Монголын Бурханы шашны түүх

Монгол түүхчид Монголд Бурханы шашин дэлгэрсэн гурван тусдаа дэлгэрэлтийг авч үздэг. Эхний дэлгэрэлт нь 13-р зууны дунд үеэс өмнө, Хубилай хаан төр барихын өмнө явагдсан байна.

МЭ I зуун гэхэд Бурханы шашны Бага хөлгөн, Их хөлгөний аль аль нь согд, куча, хотан нараар дамжин Төв Азид аль хэдийн дэлгэрсэн байсан бөгөөд эндээс Хятадад мөн дэлгэрсэн байна. Хэдийгээр зарим эрдэмтэд Бурханы шашин Монголд Хүннү гүрний үед аль хэдийн дэлгэрсэн байсан гэж үздэг ч тэрхүү эхэн үед тийм их хүчтэй дэлгэрээгүй болов уу. Түрэгийн хаант улсын үед (МЭ 552 – 744 он) хятад, энэтхэг лам нар Их, бага хөлгөний сургаалуудыг согд, куча, хятад хэлнээс хуучин түрэг хэл рүү орчуулж байжээ. Гэвч тэдгээрийг судалж үзэх боломж нь зөвхөн ордноор хязгаарлагдаж байсан учраас монголчууд үзэх боломжгүй байв. Уйгурын эзэнт улсын үед (МЭ IX зууны дунд үе – XIII зуун) мөн согд, хятад, төвөд хэлнээс уйгур хэл рүү гол төлөв Их хөлгөний эх зохиолуудыг орчуулж байсан байна. Энэ үед хэдийгээр уйгур хэл дээрх орчуулгууд Монголын Бурханы шашны хөгжилд нөлөө үзүүлж байсан ч Бурханы шашинд суралцах боломж мөн л ордноор хязгаарлагдаж байв.

Монголд Бурханы шашин дэлгэрэх болсон энэхүү анхны дэлгэрэлт нь Төв Азиас эхтэй бөгөөд хэдийгээр энэ нь бүр МЭ I зууны үеэс эхэлсэн байж болох ч энэхүү дэлгэрэлтийн гол сурвалж нь Түрэг уйгурын эзэнт гүрэн байсан байдаг бөгөөд IX зууны дунд үеэс эхлэн XIII зууны эхээр монголчуудыг нэгтгэсэн Чингис хаан (1162 – 1227 он) тус гүрнийг түлхэн унагах хүртэл Монголыг захирч байв.

Монголд Бурханы шашин дэлгэрсэн хоёр дахь дэлгэрэлт нь Чингис хааны хүүхдүүд, ач нарынх нь байгуулсан Монголын эзэнт гүрний үед явагдсан байдаг.

Чингис хаан өөрийн аян дайны ялалтанд зориулан ерөөл хурж байх тохиолдолд бүх шашныг хүлээн зөвшөөрдөг байсан бөгөөд амьдралынхаа туршид тэрээр Бурханы шашны болон Дао шашны лам нар, Исламын шашны болон Несторын Христ шашны номлогч нартай зөвлөдөг байсан нь түүхэнд тэмдэглэгдсэн байдаг. Чингис хаан түүнийг эсэргүүцэн сөрж байсан тэдгээр иргэншлүүдийг дайлан эзэлдэг байсан бөгөөд уйгур, төвөдүүд түүнийг сөрөх оролдого хийдэггүй байжээ. Чингис хаан уйгур бичгийг авч хэрэглэх зарлиг буулгаж, мөн түүний төрийн бүтцийг хуулбарлан авч, уйгурууд өөрсдийг нь албан хаагчаар нь ажиллуулсан байна. Бурханы шашин ийнхүү анх удаа бодитойгоор Монгол ноёд, язгууртнуудад хүрч ирэхдээ ийнхүү Уйгур уламжлалаар дамжиж иржээ. Энэ нь мөн Бурханы шашны эх зохиолуудыг монгол хэлэнд хөрвүүлэх хэв маягт нөлөөлсөн бөгөөд энэ нь мөн л түрэг хэлтэй холбоотой юм.

Чингис хааны хүүхдүүд, ач нар ордондоо төвөд лам нарыг голлон Сажа, Карма, Дригун Гаржүд, Нингма урсгалуудаас залж байв. Монгол ордонд хамгийн идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байсан нь Хоёрдугаар Кармапа (Карма Пакши, 1204 – 1283 он), Сажа Бандида (1182 – 1251) нар байлаа. Карма Пакши Хубилай хааны (1215 – 1294 он) түүнээс Монгол ордонд суурин суухыг хүссэн хүсэлтээс татгалзан түүний ах Мөнх хааны талыг баримтлах болсон бөгөөд Мөнх хаан, Хубилай хаан нар нь хожим хаан ширээ залгамжлах талаар сөргөлдөж энэ тэмцэлд Хубилай хаан ялж Монголын их эзэн хаан болон улмаар Хятадын Юан гүрнийг (1271 – 1368 он) байгуулан эзэн хаанаар суусан юм. Тэрээр Карма Пакшиг баривчлан цөллөгт явуулж, Сажа Бандидыг ордонд сургаал айлдуулахаар урив.

Хубилай хаан ямар учраас Төвөдийн Бурханы шашныг төрийн албан ёсны шашин болгосон, мөн Сажа Бандидад Төвөдийг захирах улс төрийн эрх олгосны цаадах нарийн учир шалтгааны талаар их маргадаг. Шинэ Монгол хаант төрийн төрийн шашин сонгох үйл явцын талаар Хятадын Дао шашинтнууд болон Төвөдийн Бурханы шашинтнууд маргадаг боловч цэрэг дайны үзэл санаатай монголчууд Сажа ёсны нарийн гүн ухаан, учир шалтгааны үзэл баримтлалыг сонирхсон гэж үзэх нэлээн амаргүй. Нэлээд бодит нэг хувилбар нь Монголчуудад Махакала сахиусны хүчний талаар гүн сэтгэгдэл төрсөн явдал байж болно. Махакала бурхан нь Тангадуудын гол сахиус байсан бөгөөд тэдэнтэй хийсэн тулаанд Чингис хаан амь үрэгдсэн юм. Ийнхүү тус бурхан Монголчуудад гүнзгий сэтгэгдэл үлдээх болсон. Карма Пакши далд хүчтэй байсан гэж тэмдэглэгдсэн байдаг бөгөөд тэрээр Махакала сахиусны бүтээл үйлддэг мөн Тангадуудын багш байжээ. Гэвч Карма Пакши ялагдаж буй Монгол талыг дэмжих болсон бөгөөд Сажа ёс нь өөрөө бас маш хүчтэй Махакала бурханы уламжлалтай байсан учраас Хубилай хаан ялангуяа Өмнөд Хятадыг эзлэх зорилгодоо Сажа бандидыг дэмжих замаар Махакала бурханы дэмжлэг авахыг хүссэн мэт санагддаг.         

Сажа бандида ач дүү Дрогон Чогяал Пагпаг (1235 – 1280 он) өөрийн хамт авчирсан бөгөөд Хубилай хааны багш болж түүнд өөрт нь Хэважра, Чакрасамвара бурхадын авшиг хүртээх болсон байна. Тэрээр хэд хэдэн хийд байгуулан Ганжуур болон зарим энэтхэг, төвөд эх зохиолуудыг төвөд хэлнээс монгол хэлэнд орчуулж эхлэв. Хамгийн эхэнд орчуулах бүтээл нь Шантидэва гэгээний Бодисаттвачаряаватара байв. Энэ үеэр Пагпа лам Пагпа ламын бичиг гэж алдаршсан монгол хэлэнд зориулсан хоёр дахь бичгийг зохиосон нь санскрит, төвөд үгсийг галиглан буулгахад уйгуржин монгол бичгээр галиглахаас илүү хялбар болжээ. Монголчууд Уйгур Бурханы шашинд аль хэдийн танил болсон байсан бөгөөд бусад Төв Азийн хэлний адилаар тэдний уйгур бичгийн орчуулга нь олон санскрит үгийн галигийг багтааж байсан ба монголчууд олон төвөд үг хэллэгийг буцаан санскрит хэл рүү орчуулж байсан ба заримыг галигласан хэвээр авч хэрэглэх болов. Энэ нь Барууны хэлнүүдэд зарим санскрит, төвөд үг хэллэгийг хэрхэн хэрэглэх тухай нэг туршлага болж болох ба учир нь Баруунд бид Бурханы шашны Пали Теравада ёс Баруунд анх дэлгэрсэн үеэс олон үг хэллэгтэй аль хэдийн танил болсон байдаг.

XV зууны дундуур Юань гүрэн нуран унаснаар Монголчууд задран, хүч нь суларсан ба Бурханы шашин нь зөвхөн язгууртнуудын хүрээнд дэлгэрсэн байсан учраас хэдийгээр устаж алга болоогүй ч мөн адил хүч  нь суларсан байна.

XVI зууны дундуур Хубилай хааны үр удам болох Монголын Өмнөд нутгийг захирч байсан Алтан хан (1507 – 1582 он) Монголын хүчийг сэргээж, нэгтгэх оролдогыг хийж байв. Тэрээр өөрийнхөө хууль цаазыг тогтоохын тулд тухайн цагийн үеийн хамгийн гол үүрэг бүхий лам болох Сонам Гяцог (1543 – 1588 он) өөрсдийн багш болгохоор урьжээ. Тэрээр өөрийгөө Хубилай хааны хойд дүр, Сонам Гяцог Пагпа ламын хойд дүр хэмээн зарлаж түүнд Далай лам (гуравдугаар, хууль ёсны хойд дүрийн нэг үргэлжлэл бий болгох үүднээс) цол олгов. III Далай лам Говийн өмнөд хэсгийн нутгаар, одоогийн Өвөр Монголын баруун хэсэг болон монгол болон төвөд оршин суугчидтай Амдогийн нутагт хэд хэдэн хийд байгуулав. Түүнээс мөн Говийн хойд хэсэгт (Монголын нутагт) нэг хийд байгуулахыг хүссэн бөгөөд тэрээр нэг төлөөлөгчөө явуулсан байна. Түүнийг жанч халсны  дараа Алтан ханы жич хүүг IV Далай лам Ёнтан Гяцо (1589 – 1617 он) хэмээн нэрэлж IV Панчин ламыг (1570 – 1662 он) түүний багшаар томилов.

XVII зууны эхээр Манж үндэстэн хүчирхэгжиж эхэлсэн бөгөөд тэд монголчууд болон төвөдүүдээр дамжуулан Бурханы шашинтай холбогдох болсон. Монголын зарим хэсгийг эзлэн авсныхаа дараагаар тэд Өвөр Монголыг Хятадыг эзлэх сууриа болгов. Тэд манж хэлэндээ монгол цагаан толгойг авч хэрэглэх болсон ба тэдгээр нь төрөл хэлэнд тооцогддог.

Энэ хооронд Төвөдийн төв хэсгээр бараг нэг зууны турш үргэлжилсэн Үй болон Цан нарын хоорондын иргэний дайн өрнөж байв. Карма Гаржүд (Шармапа нар) болон Жонан нар (Сажа ёсны нэг урсгал) Цан нутгийн хаанд зөвлөж байсан бол Гэлүг нар Үй нутгийн хаадад зөвлөж байжээ. XVII зууны эхээр 1617 онд IV Далай ламыг жанч халсаны дараа IV Панчин лам Чингис хааны удмын хан болох Абдай ханы жич болон төрсөн IV Далай ламын дараагийн дүр, V Далай ламын (1617 – 1682 он) багшийг үргэлжлүүлэн хийх болсон бөгөөд тэрээр Тараната ёсны (Жонанпа урсгалын тэргүүн) гэлүг уламжлалтай хойд дүрээр тодорсон юм. Энэ нь ийнхүү Цан нутгийн хаанд зөвлөх Жонанпа ёсны тэргүүн гэж байхгүй болгон Цан нутгийн Жонанпа нарын хүчийг саармагжуулсан улс төрийн алхам байсан юм. Энэ үед Алтан хааны хүчний суурь болох өмнөд Монгол нь манж нарын эрхшээлд байсан бөгөөд ар Монголын Абдай ханы гэр бүлд хүү сонгосноор Үй нар тэдэнтэй улс төрийн ойр холбоотон болох нэг нөхцөл бас бүрэлдэж байгаа юм. IV Панчин лам, V Далай лам нар тэр хүүг Төвөдөд суралцуулахаар авч явав. XVII зууны дундуур Амдогийн хошууд монголчуудын Гүшри хан (1582 – 1655 он) Цан нутгийн хааныг даран унагаж V Далай ламыг Төвөдийн шашин, төрийн тэргүүнээр томилсон ба энэ үед манжууд Хятадыг эзлэн авч, Чин улсыг (1644 – 1922 он) байгуулж байв.

IV Панчин лам, V Далай лам нар Гүшри ханы дэмжлэгтэйгээр Цан нутгийн Жонанпа хийдийг Гэлүг ёсны хийд болгон Тараната ёсны хойд дүрийн лам болох I Богдыг (Жавзандамба хутагт, 1635 – 1723 он) ар Монгол руу буцаан Монголын шашин, төрийн тэргүүнээр томилуулав. I Богд хаан нь (Богд гэгээн, Занабазар) уран барималч, шинэтгэгч хүн байсан. Тэрээр лам хувцасыг урт ханцуйтай улаан хүрэн өнгийн дээлээр солисон ба энэ нь гэргийтний дээлтэй адил боловч нударгын дотор тал нь хөх өнгөтэй байв. Энэ нь Баруунд лам хувцасыг хэрхэн өөрсдийн нөхцөлд тохируулан авч болох нэг жишээг бидэнд харуулж байгаа юм. Энэ үед Ганжуурын ихэнх хэсэг Монгол хэлэнд орчуулагдсан бөгөөд монголчууд зарим зан үйлийг монгол хэл дээр уншдаг байсан нь Бурханы шашин олон нийтийг илүү их хамрахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм.

Манж нар монголчууд нэгдэн тэднийг түлхэн унагана гэсэн цаг үргэлжийн айдастай байдаг байсан учир хэдийгээр тэд гадна талдаа Манж, Төвөд, Монгол нь Хятадын Бурханы шашны хэлбэрээс өөр хэлбэр бүхий өөр нэг Бурханы шашны ах дүүс хэмээн мэдэгдэх боловч тэд Монголын хүчийг сарниулах, Монгол үндэстнийг Бурханы шашнаас салгахыг хичээсээр байдаг байв. XVII зууны сүүлээр манж нар хойд Монголыг эзэлсэн ба Богд хаан бууж өгөв. Монголчуудыг сулруулж, тэднийг нэгдэхгүй байлгах үүднээс гадаад, дотоод гэсэн хоёр Монгол улс байгуулахаар шийдвэрлэв. Манжууд Богд хааны суудал болох Гадаад Монголын төвөөс өөр газар буюу Өвөр Монголын Долон Норт шашны төв болгон нэг хийдийг байгуулсан ба энд Богд хаан бууж өгсөн байдаг. Богд хааны хүчийг сулруулах үүднээс Чангкя Ринбүүчийг (1717 – 1786 он) Өвөр Монголын шашны тэргүүнээр томилсон бөгөөд тэрээр амьдралынхаа тал хугацааг Бээжинд өнгөрүүлсэн байдаг. Гадаад болон Өвөр Монголын бүх лам нар Долон Норт суралцах ёстой ба Богд хааны анхны хийд Чингис хааны нийслэл хотын гадна байдаг байсны адил Долон Нор нь Хубилай хаан Хятадыг захирч байх үеийн нийслэл болох Шандугийн яг гадна байрлаж байв. Цаашлан манж нар Потала ордон зэргийг яг хуулбарлан барьсан Лхасын нэг хувилбар болох Жехолыг (одоогийн Чэндэ) өмнөд Манжуурт байгуулав.

III Богд хаанаас (1758 – 1773 он) эхлэн манжууд Богд хааны хойд дүрийг монгол гэр бүлээс тодруулахыг хориглов. Ялангуяа түүний эхний хоёр дүр нь Чингис хааны удмын гэр бүлд төрсөн учир тэд зөвхөн төвөд гэр бүлийн дундаас хойд дүрийг тодруулахыг зөвшөөрөв. Манжууд Ганжуур, Данжуурыг монгол хэлэнд орчуулах ажлыг санхүүжүүлж байсан боловч монгол, төвөд, манж нарын дундах ‘нэгдэл’ гэдэг нэрээр зан үйлийн уншлаганд төвөд хэлийг хэрэглэж байхыг зөвлөж байв. Манжууд мөн Ганжуурын манж хувилбарыг бий болгосон бөгөөд үүнд гарчгийг нь харвал төвөд хэлнээс орчуулсан мэт харагдах боловч тэдгээр нь үнэндээ хятад хэлнээс орчуулагдсан байдаг. Хэдийгээр манжуудад Бурханы шашныг авч хэрэглэхийг зөвшөөрдөггүй байсан ч бэлгэдлийн хоёр манж хийд байдаг байв.        

Амдо, Өвөр Монгол, Ар Монголын хийдүүд түлкү нартай байсан бөгөөд манжууд тэднийг татвар хураах албаны удирдлагаар томилон ялгах үүднээс Хутагт хэмээх цол олгодог байв. Жил бүр тэд Бээжинд зочлох ба “амьд Бурхан” гэх үг амнаас ам дамжин тарж хүмүүс ч тэднийг ёсчлон даган татвараа цааргалахгүй төлдөг байв.

Төвөд, Монгол хоёр ойр харилцаатай байсан бөгөөд XX зууны эхээр Британи, Орос, Манж Хятадын эзэнт улсуудын хоорондын сонирхолын зөрчлийн улмаас манж нар/хятадууд Төвөдөд халдан довтолж XIII Далай лам (1876 – 1933 он) дүрвэн Монголд хэдэн жил суув. 1911 оны Хятадын Үндэсний Хувьсгалаар Чин гүрэн нуран унаж, монголчууд Манжийн эрхшээлээс гарав. Өвөр Монгол нь Сун Ятсэний (1866 – 1925 он) удирдсан Хятадын үндэсний хувьсгалаар Хятадын эрхшээлд орсон бол Гадаад Монгол 1921 он хүртэл VIII Богд хааны (1869 – 1924 он) засаглалд үлдсэн ба Богд хаан тэрээр гэрэлсэн, бүтээлийн олон эхтэй байдаг байв. Хожим нь Гадаад Монголын лам гэрэлсэн хэр нь өөрсдийг лам  хэмээхдээ түүний жишээг шалтаг болгох болсон байна. Ингээд одоо зөвхөн Гадаад Монголоор яриагаа хязгаарлая. 

Хэдийгээр зарим Сажа, Гаржүд, Нингма ёсны сүм хийдүүд байсан ч Гадаад Монголын сүм хийдүүдийн ихэнх нь Гэлүг ёсны хийдүүд байв. Тэр үед 300 гаруй сүм хийд, 70,000 гаруй лам хувраг байсан бөгөөд Гэлүг ёсны лам хуврагууд Төвөд явж суралцах тохиолдолд ихэвчлэн Дрэпунд Гоман хийдэд суудаг байсан ч зарим нь Гандэн Жангцэ, Сэра Жэ, Ташилхүнпо хийдүүдийн тодорхой нэг камцанд (лам нарын байр) суудаг байв. Мачиг Дролмагийн Жодын ёсыг хадгалах цөөн тооны эмэгтэй бүтээлчид байсан хэдий ч эмэгтэй хуврагийн уламжлал, бүр Төвөдөд байдгийн адил бүр равжун сахилтай эмэгтэй хуврагийн ч уламжлал байдаггүй байв.  

IV Панчин ламын хүчтэй нөлөөний улмаас Монгол болон Амдо даяарх монгол сүм хийдүүд Ташилхүнпо хийдийнхтэй адил бүтэц, зохион байгуулалттай байлаа. Хийдүүд ном хаялцах, тарнийн зан үйл хийх тусдаа дацангуудтай. Хожим хийдүүдийн доторх дацангуудыг анагаах ухаан болон Калачакра ба зурхай гэх мэт салбаруудтай холбоотой тодорхой нэг ядам бурханы бүтээлд зориулан зохион байгуулах болов. Калачакра нь Шамбал гэдгээр олонд онцгойлон танигдсан байх ба хойд зүгт оршдог гэж үзнэ. Зурхай, анагаах ухаан нь Калачакрагийн бүтээлтэй нэлээд холбоотой байдаг учраас Төвөдөд үздэгээс илүүтэй тэдгээрийн сургалтанд ач холбогдол өгч байв. VI Панчэн лам Амдо болон Өвөр Монголын загварын дагуу Ташилхүнпо хийдэд Дүйнхорын (Калачакра) дацан байгуулав. XIX зууны дундуур Амдогийн монгол эрдэмтэн Сумпа Кэнпо Еше Палжор аль хэдийн Төвөдийн анагаах ухаан, зурхайг Монголын ургамлын аймаг болон цагийн бүсэд тохируулан авч хэрэглэн Төвөдийн Бурханы шашны эдгээр хоёр салбарын монгол хувилбарыг гаргаж ирэв. Монголчууд эрдмээрээ тодорсон, хэдийгээр Богд Зонховын Лам-рим зэрэг бүтээлүүд монгол хэл дээр бичигдсэн байдаг ч тэд олон тооны онолын тайлбар зохиолуудыг ихэвчлэн төвөд хэл дээр бичсэн байдаг.   

Тэдний ном хаялцах хэлбэр нь цэвэр логик мэтгэлцээн дээр тулгуурлах бөгөөд тэд төвөдүүдийн адил тухайн нэг ойлголтыг батлах баталгаа болгож эх зохиолоос эш татахыг хүлээн зөвшөөрдөггүй байлаа. Эхэн үедээ мэтгэлцээнийг монгол хэл дээр явуулж байсан боловч олон лам хуврагууд Төвөдөд суралцах болсноор ном хаялцахад төвөд хэл хэрэглэх  нь илүүд үзэх болов. Монгол хэлэнд төвөд хэлний зарим авианууд байдаггүй учраас тэд ихэвчлэн төвөд хэлний олон авиаг хооронд нь адилхан дууддагийн улмаас төвөд хэл дээр ном хаялцах нь ойлгомжгүй, ярвигтай болж байлаа. Ингээд тэд ном хаялцах үед төвөд хэлний бүтцэд монгол үгнүүдийг оруулж хэрэглэж эхэлсэн ба зарим зан үйл, уншлагыг монгол хэл дээр уншиж, заримыг төвөд хэлэнд хэвээр үлдээсэн байна. Энэ нь мөн Барууны хэлнүүдийн хувьд ямар үйл явцаар явах тухайд бидэнд нэг санамж болж байгаа юм.

1921 онд Сүхбаатараар (1893 – 1923 он) удирдуулсан Монголын коммунист хувьсгал Богд хааныг түлхэн унагасан ба тэрээр 1924 онд тэмбүү өвчнөөр нас барав. Түүнийг жанч халсны дараа Монголд түүний хойд дүрийг хайгаагүй хэдий ч IX Богд (1932 – 2012 он) Төвөдөд тодорч тэрээр Дрэпунг хийдэд суралцав. Хожим тэрээр хуврагийн сахилаа өргөөд, Дарамсалад ирж суурьшсан байна.

Сталинаар удирдуулсан Оросын Монголыг хянах хяналт улам чангарах хэрээр удирдагчид Монголын уламжлалт бичгийг крилл үсгээр солив. 1937 – 1939 оны хооронд Сталиныг баримтлагчид Гадаад Монголын бараг бүх хийдийг устган, Дэлхийн II дайны сүүлээр оросууд Өвөр Монгол, Хойд Хятадыг Японоос чөлөөлсний дараа тэд Өвөр Монголын ихэнх сүм хийдийг мөн устгав. Ийнхүү 1960-аад оны сүүлээр Хятадын коммунист соёлын хувьсгалаар Төвөдийн сүм хийдүүдийг устгах болсноос бүр өмнө Өвөр Монголын Бурханы шашны сүм хийдийн тогтолцоо устаж үгүй болсон байв.

Гадаад Монголд зарим сүм хийдүүд музей маягаар нээлттэй үлдсэн ба 1946 онд төрөөс Улаанбаатарт Гандантэгчэнлин хийдийг үзмэр маягаар, Сталин Монголын төвийн болон зүүн хэсгийн хойд хэсгээр хиллэх Сибирийн Монгол бүс болох Буриадад тийнхүү авч хэрэгжүүлсний адил улсаас зөвшөөрөгдсөн хэдэн гэрлэсэн ламтайгаар нээв. 1970-аад оны үед улсаас лам бэлтгэх 5 жилийн сургалттай шашны сургууль нээсэн ба ингэснээр дура, лориг, таригийг (Цомирлог, Сэтгэл ба мэдэл, Учир ба нотлогчийг) судлах, харин гэвшийн дамжааны таван ботиос зөвхөн Пражнапарамита ботийг үзэх боломжтой болов. Лам нар мөн Лам-римаас үзэж, орос, төвөд, уйгаржин монгол бичиг сурч, марксизмын онолоос үзэж байв. Тэд зан үйлүүдээс үйлдэж, зарим нэг сэдвээр мэтгэлцэх боловч тэдгээр лам нар гэр бүлтэй бөгөөд архи дарс хэрэглэх ба хийд дээр монгол дээл өмсөн, бусад үед энгийн хувцас өмсдөг байлаа. Зарим нэг буриадууд суралцахаар ирдэг байсан боловч Өвөр Монголоос нэг ч хүн ирж байсангүй.

1990 онд коммунизм нуран унаснаас хойш олон хийдүүдийг сэргээж, хийдүүдэд ч лам хуврагууд суух болов. Тэдний зарим нь сахилаа бүрэн сахих болсон бол олонх нь гэргийтэн хэвээр үлдсэн. Үүнтэй холбоотой үүссэн нэг нөхцөл байдал нь тэд  гэргийтэн атлаа сожон сахилын зан үйл хийсээр байх болсон явдал юм.

1990 оноос Энэтхэг улсаас Монгол улсад суух болсон элчин сайд Бакула Ринбүүчи сахилыг зүйл ёсоор сахих лам нар бүхий нэг хийдийг байгуулан лам хүүхдүүдийг Энэтхэгт суралцуулахаар явуулж эхэлсэн. Тэрээр мөн эмэгтэй хуврагуудын хэд хэдэн хийд нээсэн. Дээрхийн гэгээн Далай лам хэд хэдэн удаагийн тохиолдлоор Монголд зочилсон бөгөөд 1996 онд Дүйнхорын авшиг хүртээх үедээ Намгял хийдийн нэг багахан салбарыг нээж, Дүйнхорын зан үйлийг эхлүүлсэн. Тэрээр Монголд сүм хийдүүдэд сахил санваарыг чанад сахихыг сануулсаар ирсэн.

Монголд өрнөж байсан Бурханы шашныг хавчин шахах үзэгдлээс шалтгаалан хэн болохыг нь нууц байлгаж байсан IX Богд 2010 онд Гандантэгчэнлин хийдийн урилгаар Монголд ирж, Монголын иргэншил авч, улмаар 2011 онд Монголын Бурханы шашны тэргүүнээр өргөмжлөгдөж дараа онд нь жанч халах хүртлээ шашны тэргүүний үүргийг гүйцэтгэсэн юм.

Монголд Бурханы шашинтан хүмүүсийн хэд хэдэн холбоод байдаг бөгөөд Азийн сонгодог бүтээлүүд институт Улсын номын сантай хамтран монгол болон төвөд хэл дээрх асар олон тооны бүтээлийн цуглуулгыг каталогжуулах ажлыг эхлүүлсэн. 1999 онд Зопа Ринбүүчи ламтан Улаанбаатар хотод ИХУХ (Их хөлгөний уламжлалыг хадгалах) нэг төв байгуулав. Мормон, Долоо дахь өдрийн Адвентист болон Еховагийн гэрчүүдийн номлогчдын хооронд өрсөлдөөн явагдаж байдаг. Сүүлийн 80 жилийн хугацаанд Оросын боловсрол, түүний нөлөөгөөр монголчууд орчин үед төвөд гэхээс илүүтэй барууны хэв маягтай болсон.