobłogosławiły, a wówczas nagle otrzymamy wszystkie urzeczywistnienia. To nie jest buddyzm.

Tłumaczenie tego pojęcia za pomocą słowa „błogosławieństwa” (ang. blessings) niesie zgoła odmienne i wprowadzające w błąd konotacje, niż to, co ów termin faktycznie oznacza. Ów tybetański termin dosłownie znaczy dodawanie otuchy i rozpromienienie (ang. uplift and brighten). Pierwotny termin sanskrycki, adhisthana oznacza umieszczenie kogoś lub czegoś na wyższej pozycji, podniesienie do góry (ang. uplift). Wolę tłumaczyć ten termin jako „inspirować”. Prosimy, by Budda, guru i postacie Buddy inspirowały nas do osiągnięcia takiego czy innego urzeczywistnienia. Jednakże owe postacie, ze swej własnej strony, swą własną mocą, nie mogą spełnić naszych życzeń i wszystkiego za nas zrobić, a my musimy tylko im się poddać. Coś takiego jest również interpolacją, projektowanie na buddyzm zachodnich pojęć i wyobrażeń. Główny nacisk kładzie się zawsze na to, że to my sami musimy wykonać tę pracę. Buddowie, guru mogą nas inspirować, mogą nas nauczać, mogą nas prowadzić, ale nie mogą wykonać za na naszej roboty. Sami musimy wszystko zrozumieć.