Cztery bliskie umiejscowienia uważności w therawadzie

Dzięki bezpośredniemu umieszczeniu uważności na różnych rodzajach oddechu, dochodzimy do zrozumienia, że oddech wpływa na ciało. Uczymy się, że panowanie nad oddechem prowadzi do panowania nad ciałem.

Dzięki bezpośredniemu umieszczeniu uważności na różnych rodzajach uczuć, na szczęśliwości i nieszczęśliwości, dochodzimy do zrozumienia, że uczucia wpływają na umysł. Dostrzegamy, że panowanie nad uczuciami prowadzi do panowania nad umysłem.

Dzięki bezpośredniemu umieszczeniu uważności na różnych myślach, rozpoznajemy kiedy są one we władaniu: pożądliwego pragnienia (‘dod-chags, sanskr. raga, pali: raga), wrogości (zhe-sdang, sanskr. dvesha, pali: dosa) i naiwności (gti-mug, sanskr. moha, pali: moha), a kiedy tak nie jest. Jesteśmy w stanie rozpoznać kiedy umysł jest: niespokojny, (tyb. rgod-pa, sanskr. auddhatya, pali: uddhacca, rozbieganie umysłu) lub zadowolony (bde-ba, sanskr. sukha, pali: sukkha, szczęśliwy) i wyjątkowo wnikliwy (lhag-mthong, sankr. wipaśiana, pali: wipassana), kiedy jest rozproszony lub skoncentrowany, a kiedy spętany lub wolny. Poprzez panowanie nad myślami, uczymy się panować nad umysłem, tak że nasze umysły osiągają najwyższy stan wyzwolenia. Na tym etapie, uczymy się jak osiągać pochłonięcie koncentracją (pochłonięcie medytacyjne) (ting-nge-‘dzin, sanskr. samadhi, pali: samadhi). Ucząc się puszczać rozbiegane i rozpraszające, błąkające się myśli, osiągamy pochłonięcie koncentracją. Taka koncentracja ma trzy właściwości: jest stabilna i nieporuszona, oczyszczona z wszelkich przeszkadzających czynników, oraz gotowa do zastosowania do czegokolwiek.

Następnie stosujemy umiejętność puszczania do puszczania czterech rodzajów przedmiotów umysłowego czynnika lgnięcia (len-pa, sanskr. upadana) – czynników umysłowych wytwarzających bezustanne samsaryczne odradzanie się. Widząc cierpienie, jakie niesie ze sobą chwytanie bądź lgnięcie do nich, puszczamy

• przedmioty zmysłów, do których jesteśmy przywiązani,
• wypaczone, błędne poglądy, teorie, opinie i przekonania,
• działania i praktyki oparte na religijnych i świeckich przesądach i błędnych poglądach,
• wszystko to, do czego jesteśmy przywiązani jako „ja”, „mnie” i „moje”.

Ponownie bezpośrednio umieszczając uważność na pierwszych trzech przedmiotach, lecz tym razem w pochłonięciu koncentracją, osiągamy uważność bezpośrednio umieszczoną na ich naturze. Raz jeszcze bezpośrednio skupiamy uważność na (1) oddechu, (2) na uczuciu zapału (dga’-ba, sanskr. priti, pali: piti, świeżym radosnym zainteresowaniu) i na uczuciu szczęśliwości (zachwytu) [płynącego] z zadowolenia, które powstaje z pochłonięcia uważnością, a następnie (3) na myślach. Obserwujemy ich nieustanne zmiany oraz zmiany nieustannie zachodzącą we wszystkim na co wpływają, dochodzimy do zrozumienia nie-statyczności (mi-rtag-pa, sanskr. anitya, pali: anicca, nietrwałość) wszystkich mających wpływ zmiennych (‘dus-byas, sanskr. samskara, pali: sankhara, uwarunkowanych zjawisk). Do mających wpływ zmiennych zaliczają się czynniki, wpływające na inne czynniki, czynniki mające wpływ na te pierwsze oraz aktywność czy też proces wpływania czegoś na coś innego. Rozumiejąc nie-statyczność ich wszystkich, rozumiemy także, iż ich naturą jest cierpienie (to, że nigdy nie mogą przynieść satysfakcji) (sdug-bsngal, sanskr: du:kha, pali: dukkha).

Do pełnego zrozumienia nie-statyczności wszystkich mających wpływ zmiennych dochodzimy dopiero wówczas, gdy poprzez staranne umieszczenie uważności i analizę naszych przedmiotów skupienia, uzyskujemy zrozumienie czterech kolejnych cech wszystkich mających wpływ zmiennych. Zrozumienie czy też urzeczywistnianie nie-statyczności i cierpienia prowadzi do urzeczywistnienia pierwszej z tych kolejnych cech, a urzeczywistnienie tej pierwszej prowadzi do urzeczywistnienia następnej, itd.

• Brak niemożliwej duszy (bdag-med, sanskr: anatmya, pali: anatta, bezjaźniowość, brak jaźni-ja, beztożsamościowość). Poprzez skupianie się z uważnością i zrozumieniem na nie-statycznych, nieprzynoszących satysfakcji zmiennych, dochodzimy do zrozumienia, że są one poza naszą kontrolą.
• Pustka (stong-nyid, sanskr. shunyata, pali: sunnata). Poprzez skupienie się z uważnością i zrozumieniem na nie-statycznych, nieprzynoszących satysfakcji, mających wpływ zmiennych, będących poza naszą kontrolą, dochodzimy do urzeczywistnienia, że są one pozbawione bycia „mną” lub „moim”.
• Własna natura (de-bzhin-nyid, sanskr. tathata, pali: tathata). Skupiając się z uważnością i zrozumieniem na niestatycznych, nie przynoszących satysfakcji, mających wpływ zmiennych, będących poza naszą kontrolą i pozbawionych bycia „mną” lub „moim”, dochodzimy do zrozumienia, że one takie właśnie są, że to właśnie jest ich naturą.
• Bycie uwarunkowanym (de-rkyen-nyid, sanskr. idampratyayata, pali: idappacayata). Skupiając się z uważnością i zrozumieniem na nie-statycznych, nieprzynoszących satysfakcji, mających wpływ zmiennych, będących poza naszą kontrolą, pozbawione bycia „mną” lub „moim”, i będącym takimi właśnie, dochodzimy do zrozumienia, że warunkami ich powstawania jest to, iż mają one prawdziwe karmiczne przyczyny. Rozumiemy mianowicie związek przyczynowych ogniw współzależnego powstawania wraz z wynikającymi [z nich] ogniwami mających wpływ zmiennych samsarycznych odrodzeń, które z nich się wywodzą i dojrzewają.

Jedynie zrozumienie nie-statyczności mających wpływ zmiennych wraz ze wszystkimi ich cechami jest pełnym urzeczywistnieniem nie-statyczności poprzez staranne umieszczenie uważności.

• Zgodnie z tradycjami waibhaśiki i sautrantiki w hinajanie, najpierw urzeczywistniamy pustkę, a następnie brak niemożliwej duszy. Pustka odnosi się do tego, że osoba (gang-zag) jest pozbawiona jednej lub wielu samowystarczalnie poznawalnych dusz (rang-rkya thub-‘dzin-pa’i rdzas-yod-kyi bdag). Udowadniamy to prawidłowym (prawomocnym) poznaniem wynikającym z wnioskowania, w oparciu o moc logiki. Brak niemożliwej duszy jest wnioskiem, do którego musimy logicznie dojść: osoba pozbawiana czegokolwiek takiego jak samowystarczalnie poznawalna dusza.

Zgodnie z tradycją therawady, pełne urzeczywistnienie nie-statyczności mających wpływ zmiennych rozpuszcza stopniowo cztery rodzaje umysłowych czynników lgnięcia.

• Poprzez skupienie się z uważnością i zrozumieniem na ich stopniowym wygasaniu, urzeczywistniamy nie-przywiązanie do nich (‘dod-chags med-pa, sanskr. viraga, pali: viraga).
• Poprzez skupienie z uważnością i zrozumieniem na nie-przywiązaniu do czynników owych doświadczanych przez nas zmiennych, urzeczywistniamy w stosunku do nich równość (btang-snyoms, sanskr. upeksha, pali: upekkha). Skupiamy się na nich bez przywiązania, niechęci, naiwności, czy jakiejkolwiek innej przeszkadzającej emocji czy postawy.
• Następnie skupiamy się na prawdziwych osiągniętych przez nas zatrzymaniach (‘gog-pa, sanskr. nirodha, pali: nirodha) przywiązania do „mnie”, przeszkadzających emocji i postaw, i całego cierpienia. Położenie kresu całemu cierpieniu oznacza położenie kresu (1) wszelkiemu lękowi przed narodzinami, starzeniem się, chorobą i śmiercią, (2) objawom cierpienia takim jak ból, żal, smutek, rozpacz, (3) wszelkim nadziejom i pożądaniom ku pociągającym, a nawet niepociągającym rzeczom, oraz (4) jakiemukolwiek uznaniu dla pięciu skupiających czynników takich jak „ja” i „moje”. Jest to osiągnięcie nibanny (sanskr. nirvana).

Ostatecznym krokiem jest odrzucenie (pali: patinissagga), co oznacza odrzucenie czy też pozostawienie za sobą wszystkiego, co przywłaszczyliśmy sobie jako „moje”. Puszczamy wszystkie brzemiona, jakie więziły nas w samsarycznym istnieniu (‘jig-rten-pa, sanskr. lokita, pali: lokiya, egzystencja w świecie) i żyjemy całkowicie uwolnionym i wyzwolonym istnieniem poza samsarą (‘jig-rten-las ‘das-pa, sanskr. lokottara, pali: lokuttara, poza egzystencją w świecie).