تاریخ بودیسم در میان ترک‌ها

در میان مردم ترک، شاهی‌های ترک اولین کسانی بودند که دین بودا را پذیرفتند. آنها از نیمه قرن سوم تا اوائل قرن چهارم میلادی بر شمال غربی هند حکومت نمودند. سپس به سوی غرب تا افغانستان مرکزی امروز و شمال پاکستان حرکت کردند و تا نیمه قرن نهم میلادی بر این مناطق حکم راندند. آنها آمیخته‌ای از هینایانا (Hinayana) و ماهایانای (Mahayana) بودایی را از اسلاف خود، یعنی کوشان‌ها و هون‌های سفید که در این مناطق زندگی می‌کردند، به ارث بردند. آنها از حامیان قدرتمند صومعه‌های بزرگی بودند که به صورت مرکزی برای مطالعه بودیسم ایجاد شده بود. در اواخر قرن هشتم و اوائل قرن نهم میلادی، شاهی‌های ترک، دست‌نشاندگان متحد امپراطوری تبت، به گسترش بودیسم در منطقه کمک می‌کردند.

گروه بزرگ دیگری از ترک‌ها که دین بودا را پذیرفتند، ترکان قدیمی بودند که نام خود را به مردم ترک دادند. امپراطوری ترک شرقی از پایان قرن ششم تا نیمه قرن هشتم میلادی بر مغولستان حکومت نمود. با حمایت این امپراطوری، استادان هندی، آسیای مرکزی و چینی بسیاری از نسخه‌های خطی بودایی را به زبان باستانی ترکی ترجمه کردند. چندین اصطلاح فنی بودایی که به زبان ترک باستان ترجمه شده بود در آسیای مرکزی متداول شد و بعدها اویغورها و مغولان از این اصطلاحات استفاده کردند. ترکان باستان به آیین بودایی خود خدایان ترکی یا تنگری (tengri) و خدایان زردشتی را افزودند. آنان از طریق سایر مردم آسیای مرکزی با این خدایان آشنا شده بودند. این منتخبات را اویغورها و مغول‌ها به ارث بردند و آنها را حفظ کردند. در اوائل قرن هشتم میلادی شاهزاده‌ای از یک خانواده ترک شرقی با امپراطور تبت ازدواج کرد. او مسئول دعوت بسیاری از راهبان بودایی از ختن، واقع در جنوب ترکستان شرقی، به تبت بود.

از آغاز قرن هفتم تا آغاز قرن هشتم، امپراطوری ترک غربی حامی قدرتمند بودیسم بود. حاکمان این امپراطوری معابد جدیدی در ازبکستان بنا کردند. در طی این دو قرن طایفه‌ای از ترکان غربی به نام تورگیش (Turgish) بودیسم را در قرقیزستان و جنوب شرقی قزاقستان گسترش داد. تورگیش‌ها نیز متحد امپراطوری تبت بودند.

در اوائل قرن هشتم، قرلق، قبیله‌ای از ترکان شرقی که بودایی و متحد تبتی‌ها بودند، جایگزین تورگیش‌ها در قرقیزستان و قزاقستان شدند و در نیمه قرن نهم میلادی، گروهی از قرلق‌ها معروف به قره‌خانی‌ها در قرقیزستان شرقی و منطقه کاشغر در جنوب غربی ترکستان شرقی پادشاهی تأسیس نمودند. بیش از یک قرن، قره‌خانی‌ها پیرو آیینی مرکب از بودیسم کاشغری و شمنیزم بومی بودند.

مشهورترین نوع بودیسم ترکی متعلق به مردم اویغور اهالی ترکستان شرقی (شین‌جیانگ) بود. در قرن نهم، اویغورها از مغولستان به منطقه تورفان در شمال شرق خین‌جیانگ کنونی مهاجرت کردند و نوعی از بودیسم را که ترکیبی از اعتقادات جامعه تجار سغدی، ازبکستان کنونی، تخاری‌های بومی تورفان و تجار چینی منطقه بود پذیرفتند. این نوع بودیسم در سراسر قلمرو قوچوی (Qocho) اویغور که دامنه آن تمام خین‌جیانگ امروز، بجز مناطق کاشغر و ختن در جنوب غربی، را در برمی‌گرفت اشاعه یافت.

در اوائل قرن سیزدهم در زمان حکمرانی چنگیزخان، اویغورها نیز علاوه بر آیین بودیسم، الفبا و مهارت‌های اداری خود را به مغولان منتقل کردند. در اواخر قرن سیزدهم اویغورها آداب مذهبی خود را تغییر دادند و از بودیسم تبتی پیروی کردند، همان کاری که متحدان مغولیشان انجام دادند. اویغورها تعداد زیادی از متون بودایی را از زبان‌های سانسکریت، سغدی، تخاری، چینی و منابع تبتی به زبان ترکی ترجمه کردند. آنها را می‌توان پیشکسوتان ترجمه متون مقدس بودایی به زبان مغولی نامید. سبک ترجمه آنها که عبارت بود از حفظ بسیاری از اصطلاحات فنی سانسکریت توسط مغولان اقتباس شد. تقریباً تا قرن هفدهم میلادی آیین بودا در بین اویغورها وجود داشت.

سه گروه‌ دیگراویغورها نیز از پیروان بودیسم بودند. یک گروه از آنها در اواسط قرن نهم از مغولستان به دره رودخانه چو (Chu River) در شمال غربی قرقیزستان مهاجرت کردند. آنها از بودیسمی پیروی می‌کردند که در آن منطقه رایج بود و تحت حمایت قرلق‌ها (Qarluq) و قبل از آنها ترک‌های تورگیش قرار داشت. گروه دیگری که در آن زمان به کاشغر در ترکستان شرقی مهاجرت کردند پیرو آیین بودیسم کاشغری شدند. این آیین را قره‌خانی‌های ترک نیز، که یک قرن بعد بر منطقه حاکم شدند، پذیرفتند. گروه سوم، یوغورهای زرد (Yellow Yugurs) می‌باشند. آنها در نیمه قرن نهم از مغولستان به استان گانسو (Gansu) که در مرکز چین امروز قرار دارد و در آن زمان تحت حکومت امپراطوری تبت بود، مهاجرت کردند. گرچه تعداد آنها کم است اما یوغورهای زرد تا به امروز پیرو آیین بودیسم تبتی بوده‌اند.

مردم تووا (Tuva) ساکن سیبری کنونی در شمال غربی مغولستان، آخرین گروهی بودند که آیین بودایی را پذیرفتند. از قرن هجدهم به بعد آنها پیرو بودیسم تبتی بوده‌اند که با برخی از اعتقادات مغولی شبیه است.