Historia buddyzmu w Mongolii

Tradycyjnie, opisując dzieje przekazywania buddyzmu do Mongolii, mongolscy historycy mówią o trzech oddzielnych falach przekazu. Pierwsza fala rozpowszechniania się buddyzmu miała miejsce w pierwszej połowie XIII wieku, jeszcze przed panowaniem Kubilaj Chana.

Poprzez Sogdyjczyków, Kuszanów i Chotańczyków już w I wieku n.e. buddyzm, zarówno hinajany jak i mahajany, rozprzestrzenił się po Azji Środkowej, a stamtąd przedostał się również do Chin. Chociaż niektórzy uczeni utrzymują, że buddyzm wprowadzano do Mongolii już wraz z władztwem Hunów (Hsiungnu), ale w tym wczesnym okresie musiało być go bardzo niewiele. Za czasów kaganatu turkuckiego (552-744 n.e.), chińscy i indyjscy mnisi tłumaczyli teksty zarówno hinajany, jak i mahajany na staroturecki i sogdyjski, kuszański i chiński. Jednakże dostęp do nich był ograniczony dla dworu. W okresie Imperium Ujgurskiego (od połowy IX do połowy XIII wieku) robiono również tłumaczenia, głównie tekstów mahajany, na język ujgurski z sogdyjskiego, chińskiego i tybetańskiego. Również w tym przypadku dostęp do buddyzmu był w większości ograniczony i miała go wyłącznie ujgurska warstwa wyższa, chociaż ujgurskie tłumaczenia miały wpływ na rozwój buddyzmu mongolskiego.

Owa pierwsza fala przekazu buddyzmu do Mongolii nadeszła z Azji Środkowej i chociaż mogła rozpocząć się już w I wieku n.e., najważniejszym źródłem owego przekazu było  władztwo turkijskich Ujgurów, które władało Mongolią od połowy IX wieku, dopóki nie obalił go Czyngis-chan (1162-1227), któremu na początku XIII wieku udało się zjednoczyć Mongołów.

Druga fala przekazu buddyzmu do Mongolii miała miejsce w czasach Imperium Mongolskiego założonego przez synów i wnuków Czyngis-chana.

Czyngis-chan był tolerancyjny wobec wszystkich religii, pod warunkiem że ich wyznawcy modlili się za jego sukcesy militarne. Wiadomo też, że w trakcie swego życia zasięgał rad u buddyjskich i taoistycznych mnichów, u muzułmanów oraz u nestoriańskich misjonarzy chrześcijańskich. Czyngis-chan niszczył tylko te cywilizacje, które mu się sprzeciwiały, zaś Ujgurzy i Tybetańczycy nie podjęli żadnej próby walki. Zarządził wprowadzenie pisma ujgurskiego, zapożyczył swe struktury administracyjne od Ujgurów, zaś ich samych wykorzystywał jako administratorów. Zatem pierwsze zetknięcie z buddyzmem mongolskich władców i szlachty nastąpiło przez tradycję ujgurską. Wpłynęła więc ona na styl tłumaczenia tekstów buddyjskich na mongolski, który jest również spokrewniony z językami turkijskimi.

Synowie i wnukowie Czyngis-chana zapraszali na swoje dwory tybetańskich lamów, głównie z tradycji sakja, karma i drikung kagju oraz ningma. Najbardziej aktywni na dworze mongolskim byli II Karmapa (Karma Pakszi, 1204-1283) i Sakja Pandita (1182-1251). Karma Pakszi odmówił prośbie chana Kubilaja (1215-1294), by osiadł na stałe na dworze mongolskim i stanął po stronie jego brata Mongke (1209-1259). W późniejszym okresie Mongke i Kubilaj zaczęli spierać się ze sobą o dziedzictwo, z czego zwycięsko wyszedł Kubilaj, stając się wielkim chanem Mongołów i cesarzem założycielem chińskiej dynastii Yuan (1271-1368). Kubilaj nakazał aresztować Karma Paksziego i wysłał go na wygnanie, po czym zaprosił Sakja Panditę, by udzielał nauk na jego dworze.

Jest kwestią wysoce dyskusyjną dlaczego Kubilaj wybrał buddyzm tybetański jako oficjalną religię, oraz jakie były powody tego, że przekazał polityczne i administracyjne rządy nad Tybetem Sakja Pandicie. Przy podejmowaniu decyzji o wyborze religii państwowej dla nowo powstałych chanatów mongolskich przeprowadzono debaty pomiędzy buddystami tybetańskimi a chińskimi taoistami, ale trudno jest sobie wyobrazić, by militarystycznie usposobionych Mongołów przekonały logiczne wywody i filozoficzne wyrafinowanie Sakjów. Najbardziej prawdopodobne jest więc to, że Mongołowie byli pod dużym wrażeniem mocy strażnika Dharmy Mahakali. Mahakala był głównym bóstwem opiekuńczym Tangutów, którzy pokonali i zabili w bitwie Czyngis-chana, co sprawiło, że Mongołowie byli pod jego wielkim wrażeniem. Sam Karma Pakszi był znany ze swych nadprzyrodzonych mocy, praktykował tradycję Mahakali i był również nauczycielem Tangutów. Jednak Karma Pakszi poparł przegraną stronę mongolską, a ponieważ Sakjowie sami mieli również silną tradycję Mahakali, wydaje się, że Kubilaj pragnął uzyskać wsparcie Mahakali, wspierając Sakja Panditę, zwłaszcza, że miał w planach najazd na południowe Chiny.

Sakja Pandita przywiózł ze sobą siostrzeńca Drogona Czogjala Pagpę (1235-1280) i stał się głównym nauczycielem Kubilaj-chana, udzielając mu nawet inicjacji tantr Hewadżry i Czakrasamwary. Zbudował kilka klasztorów i rozpoczął tłumaczenie Kandżuru oraz kilku indyjskich i tybetańskich tekstów z tybetańskiego na mongolski. Pierwszym przetłumaczonym tekstem był Bodhisattwaczarjawatara („Podejmowanie działań bodhisattwy”) Śantidewy. W tym samym czasie Pagpa opracował pismo do zapisywania języka mongolskiego, którego łatwiej było używać do transliteracji sanskrytu i tybetańskiego aniżeli pisma ujgurskiego. Stało się ono znane jako pismo Pagpy. Mongołowie byli już dobrze zaznajomieni z buddyzmem ujgurskim, a ponieważ ich ujgurskie tłumaczenia zawierały wiele transliteracji terminów sanskryckich, podobnie jak miało to miejsce w innych językach Azji Środkowej, przetłumaczyli wiele tybetańskich terminów z powrotem na sanskryt, zachowując tybetańskie transliteracje niektórych terminów. Może udzielić nam to ważnej lekcji dotyczącej stosowania w językach zachodnich pewnych terminów sanskryckich i tybetańskich, ponieważ na Zachodzie jesteśmy już obeznani z wieloma buddyjskimi terminami, jakie weszły do użycia w czasie pierwszego rozprzestrzenienia się za Zachodzie buddyzmu therawady w języku palijskim.

Wraz z upadkiem dynastii Yuan w połowie XV wieku Mongołowie zaczęli coraz bardziej słabnąć i dzielić się, a ponieważ buddyzm praktykowała jedynie arystokracja, również i on zaczął słabnąć, choć całkowicie nie zaniknął.

W połowie XVI wieku Altan-chan (1507-1582), potomek Kubilaja wywodzący się z  południowego odgałęzienia  głównej  grupy Mongołów, próbował odrodzić mongolską potęgę i ponownie zjednoczyć cały lud. Aby usankcjonować swą pozycję, zwrócił się z prośbą do Sonama Gjatso (1543-1588) najsłynniejszego lamy w tamtych czasach, by został ich głównym nauczycielem. Ogłosił, że sam jest reinkarnacją Kubilaja i że Sonam Gjatso jest reinkarnacją Pagpy, nadając mu tytuł Dalajlamy (III-go, w celu legitymizacji linii reinkarnacji). III Dalajlama założył kilka klasztorów na południe od pustyni Gobi, na obszarze będącym obecnie zachodnią częścią Mongolii Wewnętrznej, oraz w Amdo, gdzie zamieszkiwała mieszana ludność mongolska i tybetańska. Poproszono go również o założenie klasztoru na północ od Gobi (obecnie Mongolia). W tym celu wysłał tam przedstawiciela, który to zrobił. Po jego śmierci prawnuk Ałtan Chana otrzymał tytuł IV Dalajlamy, Jontan Gjatso (1589-1617), a Lozang Czokji Gjaltsen (1570-1662) został jego wychowawcą.

Wzrost potęgi Mandżurów, którzy z buddyzmem zetknęli się poprzez Mongołów i Tybetańczyków, sięga początków XVII wieku. Zdobywszy część Mongolii, utworzyli oni Mongolię Wewnętrzną, mającą stać się bazą do dalszego podboju Chin. Przyjęli także mongolski alfabet do zapisywania języka mandżurskiego, który jest daleko spokrewniony z mongolskim. 

Tymczasem w środkowym Tybecie szalała trwająca prawie cały wiek wojna domowa między regionami U i Tsang. Karma Kagjupowie (Szarmapowie) i Dzionangpowie (odgałęzienie Sakjów) sprawowali funkcje doradców królów regionu Tsang, podczas gdy Gelugpowie byli doradcami królów regionu U. Pod koniec pierwszej ćwierci XVII wieku, Lozang Czokji Gjaltsen, który po śmierci IV Dalajlamy w 1617 r. został ponownie nauczycielem V Dalajlamy (1617-1682), uznawanego w północnej Mongolii za prawnuka Abdai-chana (1554-1588), potomka Czyngis-chana oraz za należącą do szkoły gelug reinkarnację Taranathy (głowy szkoły Dzionangpa). Było to posunięcie polityczne, bowiem odsuwając przywódców Dzionangpy od funkcji doradców króla Tsang, zneutralizowano ich wpływy w tym regionie. W tym samym czasie, południowa Mongolia będąca bazą dla wpływów rodziny Altan Chana, przeszła pod kontrolę Mandżurów, tak więc wybierając chłopca z rodziny Abdai-chana z północnej Mongolii, region U zapewnił sobie również bliskie przymierze. Lozang Czokji Gjaltsen i V Dalajlama zabrali chłopca do Tybetu na studia. W połowie XVII wieku Guszri Chan (1582-1655) z Mongołów Choszutów w Amdo pokonał króla Tsang i ustanowił V Dalajlamę na stanowisku administracyjnego i duchowego przywódcy Tybetu, gdy w tym samym czasie Mandżurowie podbili Chiny i założyli dynastię Qing (1644-1912). V Dalajlama przyznał tytuł Panczena swemu wychowawcy Lozang Czokji Gjaltsen’owi oraz jego trzem poprzednim inkarnacjom, mianując go tym samym IV Panczenlamą.

IV Panczenlama i V Dalajlama, z poparciem Guszriego-chana, przekształcili położony w Tsang klasztor dzionangpy w klasztor gelug, zaś inkarnację Taranathy mianowali pierwszym Bogdo-chanem (Dzietsundampa, 1635-1723), duchowym i administracyjnym przywódcą Mongolii, posyłając go z powrotem do północnej Mongolii. I Bogdo-chan (Bogdo Gegen, Zanabazar) był słynnym twórcą figur buddów i bodhisattwów oraz wynalazcą. Zamienił on mnisie szaty na rdzawoczerwone „czuby” (tradycyjne szaty tybetańskie, przyp. tł.) z długimi rękawami, zwane po mongolsku deel, które są jak świecka czuba, lecz wnętrza ich podwijanych rękawów są niebieskie. Ukazuje nam to precedens dostosowywania szat mnisich dla Zachodu. Do tego czasu większa cześć Kandżuru została już przetłumaczona na mongolski, a Mongołowie śpiewali już niektóre rytuały po mongolsku, co było bardzo istotne w przekazywania buddyzmu szerokim rzeszom społeczeństwa.

Mandżurowie nieustannie obawiali się, że Mongołowie zjednoczą się i ich obalą, więc chociaż oficjalnie twierdzili, że Mandżurowie, Tybetańczycy i Mongołowie są braćmi w swoim rodzaju buddyzmu różniącym się od buddyzmu chińskiego, usiłowali sabotować wszelkie przejawy potęgi Mongołów i oddzielać buddyzm od mongolskiego nacjonalizmu.

Pod koniec XVII wieku Mandżurowie najechali północną Mongolię i Bogdo-chan poddał się. Aby osłabić Mongołów i zapobiec ich ponownemu zjednoczeniu, Mandżurowie postanowili stworzyć i utrzymywać dwa odrębne państwa mongolskie –  Mongolię Zewnętrzną i Wewnętrzną. Jako alternatywny ośrodek dla Mongolii Zewnętrznej, która była siedzibą Bogdo-chanów, Mandżurowie założyli klasztor w Dolon Nur w Mongolii Wewnętrznej, jako ośrodek duchowy, tam gdzie poddał się Bogdo-chan. Czangkję Rinpoczego (1717-1786) mianowano duchowym przywódcą Mongolii Wewnętrznej w celu osłabienia potęgi Bogdo-chanów, i spędził on połowę swego życia w Pekinie. Wszyscy mongolscy lamowie z Mongolii Zewnętrznej i Mongolii musieli odbywać treningi w Dolon Nur. Tak samo jak pierwszy klasztor Bogdo-chana znajdował się pod stolicą Czyngis-chana, podobnie Dolon Nur znajdował się bardzo niedaleko Szangdu (Xanadu), stolicy Kublaj-chana kiedy ów rządził Chinami. Ponadto Mandżurowie założyli Dziehol (współczesne Czengde) w południowej Mandżurii jako alternatywę dla Lhasy, wyposażając je w  replikę pałacu Potala itp.

Począwszy od III Bogdo-chana (1758-1773), Mandżurowie zakazali odnajdywania Bogdo-chanów w rodzinach Mongołów, zwłaszcza, że pierwszych dwóch z nich pochodziło z rodziny Czyngis-chana. Pozwolili, by reinkarnacje odnajdować wyłącznie wśród Tybetańczyków. Chociaż Mandżurowie patronowali tłumaczeniom Kandżuru i Tendżuru na mongolski, zachęcali, by w rytuałach używano tybetańskiego, by promować „jedność” wśród Mongołów, Tybetańczyków i Mandżurów. Mandżurowie stworzyli również mandżurską wersję Kandżuru, której tytuły były wymienione tak, jakby były przetłumaczone z języka tybetańskiego, podczas gdy faktycznie zostały przetłumaczone z chińskiego. Istniały także dwa symboliczne klasztory mandżurskie, mimo iż Mandżurom nie wolno było przyjmować buddyzmu.

Klasztory w Amdo oraz Wewnętrznej i Zewnętrznej Mongolii miały swych tulku, którym Mandżurowie nadawali często tytuł Khutugty, aby wyznaczać ich na przywódców administracyjnych w celu zbierania podatków. Każdego roku odwiedzali oni Pekin i aby ludzie byli im chętnie posłuszni, i by płacili podatki, ukuto w odniesieniu do nich termin „żywy budda”.

Tybet i Mongolia utrzymywały bliskie stosunki, a na początku XX wieku kiedy Mandżurowie/Chińczycy najechali Tybet z powodu konfliktu interesów pomiędzy Imperiami Brytyjskim, Rosyjskim i Mandżursko-Chińskim, XIII Dalajlama (1876-1933) udał się na kilka lat na wygnanie do Mongolii. Wraz z Chińską Rewolucją Narodową w 1911 roku i upadkiem dynastii Qing, Mongołowie uwolnili się od ingerencji Mandżurów. Podczas gdy Mongolia Wewnętrzna dostała się kontrolę nacjonalistów pod przywództwem Sun Jat-sena (1866-1925), Mongolia Zewnętrzna aż do 1921 roku pozostawała pod rządami VIII Bogdo Chana (1869-1924), który był żonaty i miał wiele konkubin. Później mnisi w Mongolii Zewnętrznej, biorąc z niego przykład, używali tego jako pretekstu, by zawierać małżeństwa, wciąż nazywając siebie mnichami. Odtąd nasza dyskusja ograniczać się będzie do Mongolii Zewnętrznej.

Prawie wszystkie klasztory w Mongolii Zewnętrznej należały do gelug, choć przetrwało także kilka klasztorów sakja, kagju i ningma. W owym czasie było ponad 300 klasztorów i ponad 70 000 mnichów. Mnisi gelug, którzy odwiedzali Tybet, by odbywać zaawansowane studia, udawali się zazwyczaj do Gomang w Drepung, choć niektórzy jeździli do specjalnych khamtsan (domów) w Ganden Dziangtse, Sera Dziej i Taszilhunpo. Chociaż było nieco praktykujących kobiet, które kontynuowały praktykę czod w tradycji Maczig Drolmy, nie było tradycji mniszek, a nawet mniszek nowicjuszek, jak w Tybecie.

Z powodu silnych wpływów IV Panczenlamy mongolskie klasztory w mongolskich regionach i w Amdo miały strukturę podobną do tej w Taszilhunpo. Miały one oddzielne kolegia do debat i do rytuałów tantrycznych. Później, świątynie w klasztorach poświęcone konkretnym praktykom bóstw stały się inspiracją do zakładania całych kolegiów poświęconych medycynie, a także Kalaczakrze i astrologii. Kalaczakra była szczególnie popularna, jako że Szambala miała znajdować się na północy, a ponieważ astrologia i medycyna są tak ściśle związane z praktyką Kalaczakry, kładziono znacznie większy nacisk na ich studiowanie, aniżeli w Tybecie Centralnym. VI Panczenlama, idąc za modelami Amdo i Mongolii Wewnętrznej, założył kolegium Kalaczakry w klasztorze Tashilhunpo. W połowie XIX wieku Sumpa Khenpo Jesze Paldzior, mongolski uczony w Amdo, przystosował już tybetańską medycynę i astrologię do roślin i strefy czasowej Mongolii, tym samym rozwijając unikalną mongolską odmianę tych dwóch tybetańskich nauk buddyjskich. Mongołowie byli znani jak znakomici uczeni i stali się autorami ogromnej liczbę komentarzy, głównie w języku tybetańskim, chociaż teksty w rodzaju tych, jak Lam-rim Tsongkhapy, pisano po mongolsku.

Ich styl debatowania opierał się całkowicie na przedstawianiu wyłącznie argumentów logicznych. W przeciwieństwie do Tybetańczyków, nie dopuszczano stosowania cytatów z pism jako prawomocnego argumentu w udowodnienia danej kwestii. Początkowo debaty prowadzono po mongolsku, ale ponieważ coraz więcej mnichów studiowało w Tybecie, używanie tybetańskiego do debat zyskiwało poparcie. Jednak ponieważ Mongołowie nie mieli w swoim języku tych samych dźwięków co w języku  tybetańskim, częstokroć wymawiali wiele tybetańskich fonemów w dokładnie taki sam sposób, co sprawiało, że ich odbywające się po tybetańsku debaty stawały się nierzadko niezrozumiałe i mylące. Z tego powodu, w trakcie debat w podstawowy język tybetański zaczęto wplatać mongolskie słowa. Podobnie niektóre rytuały i modlitwy intonowano po mongolsku, inne zaś pozostawiono po tybetańsku. Również i to może być sugestią jak postępować z naszymi zachodnimi językami.

W 1921 r. mongolska rewolucja komunistyczna pod przywództwem Suche Batora (1893-1923) obaliła Bogdo-chana, który zmarł potem na syfilis w 1924 r. Po jego śmierci w Mongolii nie poszukiwano kolejnych reinkarnacji, chociaż IX Bogdo-chan (1932-2012) ) został rozpoznany w Tybecie i studiował w klasztorze Drepung. Później zrzucił mnisie szaty i przeniósł się do Dharamsali.

Stalinowska Rosja coraz bardziej ciemiężyła Mongolię, a jej przywódcy postanowili porzucić tradycyjne pismo mongolskie, które zastąpiono cyrylicą. W latach 1937-1939 stalinowcy zniszczyli prawie wszystkie klasztory w Mongolii, a pod koniec II Wojny Światowej, kiedy Rosjanie wyzwolili Mongolię Wewnętrzną i północne Chiny od Japończyków, zniszczyli również większość klasztorów w Mongolii Wewnętrznej. Tak więc, zanim jeszcze Chińska Komunistyczna Rewolucja Kulturalna pod koniec lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku obróciła w perzynę klasztory w Tybecie, buddyjski system klasztorny w Mongolii był już zniszczony.

W Mongolii niektóre klasztory pozostawiono otwarte jako muzea, a w 1946 r. w Ułan Bator rząd otworzył na pokaz klasztor Gandantehczinlen, w którym przebywało niewielu zatwierdzonych przez państwo, żonatych mnichów. Stalin zrobił coś podobnego w Buriacji, mongolskim regionie Syberii, na północ od środkowej i wschodniej części Mongolii. W latach 1970-tych ubiegłego wieku, rząd otwarł również pięcioletnie kolegium treningowe dla lamów, gdzie uczono dura, lorig i tarig (Zebrane tematy, Umysł i świadomość oraz Znaki i powody), zaś z pięciu przedmiotów gesze, jedynie pradżniaparamitę. Mnisi uczyli się także lam-rim, a także rosyjskiego, tybetańskiego, klasycznego mongolskiego, oraz trochę angielskiego i marksizmu. Praktykowali trochę debat i rytuałów, ale ci tak zwani mnisi byli żonaci, pili wódkę, w klasztorze nosili mongolskie stroje deel, zaś w domu normalne ubrania. Nieco Buriatów przybywało na trening, ale nikt z Mongolii Wewnętrznej.

Od upadku komunizmu w 1990 roku, otwarto ponownie wiele klasztorów i mają one nowych mnichów. Niektórzy z nich wybrali celibat, lecz wielu pozostaje w związkach małżeńskich. Problem polega na tym, że mimo iż są żonaci, wciąż wykonują rytuał odnawiania ślubowań sodziong.

Bakula Rinpocze, który był ambasadorem Indii w Mongolii od 1990 roku, otworzył klasztor ze ścisłym rygorem i wysyłał młodych mnichów na trening do Indii. Założył także kilka klasztorów dla mniszek. Jego Świątobliwość Dalajlama kilkakrotnie odwiedzał Mongolię, a kiedy udzielał inicjacji Kalaczakry w 1996 r. otworzył mały oddział klasztoru Namgjal i wznowił rytuały Kalaczakry. Zachęcał do ściślejszego przestrzegania winaji (dyscypliny klasztornej) w Mongolii.

W 2010 r. IX Bogdo-chan, którego tożsamość utrzymywano w tajemnicy z powodu ciągłych prześladowań buddyzmu, został zaproszony do Mongolii przez klasztor Gandantegczinlin i otrzymał obywatelstwo mongolskie, a w 2011 r. został intronizowany jako głowa buddystów w Mongolii i sprawował to stanowisko do śmierci następnego roku.

W Mongolii działa także szereg świeckich stowarzyszeń buddyjskich. Azjatycki Instytut Klasyczny rozpoczął katalogowanie ogromnych zbiorów  mongolskich i tybetańskich tekstów w Bibliotece Państwowej. W 1999 r. Lama Zopa otworzył w Ułan Bator ośrodek FPMT (Foundation for the Preservation of the Mahayana Tradition; Fundacja na rzecz zachowania tradycji mahajany).

Buddyzm musi także rywalizować z mormonami, adwentystami Dnia Siódmego i misjonarzami Świadków Jehowy. Z powodu wpływu rosyjskiej edukacji przez ostatnich 80 lat Mongołowie są teraz znacznie bardziej zachodni, niż Tybetańczycy.