Logiczne wzajemne przenikanie się (współobecność)
Śamatha (zhi-gnas, spokojne przebywanie), nieporuszony i osadzony stan umysłu, kładzie nacisk na medytację stabilizującą (‘jog-sgom, formalną medytacje). Wipaśana (lhag-mthong, szczególny wgląd), wyjątkowo wnikliwy stan umysłu, kładzie nacisk na medytację rozróżniającą (dpyad-sgom, medytację analityczną).
Stan wipaśany to wzajemnie przenikający się, współobecny stan połączonej pary śamathy i wipaśany (zhi-lhag zung-‘brel). Niekoniecznie jest on jednak wzajemnie przenikający się i współobecny w sensie bycia jednocześnie medytacją stabilizującą i rozróżniającą.
Tę połączoną parę: śamathę i wipaśanę osiąga się poprzez umysł ścieżki zastosowania (sbyor-lam, ścieżka przygotowania), będącym drugim z pięciu umysłów ścieżek (pięć ścieżek). Dzięki temu umysłowi ścieżki, owa połączona para jest jednocześnie medytacją stabilizującą i rozróżniającą, zarówno podczas fazy całkowitego pochłonięcia (mnyam-bzhag, medytacyjna równowaga), jak i fazy późniejszego osiągnięcia (rjes-thob, stan po-medytacyjny) w trakcie sesji medytacyjnej.
Zgodnie z wyjaśnieniem prasangiki gelug, przy umyśle ścieżki widzenia (mthong-lam, ścieżka widzenia) i przy umyśle ścieżki nawykania (sgom-lam, ścieżka medytacji), owa złączona para śamathy i wipaśany ma [w sobie] te połączenie jedynie podczas późniejszej fazy osiągnięcia. Podczas całkowitego pochłonięcia na tych dwóch ścieżkach, owa połączona para jest jedynie medytacją stabilizującą.
Jak mamy to rozumieć?
Poznanie zrodzone z wnioskowania oraz poznanie bezpośrednie
Zgodnie z wyjaśnieniami prasangiki gelug:
- Poznanie zrodzone z wnioskowania (rjes-dpag) jakiegoś przedmiotu, na przykład pustki, powstaje poprzez bezpośrednie opieranie się o tok rozumowania. Zatem jako swój przedmiot ma ono zawsze poznanie pojęciowe (konceptualne) (rtog-pa).
- Poznanie bezpośrednie (mngon-sum) jakiegoś przedmiotu nie opiera się wprost o tok rozumowania, choć może następować po początkowej fazie zrodzonego z wnioskowania poznania tegoż przedmiotu. W zależności od tego czy poznaje ono swój przedmiot poprzez jego poza-pojęciową kategorię (spyi, powszechnik, ogólnik), jego bezpośredniość może być pojęciowa lub niepojęciowa.
- Przejawiające się przedmioty (snang-yul) poznań pojęciowych są zawsze przejawieniami prawdziwego istnienia. Według prasangiki gelug, za wyjątkiem bezpośredniego niepojęciowego poznania pustki, przejawiające się przedmioty wszystkich innych form niepojęciowego bezpośredniego poznania są również przejawieniami prawdziwego istnienia.
Subtelne rozróżnianie
Charakterystyczną cechą medytacji rozpoznającej jest subtelne rozróżniające rozpoznanie (dpyod-pa, analizowanie). Subtelne rozróżniające rozpoznanie jest czynnikiem umysłu związanym z aktywnym rozróżnianiem, rozpoznawaniem i rozumieniem drobnych szczegółów przejawienia przedmiotu, dokonawszy jego gruntownej i starannej analizy. Przejawienia jakie [ów czynnik] analizuje i szczegóły jakie rozróżnia są przejawieniami prawdziwego istnienia (bden-snang).
Pierwsza faza medytacji rozpoznającej może wiązać się z poznaniem zrodzonym z wnioskowania oraz z werbalnym myśleniem (które jest zawsze pojęciowe). Gdy w zachodnich tłumaczeniach natykamy się na określenie medytacja analityczna dla „medytacji rozpoznającej” możemy mieć wrażenie, że pierwsza faza tej medytacji, [a mianowicie] poznanie zrodzone z wnioskowania jest jej jedyną fazą. Jednakże stan wipaśany, niezależnie czy jest on wprost wywoływany przez proces wnioskowania czy też nie, jest bezpośrednim poznaniem swego przedmiotu. Jako takie, zgodnie z interpretacją prasangiki gelug, może być ono pojęciowym lub niepojęciowym poznaniem tegoż przedmiotu.
- Jeśli przejawiający się przedmiot stanu wipaśany jest przejawieniem prawdziwego istnienia, wipaśanie towarzyszy czynnik umysłu subtelnego rozróżniania, a zatem ma ona [właściwości] medytacji rozpoznającej.
- Jeśli stanowi wipaśany brakuje przejawiającego się przedmiotu jawiącego się jako prawdziwie istniejący, wipaśanie takiej nie towarzyszy subtelne rozróżnianie, a zatem nie ma ona [właściwości] medytacji rozpoznającej. Niemniej ma ona [w sobie] pełne zrozumienie i głęboką świadomość (ye-shes) swojego przedmiotu.
Umysły ścieżek zastosowania, widzenia, i nawykania
Zgodnie z wyjaśnieniami prasangiki gelug, przy umyśle ścieżki zastosowania, stan wipaśany (co oznacza połączoną parę: wipaśany i śamathy), zarówno podczas poznania pustki poznaniem całkowitego pochłonięcia, jak i podczas rozpoznania, że wszystkie zjawiska są jak złudzenie podczas [fazy] późniejszego osiągnięcia, są bezpośrednimi poznaniami pojęciowymi. Zanim osiągnie się umysł ścieżki zastosowania, jakiekolwiek pojęciowe skupienie na pustce, nawet poprzez śamathę, rozpoczyna się od początkowej fazy poznania zrodzonego z wnioskowania, które opiera się bezpośrednio na toku rozumowania. Tutaj, pojęciowa wipaśana pustki jest po prostu poznaniem bezpośrednim, które nie musi opierać się wprost o tok rozumowania. Innymi słowy, niekoniecznie trzeba wpierw przechodzić przez tok rozumowania, by upewnić się co do pustki (zyskać pewność jej zrozumienia). Tym niemniej, przedmioty przejawiające się, zarówno podczas całkowitego pochłonięcia, jak i podczas późniejszego osiągnięcia są przejawieniami prawdziwego istnienia, a wskutek tego oba te poznania są połączeniem medytacji rozpoznającej i stabilizującej.
Przy umysłach ścieżek widzenia i nawykania, stany wipaśany podczas poznania pustki całkowitym pochłonięciem są niepojęciowymi bezpośrednimi poznaniami, których przejawiające się przedmioty nie są przejawieniami prawdziwego istnienia. Zatem owa złączona para śamathy i wipaśany ma w sobie jedynie medytację stabilizującą i żadnej medytacji rozpoznającej, bowiem gdyby była medytacją rozpoznającą, jej przedmiot musiałaby być przejawieniem prawdziwego istnienia.
Podczas fazy późniejszego osiągnięcia, przy umysłach ścieżki widzenia i ścieżki nawykania, stany wipaśany są niepojęciowymi bezpośrednimi poznaniami, których przejawiające się przedmioty są przejawieniami prawdziwego istnienia. Owa złączona para śamathy i wipaśany jest zarówno medytacją stabilizującą jak i rozpoznającą, przy subtelnym rozpoznaniu, że przejawienia prawdziwego istnienia są jak złudzenie.