Бодь сэтгэлийн хүчээр хоосон чанарыг ойлгох

Бурхан багшийн заасан Дөрвөн үнэний тухай сургаалын гуравдах үнэн болох тэдгээр түйтгэрүүдийн хорихуйн үнэнтэй холбоотой энэ түйтгэрийг арилгасан төлөвийг авч үзэх үед бид тэдгээрт дөрөвдөх үнэн болох сэтгэлийн зам мөрийн үнэнээр хүрнэ. Үүнд тэдгээр зам мөрийг дагаснаар гарах харилцаа болон зан байдлын хэв маягууд, тэдгээрийг ойлгох олон өөр төрлийг ойлголтууд багтана. Гэвч хамгийн чухал сэтгэлийн зам мөрийн үнэн нь гол төлөв хоосон чанарыг таньсан зөвхөн бидний анхны ойлголт бус хоосон чанарын томьёоллын бус (шууд) ойлголт байна. Бид энэ ойлголтод сайтар танил болох хэрэгтэй болох ба ингэснээр бид үе шатаар гарах тэдгээр түйтгэрүүдийг арилгаж чадна. 

Мөрийн үнэнээр хорихуйн үнэнд хүрэх энэ хоёр үнэн нь Номын аврал. Өөрөөр хэлбэл эдгээр нь бидний хүрэхийг зорьж буй Ном эрдэнэ. Бид түүнээс аврал эрэн тэдгээрт хүрэх тэрхүү зам мөрийг өөрийн амьдралд гаргадаг. 

Тэгэхээр эдгээр хорихуйн болон сэтгэлийн зам мөрийн үнэн нь ердөө тэнгэрт хаа нэг газар байдаггүй; тэдний байх газар нь нэг сэтгэлийн үргэлжлэл дээр байна. Тэдний бүрэн гүйцэд орших тэрхүү сэтгэлийн үргэлжлэлүүд нь Бурхадын сэтгэлийн үргэлжлэл байх бөгөөд эдгээр нь Бурхан эрдэнэ, Бурхан аврал. Бурхад өөрийн сургаал, мөн өөрийн жишээгээр сэтгэлийн зам мөрийн үнэн, хорихуйн үнэнд хэрхэн хүрэхийг бидэнд үзүүлнэ. 

Хорихуйн үнэнд бүрэн бус боловч аль хэдийн заримд нь хүрсэн замын хагаст яваа тэдгээр төрөлхтнүүд нь арьяа төрөлхтнүүд. Тэд хоосон чанарын томьёоллын ойлголтод хүрсэн боловч тэдгээрийг бүрэн таниагүй байна; тэд хорихуйн болон зам мөрийн үнэний эхний хэсэг, түүнд бүрэн бус ердөө тэдний заримд хүрсэн байна. Тэдгээр төрөлхтнүүд нь Хувраг эрдэнэ, Хувраг авралыг бүрдүүлнэ. Үнэндээ “эрдэнэ” гэдэг үгийн төвөд утга болох эдгээр Гурван эрдэнэ, ховор зүйл нь бидний амьдралд гаргах аюулгүй зам мөрийг илэрхийлэх ба тэдний адил төрөлхтөн болох гэсэн утгатай.  

Гэтлэхүйд хүрэхэд гэм хортой зан байдлаас зайлсхийх байдлаар зам мөрийн турш бүх сургаал, заавруудыг дагах нь чухал. Гэм хортой зан байдлаас зайлсхийх үед энэ нь ариун хууль эсвэл иргэний хууль зэрэг хуулиудыг бид зөрчихгүй байхыг хүсэж байгаа бус харин шалтгаан ба үр дагавар болон бодит байдлын илүү гүнзгий ойлголттой болох явдал байна. Бид гэм хортой зан байдлаас зайлсхийснээр түүний үр дүнд Гурван эрдэнэд өөрсдөө хүрэх бүх зам мөрөөр явж чадах таатай нөхцөлүүдтэй байж чадахыг хүснэ. 

Гэтлэхүйд хүрэх үед бид сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулдаг сэтгэл хөдлөлүүд, хандлагууд, тэдгээрийн авьяас болох тэдгээр түйтгэрүүдийн ердөө эхний энэ хэсгийг арилгасан байна. Бид энэ төлөв, энэ хорихуйн үнэнд сэтгэлийн хамгийн чухал гурван зам мөрийн магад гарах сэтгэл, хоосон чанарын ойлголт, энэ хоёроор хүрнэ. Мэдээж тэдгээрийг ашиглаж чадах суурь нь Гурван суртгаалын ёс зүйн хувийн сахилга бат (шагшаабад) болон төвлөрөлд суралцах. 

Энд хоосон чанарыг ойлгосон сэтгэл нь цаанаа магад гарах сэтгэлийн хүч бүхий сэтгэл байна. Тус ойлголтын цаана байх хүч болох магад гарах сэтгэл нь өдөөх сэтгэл: бид өөрсдийн зовлонд дургүйцэн, түүнээс уйдсан сэтгэл мөн сэдлийн зорилго: гэтлэхүйд хүрэхүйн аль аль нь болох сэдэл (хотол өдөөлт) байна. 

Хоосон чанарын талаар ярих үед бид энэхүү үл мэдэх зуршлын улмаас бидний сэтгэл оршихуйн байх боломжгүй үзэгдлүүдийг тусгаж байдгийг анзаарсан байна. Бүх зүйл – би, та, бидний нүүр учрах бүх зүйл – бүр хамгийн энгийн үгээр хэлбэл тэдгээр нь бүгд гадуураа нэг зураастай, өөрийн зүгээс өөрийг нэг биет зүйл болгох зүйлүүд байгаа мэт үзэгдэж, санагдана. Хэдий бид бүх зүйл бие биетэйгээ холбоотой, бие биеэсээ шалтгаалдаг болохыг ойлгодог ч бид бие биеэсээ шалтгаалах тэдгээр зүйлүүд гадуураа биет зураастай, тус тусдаа, бие даасан зүйлс байна хэмээн бодох хандлагатай байдаг.       

Мэдээж бид энэ нь юу гэсэн утгатай болох талаар бага зэрэг гүнзгий ойлгох ёстой боловч үүнийг түр энэхүү энгийн түвшинд нь үлдээе. Бидний сэтгэл “үнэн оршихуй үзэгдэл” гэдэг зүйлийг тусгана. Энэ үед бидний сэтгэл үл мэдэх явдал, төөрөгдлийн улмаас тэрхүү тусгал буюу үнэн оршихуйн үзэгдэл нь юмсын бодит орших байдалтай нийцнэ хэмээн үзэх бөгөөд үүнийг “үнэн оршихуйд барих” гэдэг. Гэтлэхүйгээр бид үнэн оршихуйд барих, түүний суурь болох үл мэдэх явдлыг арилгаснаар бидний сэтгэлийн тусган гаргах тэрхүү хог, хуурмаг үзэгдэлд итгэхээ болино; тэдгээрт дахин хууртахгүй болно. 

Гэвч бүр гэтэлсэн төрөлхтөн болох архадын хувьд бидний сэтгэл эдгээр хуурмаг үзэгдлүүдийг тусган гаргасаар байна; сэтгэл юмсын гадуур зураасуудыг тусган гаргасаар байна. Үүнийг ердөө “ширээ” гэдэг ойлголт, баримтлал, “ширээ”-ний гадуур байх нэг зураасын үүднээс битгий ойлгоорой. Найз нөхөд, дайсан, асрал хайр, уур бухимдал гэх зэргийн үүднээс бодоорой. Эдгээр нь зүйл мэт санагддаг, тийм биз дээ, гадуураа зураастай, тэдний өөрийн зүгээс гарсан тодорхойлолтуудтай мэт. Гэвч хэрэв бид энэ талаар бодож үзэх юм бол энэ нь мэдээж хуурмаг үзэгдэл байна; энэ байх боломжгүй. Ийм зүйл огт байхгүй, бодит ямар нэг зүйлтэй тохирох ийм тохирол огт байхгүй. 

Бид үүнийг ийм загварын байдлаар ойлгож болно. Сэтгэл хөдлөлүүдийг авч үзэх үед туулж мэдрэхийн нэг маш том хүрээ, солонгорол байна. Энэ зөвхөн хүний туулж эдлэх зүйл бус; амьтад мөн сэтгэл хөдлөлтэй байна. Эртний хүмүүсийг авч үзэх үед, тэд хэл томьёолох үедээ хамтаар амьдарч, нэг төрлийн бүлэг болон амьдран бидний “сонсдох хэв” (Англ. acoustic patterns) хэмээн нэрлэж болох ердөө утгагүй дуу авиануудаар үгсийг зохиосон. Тэдгээр нь тэдний ердөө гаргаж чадах дурын дуу авианууд байсан бөгөөд энэ нь тэд хутга аван тэрхүү бүхэл сэтгэлийн солонгорлоос тасдан авч энэ хүрээнээс тэр хүрээ хүртэлх нэг төрлийн сэтгэл хөдлөлийн гадуур зураас татан түүнд тодорхойлолт өгөн түүндээ нэг үг болох сонсдох хэвийг тогтоосон. 

Тэд эдгээр утгагүй дуу авианууд тус тодорхойлолтоор тодорхойлогдох тэр зүйлийг илэрхийлэхээр тогтсон. Энэ нь хүний нийтлэг туулж эдлэх зүйлийн энэ хэсэгт хамаарна. Энэ заавал зөвхөн хүний туулж эдлэх зүйл байх албагүй, учир нь нохдод бас эдгээр үгстэй холбогдох сэтгэл хөдлөлүүд байдаг нь ойлгомжтой. Өөр өөр хүмүүс өөр өөр дуу хоолойтой тул тэд тэдгээр авиануудыг гаргах үедээ үг тус бүрийн дуу авианы төрлүүдийн гол хэсгийг илэрхийлснээр хэн ч тэдгээр үгсийг өөрийн дуу хоолойгоор гаргахад тэд нэг ижил үг хэлж байгааг ойлгож чаддаг байв. Мөн өөр өөр хүмүүс ижил шинж чанартай, төстэй зүйлүүдийг туулах тул дуу авианы төрлүүдтэй холбож байсны адил тэдэнд тохирох утгын төрлүүдийг томьёолсон. Ийм байдлаар тэд дуу авианы болон утгын төрлүүдийг баримтлах тогтсон хэвүүдийг бий болгосон. 

“Тогтсон хэвүүд” гэх эдгээр зүйлүүд харилцааг хялбар болгох үүднээс гарч ирсэн цэвэр сэтгэлийн бүтээл, бүхэлдээ харилцааны зорилгоор томьёоллын түвшний сэтгэлээр зохиогдсон зүйлүүд. Тэдгээр нь маш тустай, үүрэг гүйцэтгэх үедээ нөлөө үзүүлж, мэдээлэл дамжуулах боловч эртний хүмүүсийн бүлэг тус бүрдээ хүний туулж эдлэх зүйлийн солонгорлыг өөр өөр хэсэгт хуваан тэдэнд өөр өөр сонсдох хэвүүдийг тогтоон, тэдгээр жижиг хувь хэмжээнд өөр өөр тодорхойлолт өгсөн. Тэд тэдгээр зүйлүүдийг тодорхойлоход ашиглаж болох тодорхой шинж чанаруудыг харсан; тэд түүнийг гаргаж ирж, сонгосон. Ийм байдлаар бид өөр өөр хэл, өөр өөр үг, өөр өөр ойлголт, өөр өөр баримтлах тогтсон хэвүүдтэй болсон. 

Эдгээр тогтсон хэвүүд мэдээж нэг бүлгээс нөгөө бүлэгт, нэг нэгэнтэйгээ тохирохгүй. Бүгд тус солонгорлын хүрээг өөр өөр хэсгээр хувааж, үгийн төрлүүд хооронд өөр өөр хязгаарыг гаргасан. Жишээ нь, бид “атаархах” (Англ. jealousy), “жөтөөрхөх” (Англ. envy) үед энэ мэдээж англи хэлэнд тухайн үг испани хэлэнд ямар утга илэрхийлэхээс маш өөр утгатай байна. Цаашлаад энэ хоёр хоёул герман хэлэнд байх тус үгийн илэрхийлэх утгаас өөр утга, өөр хязгаартай байна. “Атаа” (Англ. jealousy) хэмээн гол төлөв орчуулагдах эдгээр үгс төвөд тус үгэнд ердөө тохирдоггүй. Энэ их ярвигтай. Тодорхойлолтууд нь өөр өөр хэлэнд өөр өөр байна. 

Эдгээр дуу авиа, утгын төрлүүдийн дээр “орны (объект, өртөх зүйл) төрлүүд” байдаг нь маш сонирхолтой. Тодорхой нэг зүйлийг туулж мэдэрч буй аливаа хүн тэр үед нэг зүйлийг, атаархлыг туулж байна. Энэ мэдээж тэр атаархал нь өөрийн зүгээс, бидний туулж мэдэрч байгаа нэг зүйлээс гарч буй мэт санагддаг, тийм биз дээ? Энэ бол миний “тэр нь гадуураа зураастай мэт” хэмээх хэллэгээр илэрхийлээд байгаа зүйл боловч өөрийн зүгээс өөрийг бий болгож байгаа энэхүү атаархлын зүгт юу ч байхгүй. Ердөө сэтгэл болон сэтгэл хөдлөлийн өргөн солонгорол байгаа. 

Атаархал зөвхөн үгс болон томьёолол, баримтлалаас хамааран гарч буй зүйл. “Атаархал” гэдэг үг, томьёолол нь зарим эртний хүмүүсийн тогтсон хэв болгон зохиосон зүйл. Тухайн дуу авианы төрөл, орны төрөл ямар нэг зүйлтэй холбогдоно; тэд юутай ч холбогддоггүй. Тэд юутай холбогддог вэ? Тэд атаархалтай холбогдоно, гэвч тэр холбогдох орон болох атаархал нь бидний түүнийг хаа нэг газраас олж чадах нэг зүйл биш, учир нь нэг ч зүйл гадуураа зураастай нэг зүйлээр оршдоггүй. Энэ нь атаархал гадуураа нэг зураастай зүйл мэт харагдах хуурмаг зүйл адил, гэвч энэ үнэхээр нэг олж болох зүйл биш. Ялангуяа бидэнд эсвэл нохой гэх мэт хэнд, юунд ч атаархах сэтгэл төрөх хором бүрийг авч үзэхэд энэ үнэн байдаг. Тэр хаана байна вэ? Тэр юу вэ? Хэдий энэ хуурмаг зүйл мэт байсан ч, хэдий – энэ маш чухал үг – тэр нь үүрэг гүйцэтгэдэг; бид түүнийг туулж амсана, нохой түүнийг туулж амсана, бидний аль алиныг зовлонтой болгоно. 

Атаа гэх тийм зүйл байгааг гаргаж ирэх ганц зүйл нь түүнийг илэрхийлэх үг, түүнийг илэрхийлэх томьёолол байж, тэд нэг зүйлтэй холбогдоно. Бид тэдэнтэй холбогдох нэг төрлийн зүйлийг олж, “Гадуураа зураастай тэр энэ байна” гэх байдлаар түүнийг заах байдлаар атаархал оршиж байгааг гаргаж ирж чадахгүй. Ингэж оршихыг, тэр мэт өөрийн зүгээс орших түүний оршихуйг гаргаж ирэх, энэ боломжгүй. Тэр огт байхгүй. Энэ бол хоосон чанарын илэрхийлэх зүйл; хоосон чанар гэдэг бол энэ огт байхгүй байх явдал. Мэдээж хэрэв энэ танд шинэ зүйл бол та үүнийг ойлгохын тулд энэ талаар удаан хугацааны турш бодох хэрэгтэй. 

Ингээд бид гэтлэхүйд хүрэх үед хэдий бидний сэтгэл бүх зүйл гадуураа зураастай зүйлээр харагдах энэ үзэгдлийг гаргасаар байсан ч бид тэр бол юмсын орших хэлбэр мөн хэмээн үнэндээ бодохгүй. Хэрэв юмс гадуураа зураастай байсан бол бүх зүйл явагдах боломжгүй гэдгийг бид ойлгож байна. Гадуураа зураастай байх нь, жишээ нь, тэдгээрийг нэг зүйл болгох хатуу хуванцарт хийсэн мэт байна. Жишээ нь, хэрэв хоёр зүйлийг хатуу хуванцарт хийн хөлдөөсөн бол тэд хэрхэн бие биетэйгээ харилцах вэ? Хэрхэн нэг нь шалтгаан, нөгөө нь түүнээс гарах үр дагавар болох байсан бэ? Буддаг номын хуудсан дээр зурсан юмс адил тэдгээр нь ердөө хөдөлгөөнгүй байна. Нэг ч зүйл үүрэг гүйцэтгэж чадахгүй. Гэтэлсэн төрөлхтөн, нэг архад болохын хувьд бид үүнийг ойлгож, бидний сэтгэлийн тусгаж байгаа энэ хогонд бид итгэдэггүй; гэвч бид сэтгэлийнхээ түүнийг тусган гаргах явдлыг хараахан хорьж чадаагүй байна.

Энэ төрлийн тусгалын асуудал юу вэ? Үүний асуудал нь одоогоор бидний сэтгэл ойлгох, хамарч чадах зүйлийнхээ хувьд маш хязгаарлагдмал болсон байгаа. Миний байнга хэрэглэдэг жишээ гэвэл, энэ төрлийн тусгалаар, орчлон ертөнцийн талаарх бидний тусгал нь яндан дурангаар харах мэт болдог. Энэ маш хязгаарлагдмал. Бид зөвхөн юмсыг харна. Бидний харааны хэмжээ маш бага, бидний ойлголтын хэмжээ маш бага. Бид үүнийг “Ердөө нүднийхээ өмнө байгаа зүйлийг харах” гэдэг үгээр илэрхийлнэ. 

Энэ биднийг хамаг амьтанд хамгийн сайнаар туслахад саад болдог, учир нь хэрэв бид эхлэл үгүй, тоолшгүй – гэвч хязгаартай боловч туйлын их – тоо бүхий амьтдын үүднээс бодож, хэрэв бид зөвхөн нэг тодорхой амьтанд хэрхэн тус болохыг мэдэхийг хүсвэл бид тэд хаана байгаа, тэдний асуудлын түвшин ямар байгаа зэргийг ойлгох хэрэгтэй болно. Орчлон ертөнцөд өмнө хэзээ нэг цагт болсон зүйлүүд, тэдгээр нь тус сэтгэлийн үргэлжлэлд хэрхэн нөлөөлсөн, тэдний одоо байгаа байдлын бүх шалтгааныг ойлгох ёстой. Хэрэв бид тэдэнд ямар нэг зүйл зааж, тэдэнд гэтлэхүй, гэгээрэлд хүрэхэд нь туслах, юу заавал хамгийн үр дүнтэй болохыг шийдэхийг хүсвэл бид Номын энэ тодорхой хэсгийн тэр хүнд заавал гарах үр дүнг мэдэх үнэхээр хэрэгтэй болно. 

Мэдээж бидний Ном зааж байгаа тэр хүн түүний гадуур нэг зураастай байдлаар оршиж, ирээдүйд хэнтэй ч хэзээ харилцахгүй биш. Тэр төрөлхтөн одооноос эхлээд гэгээрэлд хүрэх хүртэл, бүр түүний дараа ч бидний заасан сургаалын нөлөөгөөр, тэр хүнтэй учрах хүн бүрд нөлөөлөх байдлаар хамаг амьтантай харилцана. Бүгдэд аль болох бүрэн тус болж чадах үүднээс, энэ бүхнийг бүгдийг мэдэх сэтгэлийн төрөл, илт мэдэл, Бурханы сэтгэлд бид хүрэх ёстой. 

Бид энэ сэтгэлийн энэ төрөлд хүрэх ёстой, ингэснээр бид бусдад хэрхэн туслахыг үнэндээ мэднэ. Үгүй бол бид ердөө яндан дурангаар харна; бид нүднийхээ өмнөх зүйлийг харна. Бид өөрийн сэтгэлийн юмсын гадуур зураас тусган харах явдлыг зогсоох хэрэгтэй; үгүй бол бид шалтгаан ба үр дагаврын бүхэл хүрээ, өмнө байсан мөн хойшид ч байх бүх зүйлийн харилцан хамаарлыг хэзээ ч ойлгохгүй. Энэ тэдгээр зураасуудыг тусгахаас гарах, үнэн оршихуйд барих зуршлуудаас гарах хязгаарлалт, тэдгээр зураасууд үнэн гэж итгэх зуршлууд. 

Эдгээр нь гэгээрлийг хязгаарлах саадууд, илт мэдлийг хорьж буй байдал. Үүнийг “бүх мэдэж болох зүйлийн саадууд,” мэдэгдэхүүний түйтгэр гэнэ. Бидний хийхийг хүсэх зүйл түйтгэрийн энэхүү хоёрдох бүлгийн хорихуйн үнэнд мөн хүрэх явдал. Хэрэв бид хорихуйн энэ үнэнд хүрч чадвал Бурхад болно. Бидний хүрэх сэтгэлийн энэхүү илт мэдлийн төлөвийн хамтаар бидний хязгааргүй бие гарна. Өөрийн хүчний үүднээс бид ямар ч биеийг авч, ямар ч хэлээр харилцаж чадна. Бид Бурханы гэгээрсэн бие, хэл, сэтгэлд хүрнэ. 

Илүү нарийвчилбал, тэрхүү хязгааргүй сэтгэлээр ямар ч хэлбэр авч чадах тэр сэтгэлийн хязгааргүй хүч гарч бид үнэмлэхүй бие буюу илрэлүүдийг авна. Тэр хүч хэлбэлзэх ба түүнийг нарийн авиа гэх бөгөөд тэр харилцаа, хэл. Хүчний хэлбэлзлүүд мөн хязгааргүй байна. Тэр хүч ямар ч хэлбэрийг авах ба энэхүү хүчний хэлбэлзэл, тэр бол харилцаа, ямар ч хэлбэрээр харилцаж чадах хэл.  

Хорихуйн үнэний энэхүү хоёрдох бүлгийг гаргах сэтгэлийн үнэн зам мөр нь юу вэ? Тэр нь бодь сэтгэлийн хүчээр гарах хоосон чанарын талаарх томьёолол үгүй мэдэхүй. 

Нэмж хэлэх хэрэгтэй нэг зүйл нь гэгээрлийн тэрхүү төлөв байдал бүхнийг чадагч төлөв биш байна. Тэр нь гайхалтай чадамжуудтай боловч тэдгээрийн нэг нь бүхнийг чадагч  биш. Бүхнийг чадагч нь шалтгаан ба үр дагаврын хуульд захирагдахгүй нэг зүйл байх ба тийм хамгаас хүчтэй төрөлхтөн нь бүх зүйлийг ямар ч шалтгаангүйгээр хийж чадна. Богд Зонхов “зан байдлын шалтгаан ба үр дагаврын хуулиуд хэзээ ч буруу ташаа байхгүй,” хэзээ ч эвдэгдэхгүй; юмс зөвхөн шалтгаанаар бий болно хэмээн эх зохиолуудад маш тодорхой өгүүлсэн. 

Бурхан сургаал зааж, Бурхан хүсэл эрмэлзэл өгч, Бурхан тайлбарлаж чадах боловч Бурхан бидэнд ойлгож өгч чадахгүй. Бид өөрсдөө ойлгох ёстой бөгөөд үүний тулд бид шинэ санааг хүлээн авах чадвартай, түүний шалтгаануудыг бий болгох хэрэгтэй. Бид зөвхөн өөрийн үл мэдэх явдлыг арилгаж чадах бөгөөд түүн дээр суурилан өөрөө ойлгосноор зовлонг арилгана.      

Түйтгэрүүдийн энэхүү хоёрдох бүлгийг арилгах зүйл нь эхний бүлгийг арилгах тэр ойлголттой адил ойлголт байна. Ганц ялгаа нь тэдний цаана байх хүч гаргах сэдлийн сэтгэлийн хувиар  – гэтлэхүйг хорих саадуудаас (нисваанисын түйтгэр) магад гарах сэтгэл болон бүхнийг мэдэхийг хорих саадад (мэдэгдэхүүний түйтгэр) зориулсан бодь сэтгэл байна. Энэ нь урсгал сургуулиудын хамгийн боловсронгуй тайлбар болох Прасангика урсгалын тайлбар. Өөр олон урсгал, тайлбарууд байх бөгөөд тэдгээрийн талаар тайлбарлахгүй орхиё, гэвч хамгийн боловсронгуй урсгалыг Прасангика Мадхяамака гэнэ. Өөрөөр хэлбэр тэдгээр хоёр бүлэг түйтгэрийг арилгах энэ ойлголт нь хоосон чанарын талаарх томьёолол үгүй мэдэхүй ба тэр бүх хайрцаг бүхий юмсыг тусгах тусгал бодит ямар нэг бодит зүйлтэй холбогдохгүй хэмээн ойлгох мэдэхүй.       

“Энэ нь бодит ямар нэг зүйлтэй холбогдохгүй” гэдэг дээр томьёолол үгүй (шууд) анхаарч байх үед, бид огт байхгүй байх дээр төвлөрч байна. Энэхүү огт байхгүйд тэдгээр тусгалууд тэнд байхгүй байна. Зөвхөн байхгүй гэх бодол байхгүй байх төдийгүй мөн тусгал байхгүй байна. Бид ямар ч томьёолол үгүйгээр, шууд бүрэн төвлөрч байх бөгөөд энэ нь “хоосон чанар” гэх үг буюу тодорхой сэтгэлийн зураглал адил тодорхой категори, баримтлалаар бус “Тийм зүйл байхгүй,” гэсэн огт байхгүй дээр ердөө томьёолол үгүй (шууд) төвлөрсөн байна гэсэн үг. 

Бид үүнд хүрэх үед энэ нь арьяа төлөв байна. “Арьяа” гэдэг нь “Хутагт төрөлхтөн” (Англ. noble being) гэсэн үг боловч энэ жаахан тохиромжгүй хэллэг; би үүнийг “өндөр эрдэмд хүрсэн төрөлхтөн” хэмээн орчуулдаг. Энэ нь язгууртны хүрээ гэх зүйлтэй холбоотой байх албагүй. Арьяа төрөлхтөн нь “бүрэн ууссан төлөв” хэмээх энэ төлөвт цаг үргэлж байж чаддаггүй, түүнээс гарч, идэх, уух, бие засаж мөн бусдад туслах олон үйл ажиллагаанд оролцох хэрэгтэй болно. Гэвч энэ бүхнийг хийж байх үедээ арьяа нь үнэн оршихуйн үзэгдлийг гаргах тэр зуршилтай байсаар байх ба учир нь энэ бол сэтгэл тэрхүү байхгүй байх дээр бүрэн уусаагүй байх үедээ аяндаа гаргасаар байдаг зүйл.

Хэрэв бид энэхүү огт байхгүй байх дээр цаг үргэлж, мөнхөд, түүнээс гарахгүйгээр бүрэн уусаж түүний зэрэгцээ зөвхөн бясалгалд суухгүйгээр бусдад тусалж, бусдад тус болох бүхий л зүйлийг хийж чадаж байвал, хэрэв бид ингэж чадаж байвал бид үнэн оршихуйг тусгах зуршлыг арилгасан гэсэн үг, учир нь тэр дахин гарч ирэхгүй. Бид тэрхүү бүрэн ууссан төлөвөөс хэзээ ч гарахгүй. Энэ бол Бурханы төлөв, Бурханы хутаг. 

Зуршил гэж юу вэ? Бидний хэлж чадах зүйл аяга, аяга кофе уухтай адил ижил үйл явдлуудын тохиолдлууд байна. Тэдгээр тохиолдлуудыг мэдэх, тэдгээрийн талаар бодох зэргээр тэрхүү дахин гарах дарааллыг гаргахын тулд тэдгээрийг бид хэрхэн холбодог вэ? Бид үйл явдал тус бүрийн цэглэлүүдийг сэтгэлдээ холбох болов уу, бид сэтгэлийн хийсвэрлэл хийх болов уу, тэр нь зуршил байх. Мэдээж зуршлын гадуур нэг зураас байхгүй. Энэ ижил үйл явдлуудын дарааллыг харуулахад туслах нэг хэлбэр. 

Тэгэхээр хэрэв ижил үйл явдлуудын дахин гарах давтамж байх боломжтой, тэр нь боломжтой бол бид сэтгэлийн үргэлжлэл дээр үзэгдэл, үйл явдлын шинж болох зуршил байна гэж хэлж болно. Үзэгдэл, үйл явдлын шинж нь нэг суурьтай холбоотой – энэ тохиолдолд, суурь нь нэг сэтгэлийн үргэлжлэл байна –  тэр нь энэ сууриасаа тусдаа оршиж буюу мэдэгдэж чадахгүй. Хэрэв тэр ижил үйл явдлын дараагийн давтамж гарах боломж байвал бидэнд тэр зуршил байсаар байх ба тэр нь тус ижил үйл явдлын ирээдүйн нэг давталтыг гаргаж чадна.   

Хэрэв ижил үйл явдлын ирээдүйн давтамж үргэлж байх боломжгүй бол бидний хэлэх зүйл “Надад зуршил одоо байхгүй болсон” гэх өнгөрсөн зуршил байна. Энэ бид хэрхэн зуршлуудыг арилгах хэлбэр. Бид үүнийг цааш дэлгэрүүлэн ярихгүй ингээд орхиё, гэвч энэ бидний хэрхэн үйлийн үрийг арилгах (ариусгах) арга зам. Бид хоосон чанарын ойлголтоор  үнэн оршихуйг тусгах болон үйлийн үрийг бий болгох тэр зуршлыг үгүй болгоно. 

Бид эхний бүлэг түйтгэрийг таслах, уур бухимдал,шунал, туршлагагүй байх гэх мэт сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулдаг сэтгэл хөдлөлүүдийг арилгаж гэтлэхүйд хүрэхэд хангалттай хүч өгөх цаанаа хоосон чанарын ойлголт бүхий сэдлийн хүч, магад гарах сэтгэлийн тухай ярьсныг санаж байгаа байх. Гэвч энэ бол хангалттай энерги биш; энэ нь түйтгэрийн хоёрдох бүлгийг тасалж чадах хоосон чанарын томьёолол үгүй ойлголтод хүрч, үнэн, бие даан орших үзэгдэл огт байхгүй байх тэр төлөвт мөнхөд төвлөрсөн байдлаар хамаг амьтанд тус хүргэж чадах хангалттай хүч биш. Үүний цаана энэ төлөвт орших хангалттай энерги байхгүй. Үүнийг хийх цорын ганц арга бодь сэтгэлд байна. 

Бодь сэтгэл гэгээрэлд зорьсон сэтгэл. Энэ нэг “гэгээрэл” гэсэн категори (ангилал, баримтлал), нэг баримтлал болох нэг ерөнхий зүйлд зорьсон бус, мэдээж түүнийг нэг зүйл болгож түүнд зориогүй. Энэ Шагжамүни Бурхан багшийн гэгээрэлд зориогүй; энэ бидний өөрийн ирээдүйн гэгээрэлд зорьсон гэх ба – бид дүрэм дээр маш анхааралтай байж, түүнийг зөв ойлгох ёстой – бидний өөрийн “хараахан- хүрээгүй- байгаа” гэгээрэл буюу бидний сэтгэлийн үргэлжлэлүүдийн суурин дээрх шинж чанар-үзэгдэл. 

Бид “хараахан-болоогүй-байгаа” зүйлсийг, жишээ нь, энэ жилийн хараахан-болоогүй-байгаа Зул сарын баяр гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Бид хараахан-болоогүй-байгаа Зул сарын баярын талаар нэг ерөнхий төсөөлөл гаргаж чадна, тийм биз дээ? Энэ нэг төсөөлөл бөгөөд бид түүнийг нарийвчилсан байдлаар тодорхой үнэхээр мэдэхгүй. Тэрхүү хараахан-болоогүй-байгаа Зул сар одоо болоогүй байгаа, тийм биз дээ? Энэ өөр нэг хэлбэрээр хаа нэг газар болж, ойртон ирсээр, өнөөдөр болдог, тийм биш биз дээ? Гэвч бид хараахан-болоогүй-байгаа Зул сарын талаар бодож, дэлгүүр хоршоо орж тэрхүү хараахан-болоогүй-байгаа Зул сар одоо-болж-байгаа Зул сар болон хувирахад зориулан бүхий л зүйлүүдийг бэлдэнэ. 

Энэ нь гадуураа нэг том зураастай орших Зул сар байгаад, “хараахан-болоогүй-байгаа,” эсвэл “одоо-болж-байгаа,” эсвэл “болохоо-больсон” хэмээн тодорхойлогдох аль аль Зул сар байгаа мэт биш. “Ирээдүй” мөн “өнгөрсөн” гэх мэт барууны үгнүүдийг хэрэглэхгүй байх хэрэгтэй, учир нь тэдгээр нь маш буруу чиглүүлдэг. Хараахан-болоогүй-байгаа, одоо-болж-байгаа, болохоо-больсон Зул сарууд цаг хугацаа дамжин биет-орших нэг Зул сарын баяр биш. Тэдгээр нь нэг биетэй зүйл байгаа юм биш. 

Бодь сэтгэл юун дээр төвлөрдөг вэ? Энэ хожим бидний сэтгэлийн үргэлжлэл дээр үнэхээр болж чадах хараахан-болоогүй-байгаа тэр гэгээрэл дээр төвлөрнө. Гэвч энэ ердөө өөрөө болохгүй; энэ бидний юу хийж байгаагаас үл хамааран ямар ч агшинд аяндаа тохиолдох бидний нас барах явдалтай адил биш. Тэрхүү хараахан-болоогүй-байгаа гэгээрэл аяндаа тохиолдохгүй. Бид маш их хичээл чармайлт гаргаж, тэдгээр түйтгэрүүдийг арилгахад суралцах ёстой. Хэрэгтэй суурь, бидэнд хэрэгтэй хүчин зүйл нь байна. Тэдгээр нь “Бурханы чанар” гэгддэг хүчин зүйлүүд. Тэдгээр нь одоогийн энэ агшинд, бидний сэтгэлийн үргэлжлэл дээр суурилсан, одоо тохиолдож байгаа ганц зүйл бөгөөд түүний хэсэг болох Бурханы чанар бүхий бүх хүчин зүйлүүд буюу хүрч болох хараахан-болоогүй-байгаа гэгээрэл нь хүчин төгөлдөр мэдэж болох нэг шинж чанар-үзэгдэл.  

Бодь сэтгэл хоёр зорилготой байна. Эхнийх нь түүнд хүрэх хүсэл, зорилго. Бид асрал хайр, энэрэн нигүүлсэх сэтгэлийн сэдлээр хамаг амьтныг зовлонгоос гарахад тусалж чадахыг хүсэн, түүнийг хамгийн бүрэн гүйцэд хийж чадах ганц арга зам гэгээрэх, өөрөөр хэлбэл, тэрхүү яндан дурангийн үзлийг арилгах явдал хэмээн ойлгоно; ингээд бид түүнд хүрэхээр зорино. Хоёрдох зорилго нь “Нэгэнт тэр төлөвт хүрсэн үед бид юу хийх вэ?” хэмээн өөрөөсөө асуусан асуултаас гарах хариулт. Бид хамаг амьтанд аль болох ихээр тусална. 

Бид хараахан хүрээгүй байгаа гэгээрлийн тэр төлөв буюу зөвхөн үнэн оршихуйд бариагүй, энэхүү огт байхгүй байх төлөв төдийгүй бидний сэтгэлд үнэн оршихуйн үзэгдэл огт байхгүй, тийм төлөвийг цаг үргэлж хадгалах тэрхүү төлөвт зорих буюу төвлөрнө. Түүнд хүрэхийн тулд, гол төлөв бидний ердөө “сэтгэл” хэмээн нэрлэдэг тэр зүйл, бидний сэтгэлийн үргэлжлэлийн үүднээс тэр төлөвт хүрэх боломжтой хэмээн ойлгосон ойлголт, түүнд итгэх итгэл бидэнд төрсөн байх ёстой. 

Сэтгэл гэдгээр бид юуг илэрхийлдэг вэ? Энэ хялбар сэдэв биш. Түүнийг тайлбарлахаар их цаг зарцуулахгүйгээр, сэтгэлийн үйл ажиллагааны талаар бүгдээрээ яръя. Үүнийг тэнд явагдах тэдгээр бүх электрон, химийн зүйлүүдийн үүднээс тайлбарлаж болох боловч бид тэнд түүний бие даасан, субъектив юмсыг туулж, мэдрэх мэдэхүй байх үзлийн үүднээс, үйл ажиллагааны өөрийнх нь талаас түүнийг авч үзнэ. Энэ нэг үйл ажиллагаа. Бид туулж мэдэрч байна; энэ “туулж амсалт” гэсэн нэр үг биш. 

Энэ нь “Би туулж мэдрэх их зүйлүүд цуглуулдаг,” “Энэ хүн туулж мэдэрсэн их зүйлтэй” гэх биш. Бид туулж мэдэрч байна, үйл үг. Бид нэг зүйлийн талаар яриагүй; бид хормоос хоромд тохиолдож байгаа нэг үйл явцын тухай ярьж байна. Бид нэг хайрцагт цуглуулах туулж мэдрэх зүйлүүдийн  тухай яриагүй байна. Үүнийг ойлгох маш чухал бөгөөд бид чухам энэ утга санаан дээр суурилсан буруу ойлголт авахаас зайлсхийхэд анхаарах хэрэгтэй. 

Энэ үйл ажиллагаа цаг үргэлж явагдана. Тэр үйл ажиллагаа юу вэ? Үүнийг хоёр үзлийн үүднээс тайлбарлаж болно. Эхнийх нь нэг үзэгдэл гарах. Үзэгдэл нь ердөө харааных биш. Энэ үзэгдэл нь гурван хэмжээст нэг бодит объектыг харуулах сэтгэлийн голограмм адил; бид зөвхөн гэрлийн хүчдэл буюу цахилгаан цэнэгүүд хардаггүй. Энэ сэтгэлийн голограмм байна. 

Сонсох болон бусад мэдрэхүйн хувьд энэ адил. Яриа сонсох дурын милисекундэд бидний сонсох зүйл нэг эгшиг болон гийгүүлэгч авиа байна. Энэ бидний нэг дор сонсох бүх зүйл боловч бид зөвхөн нэг үг бус бүхэл өгүүлбэрийн сэтгэлийн голограмм гарган түүний утгыг ойлгоно. Тэр нь нэг сэтгэлийн голограммаар гарна. Бид нэг дор нэг милисекундэд бүтэн өгүүлбэрийг сонсдоггүй. Хэдийгээр нэг дор зөвхөн нэг авиа гарч, бид нэг дор зөвхөн нэг авиа сонсдог ч, энэ бид хэлийг сэтгэлийн нэг бүхэл голограмм үүсгэж хэрхэн ойлгодог хэлбэр. Хүн аймаар, тийм биш гэж үү?       

Юутай ч, энэ сэтгэлийн үйл ажиллагааны нэг тал. Үүнийг мөн орныг (юмс) танин мэдэх оролцооны үүднээс тайлбарлаж болно. Энэ харах, сонсох, бодох гэдэг юу болох тэр үйл явц. Энэ нэг зүйл болох бодол төрж, ингээд бид түүний талаар бодох явдал биш. Энэхүү сэтгэлийн үйл ажиллагаа эсвэл сэтгэлийн голограмм гарах явц нь ямар нэг зүйлийг танин мэдэхтэй утга нэг, энэ болж буй бүх үйл явц. Хэдийгээр энэ нь гадуураа нэг зураастай төхөөрөмж байгаад товч даран “Одоо би энэ бодлын талаар бодно” гэх адил тэнд нэг сэтгэлийг ашиглан үүнийг хийдэг тэр бодлоос тусдаа, гадуураа нэг зураастай тусдаа би байдаггүй, гэвч ингэж санагддаг, ингэж мэдрэгддэг. Бодол төрөх энэ хэлбэр боломжгүй. 

Сэтгэлийн үйл ажиллагаа ийм үзэгдэл гаргах сэтгэлийн голограммуудаар тасралтгүй үргэлжилнэ. Гол төлөв энэ нь үнэн оршихуйн буюу гадуураа зураастай юмсын үзэгдэл гаргах үйл явц байх бөгөөд бид тэдгээрийг мэдэж байгаа нь бид түүнийг харж, сонсож, эсвэл тэр талаар бодож байгаа явдал. Гэвч энэ үл мэдэж буй хэрэг; бид түүнийг ямар нэг бодит зүйлтэй тохирохгүй байгааг мэддэггүй. 

Тэгэхээр энэ нь сэтгэлийн үйл ажиллагааны мөн чанарын хэсэг гэдэг тэр үл мэдэх явдал уу? Өөрөөр хэлбэл, үргэлж тэнд байх ёстой нэг зүйл үү? Үгүй. Ямар учраас? Учир нь үүнийг харилцан нэг нэгийнхээ бүрэн эсрэг болох нэг зүйлээр орлуулж болно; тэр нь өөрөөр хэлбэл үнэн оршихуй үзэгдэхгүй, түүнийг бодит байдалд нийцнэ хэмээн итгээгүй, ямар нэг үл мэдэх явдалгүй буюу үнэн оршихуйд бариагүй тийм нэг сэтгэлийн үйл ажиллагаа байна. Энэ нэг арьяагийн хоосон чанар дээр бүрэн ууссан төлөв. 

Аль нь илүү хүчтэй байдаг вэ? Бидний төөрөлдсөн төлөв үү эсвэл тэрхүү арьяагийн бүрэн ууссан төлөв үү? Хог бүхий сэтгэлийн үйл ажиллагаа юу эсвэл хог үгүй сэтгэлийн үйл ажиллагаа юу? Тэгэхээр бүгдээрээ шалгаж үзье: Аль нь хүчин төгөлдөр ойлголт, хүчин төгөлдөр нотолгооны тулгууртай вэ? Аль нь шинжлэлээр батлагдах вэ? Аль нь логик, учир шалтгааны суурьтай вэ? Аль нь зовлон гаргадаг, аль нь зовлон үгүй вэ? Аль нь хүмүүст маш сайн туслах боломжийг бидэнд олгодог вэ, учир нь бид алдаа гаргадаг, залхуурдаг гэх мэт бусад бүх зүйлүүд. Хэрэв бусад аливаа зүйлийг хүлээн авах чадвартай байвал тэдэнд бүрэн туслах боломжийг аль нь бидэнд олгодог вэ? 

Хог тусган түүнд итгэх зуршлын хүч нь эхлэл үгүй орчлонгийн оршихуйн турш хураасан тэр зуршлыг гаргахгүй байхаас хүчтэй. Гэвч бидний хоосон чанарын ойлголтын дэмжлэгтэй бодь сэтгэлийн хүч, хэрэв бидний бодь сэтгэл ердөө “шамдал бүхий бодь сэтгэл” хэмээх бодь сэтгэл бус тасралтгүй, аяндаа төрөх бодь сэтгэл байвал, бүр түүнээс илүү хүчтэй байна.

Шамдал бүхий бодь сэтгэл нь “Хамаг амьтан миний эх байж, надад тус хүргэсэн” хэмээн бодох учир шалтгаан дээр тулгуурлан бий болсон сэтгэл байх ба энэ шамдал бүхий, бид түүнийг үе шаттайгаар төрүүлэх ёстой болдог. Энэ бидэнд цаг үргэлж төрж байдаггүй. Хэрэв бид түүнийг сайтар дасгавал бид шамдал үгүй, учир шалтгааныг нь дараалуулан бодохгүйгээр, өөрсдөдөө түүнийг төрүүлэхийг хичээхгүй тийм цэгт хүрч чадна, бид түүнийг ердөө сэтгэлдээ мэдэрнэ, ердөө тийм байдлаар, энэ үед бид гол төлөв “чуулганы мөр” буюу “хураах мөр” хэмээн орчуулагддаг сэтгэлийн эхний мөр гэх тэр зүйлд хүрнэ – энэ үед бид үнэндээ зам мөрд орсон байна. Ингээд бид нэг нөлөө бүхий зам мөрийн сэтгэлтэй болно. 

Энэ үед тэрхүү бодь сэтгэл цаг үргэлж, өдөр, шөнийн турш төрсөөр байна. Унтаж эсвэл сэрүүн байсан ялгаагүй байж байна. Үүний учир нь бид түүний талаар бодоогүй, бүр бид ухаангүй байсан ч бид өөрийн хийж байгаа зүйлийн үнэмлэхүй, бат бөх зорилго болох бодь сэтгэлийн зорилгыг хэзээ ч алдаггүй явдал. Бид түүний талаар бодож, түүн дээр бясалгаж байх шаардлагагүй. Энэ бидний дотоод ухамсрын (далд) гэх түвшин дээр бий болно. 

Тэрхүү сэтгэлийн төрөл, тэрхүү зорилгын төрөл, тэр юунд зорьдог вэ? Энэ түүнд хог тусгах тусгал байхгүй, хогонд итгэх итгэл байхгүй ийм төлөвт зорих ба бид “Хамаг амьтны бүхий л зовлон тэсэшгүй учраас би гэгээрэлд хүрэхийг хүсэж байна” хэмээн бодно. Энэхүү бодь сэтгэл тэр үед биднийг тэрхүү гэгээрлийн төлөвт хүргэх зүйл болох хоосон чанарын ойлголт – илүү их хүч өгнө. Энэ нь бүр тэрхүү хог тусгах зуршлыг дарж улмаар тэр хэзээ ч дахин гарахгүй болох тийм их хүчтэй байна.     

Энэ хүчинтэй, учир нь энэ үйл явцыг дэмжих бүх зүйл – учир шалтгаан, логик, бусдад туслах чадал зэрэг нь хог байхгүй гэдэг талыг дэмжинэ. Ийм учраас гэтлэхүй болон гэгээрэл боломжтой. Мөн сэтгэлийн мөн чанар нь эдгээр “түр зуурын толбо” болох хоггүй, цэвэр ариун учраас тэдгээр түйтгэрүүд ердөө түр бус бүрмөсөн арилж болно. Бүхий л сөрөг, сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулдаг сэтгэлийн төлөвүүд, сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулдаг сэтгэл хөдлөлүүд, хандлагууд зэрэг нь хог бүхий тэр сэтгэлийн үйл ажиллагаа, үл мэдэх явдал дээр суурилсан байдаг тул тэдгээрийг байхгүй болгож болно. Тэдгээрийг тэтгэх юу ч байхгүй. 

Асрал хайр, энэрэн нигүүлсэх сэтгэл, тэвчээр зэрэг бүх эерэг, сайн чанарууд, хэдий тэдгээр нь мэдээж хогтой холилдсон байж болох ч тэднийг тэтгэх зүйл нь тэр хоггүй сэтгэлийн үйл ажиллагаа байна. Өөрөөр хэлбэл бид тэрхүү хогийг хэдий чинээ их арилгана төдий чинээ тэдгээр сайн чанарууд хүчтэй болж, сөрөг чанарууд суларна. Ийм учир шалтгааны улмаас сөрөг чанарууд ариусан, багасаж болно, харин эерэг чанарууд бус. Эерэг чанарууд биднийг гэгээрэлд ойртох хэрээр Бурханы агуу чанарууд болох хүртэл улам улам хүчтэй болсоор байна. 

Бодь сэтгэл нь өмнө төрүүлсэн магад гарах сэтгэлийн суурин дээр төрдөг зүйл болохыг битгий мартаарай. Бид орчлонгоос буцаж, хорихуйн үнэнд хүрэхээр зорих хэрэгтэй тул энэхүү бодь сэтгэл нь түүний ердөө цааших үргэлжлэл байна. Бид архад адил нэг зам мөрийг хараахан гүйцээгээгүй байгаа төрөлхтөн хэвээр байхаас буцаж, түүний оронд гэгээрэлд хүрэхийг зорино. Энэ магад гарах сэтгэл болон хоосон чанарын ойлголттой бодь сэтгэл гурав буюу хамгийн чухал зам мөрийн гурван сэтгэлийн хослол.

Эдгээр нь хамгийн чухал зам мөрийн гурван сэтгэлийн талаарх бидний ерөнхий тайлбар бөгөөд тэд маш гүнзгий сэдвүүд болохыг бид харж байна. Энэ нь мөн бидэнд гэтлэхүйд хүргэх Бага хөлгөний зам мөр (Хинаяана), гэгээрэлд хүргэх Их хөлгөний зам мөрийг (Махаяана) ойлгох боломж олголоо. Их хөлгөний зам мөрийн дотор бид мөн эдгээр гурван зам мөрийн сэтгэлийн үүднээс судар болон тарнийн зам мөрийг ойлгож болно. 

Тарнийн сургаалын нэмэх зүйл хэдийгээр бид хараахан Бурхан болоогүй байгаа, энэ хараахан үнэн болоогүй байгаа гэдгийг бүрэн мэдэж байгаа ч өөрийг нэг Бурханы өөр өөр хэлбэрүүдийг авч, юмсыг Бурханы хийдэг тэр хэлбэрээр одоо хийж чадаж байна хэмээн дүрслэх явдал. Гэвч одоо тийнхүү давтах, дадлага хийх, дүрслэх нь илүү их хүч болон үйлчилж, тэрхүү төлөвт түргэн хүрэх илүү их шалтгааныг нэмнэ. Энэ бол тарнийн зам мөр, бид одоо нэг Бурханы гэгээрсэн хэлбэрүүд – Дарь эх бурхан, Жанрайсэг бурхан гэх мэт – тэдгээр Бурханы дүрүүдийг дүрслэх бөгөөд бид хязгааргүй их гэрэл, хязгааргүй их хувиллууд гарган үнэхээр хамаг амьтан, хамаг төрөлхтөнд тусалж байна хэмээн дүрсэлдэг. Гэвч бид түүнд хараахан хүрээгүй байгаа гэдгийг бүрэн сайн мэднэ. 

Сэтгэлийн тэдгээр хамгийн чухал гурван зам мөргүйгээр тарнийн сургаалд суралцах боломжгүй гэдэг нь маш тодорхой; бүр наад зах нь, бидний сэтгэлийн гаргадаг эгэл үзэгдэл болон бидний эгэл биеэс магад гарах сэтгэлийг үнэхээр төрүүлж, ингэснээр бидний хүрэхийг хүсэж байгаа зүйлийг илэрхийлсэн тэдгээр дүрүүдэд өөрсдийг дүрсэлж, бодь сэтгэл үүсгэн бусдад туслах үүднээс гэгээрэлд хүрэхээр зорих энэ бүхэнгүйгээр түүнд суралцах нь аюул.

Энэ бидний тэдгээр Бурхадын дүрүүдээр хийдэг зүйл; энэ ердөө нэг галзуу хүн өөрийг Клеопатра эсвэл Наполеон болж байна хэмээн дүрсэлж байгаа явдал биш. Бид энэ дүрслэлийг одоо бодит болж байгаа зүйлийн үүднээс ялгах хоосон чанарын ойлголттой байж, мөн сэтгэлийн мөн чанар нь цэвэр ариун бөгөөд хоосон чанарын ойлголтоор хоггүй энэ сэтгэлд үнэндээ хүрэх боломжтой хэмээн ойлгосон байх ёстой.   

Эдгээр нь сэтгэлийн хамгийн чухал гурван зам мөр, бодь мөрийн зэрэг сургаалын гол шим. 

Зургийн хичээл дээр, жишээ нь, нэг сандал зурах үед “сандал” гэх ойлголт, урьдаас бодсон санаа зэргийг арилган ердөө нүдэнд тусаж байгаа зүйлийг зур гэж заадаг. Энэ биднийг хоосон чанарын ойлголтод чиглүүлж байгаа хэрэг үү? 

Хэлэхэд хэцүү, учир нь бидний оршихуйн хором бүрд, хоосон чанар дээр бүрэн төвлөрснөөс  (хоосон чанарт бүрэн ууссан) бусад үед бидний сэтгэл энэхүү хог, юмсын гадуурх зураасыг тусгаж байдаг. Бидний харах бүх юмсыг нэг зүйл болгон харна. Бид түүнийг анхааралтай шинжлэх ёстой. 

Би тайлбарлая. Бид юу хардаг вэ? Бид гэрлийн жижиг нэгжүүдийг харна. Эсвэл бид өнгөтэй дүрсүүдийг хардаг гэж хэлж бас болно. Гуравдах онол нь бид нэг ширээ харна. Орших зүйл нь ердөө гэрлийн нэгжүүд эсвэл өнгөтэй дүрсүүд бус харин ширээ, сандал гэх мэт. 

Сандал ямар харагдах ёстой талаарх бидэнд байж болох нэг урьдчилсан ойлголтыг бид арилгаж болно, тэр нэг том алхам байх болов уу. Тэр нэлээд том алхам болохыг бид үгүйсгээгүй байна, гэвч тэр хангалттай биш, учир нь бид үнэндээ юу хардаг (хүртдэг) вэ? Бид нэг өнгөтэй дүрсээс нөгөө өнгөтэй дүрс хоорондын нэг хил хязгаарыг харна. Зураг зурах үед бид нэг тодорхой өнгөтэй дүрс болон дараагийн өнгөтэй дүрс хоорондын хил хязгааруудыг зурах хэрэгтэй болох бөгөөд хэрэв бид ердөө нэг бүрэн хийсвэр зүйл зураагүй биш бол, тэдгээр өнгө бүхий дүрсүүдийн тодорхой цуглуулга нэг сандлыг илэрхийлнэ. Хэдийгээр бид тэдгээрийн гадуур нэг хар зураас харахгүй байж болох ч тэнд түүнийг дэвсгэрээс нь тусгаарлах нэг зураас гадуур нь байгаа мэт харагдана.

Бид үүнийг улам улам гүнзгийрүүлэх хэрэгтэй. Энэ нэг сайн сандал эсвэл нэг гоё сандал ямар харагдах ёстой талаарх бидний урьдчилсан ойлголтыг арилгах нь ердөө эхний алхам. Энэ эхний алхам; сүүлийн алхам биш. Гол нь хэрэв бид нэг Бурхан биш бол бид нэг сандал харна, тэр нь бидэнд түүнийг дэвсгэрээс нь тусгаарлах гадуураа нэг зураастай мэт харагдана. 

Асуулт нь үнэндээ, тэр нь дэвсгэрээс хэрхэн тусгаарлагддаг вэ? Бид дэвсгэрийг арилгавал сандал байсаар байх уу? Ингээд бид харилцан хамаарлын (шүтэн барилдлага) талаарх бүхэл асуултад орно. Хэрэв бүх зүйл гадуураа зураастай байсан бол бид бусад зүйлийг арилгаснаар зураг дээр сандал байсаар байх болно. Гэвч бодит байдал дээр тэр тийм биш. Бид илүү гүнзгий шинжлэх ёстой. 

Мөн сэтгэлээр томьёолох тухай ярих үед, би энд дурдах хэрэгтэй, учир нь би өмнө энэ талаар яриагүй, гэвч энэ бидний төөрөлдөхгүй байх хэрэгтэй нэг чухал ойлголт: сэтгэлээр томьёолох нь сандлыг бий болгодоггүй. Тэрхүү модон зүйлийг харах үед бид “сандал” бодох эсэхээс хамаарахгүй, тэр нь сандлыг бий болгохгүй. Хэрэв бид “сандал” бодоогүй байвал тэр нь сандал байхгүй гэсэн үг үү? Ердөө хүн дээр нь суух үүргийг гаргаж байгаа учраас аливаа зүйл сандал болж хүчин төгөлдөр томьёологдож чадах уу? Бид шинжлэлээ улам, улам нарийн болгож эхэлнэ. 

Юуны түрүүн, өчигдөр, өнөөдөр хоёр, бид гэгээрэл, гэтлэхүйд хүрч чадна гэсэн бүрэн итгэлтэй байх нь маш чухал хэмээн сонслоо. Гэвч бид, барууны хүмүүс, дахин төрлийн тухай ойлголтод дасаагүй, энэ бидэнд маш хэцүү байдаг; бид түүнийг их хичээн судлах ёстой болдог. Хоёрдугаарт, би олон жилийн турш энэ зорилгод хүрэхийн тулд бид галав, галаваар, амьдралаас амьдралуудад түүнд хүрэхээр ажиллах ёстой болно хэмээн сонсож байна. Энэ бага зэрэг урамгүй биш гэж үү, бидэнд энэ асуудал? Хэрхэн ажиллах вэ? 

Тийм ээ, сургаалуудад үүнд галав, галав, галав; гэгээрлийн энэ зорилгод үнэндээ хүрэхэд маш итгэмээргүй их тооны галав шаардагдана гэдэг. Ямар учраас? Учир нь бид энэ бүх хогийг таслах асар их эерэг хүч, асар их эерэг энерги хуримтлуулах хэрэгтэй болдог. Бид үүнийг чин сэтгэлээс авч үзэх хэрэгтэй. Үүнийг тодорхой тооны оноо авч, ингээд бид ялдаг “буян” гэдэг үүднээс бус харин улам, улам, улам хүчтэй болох ёстой асар их хүч, эерэг энергийн үүднээс бодоорой. Үүнд асар их хугацаа хэрэгтэй боловч түүнд урам хугарах хэрэггүй.

Энэ нь бидэнд тэвчээр, хичээнгүй гэх мэт эдгээр чанадад хүрэхүйн хандлагууд ямар учраас хэрэгтэй болдог шалтгаан. Орчлонгийн мөн чанар (юмс) үргэлж сайн, муу байдгийг санаарай. Гэтлэхүйд хүрэх хүртэлх бүх зам мөрийн турш энэ сайн, муу байна. Замд явж байхдаа ээж, аав хүүхдүүддээ “Ердөө зам уруудаж байна,” энэ хялбар, хурдан байна хэмээн “Сууж бай, шидэт үг (тарни) уншиж, хэдэн зуун мянган мөргөл хий, ингээд тэнд хүрнэ” гэх мэт зүйлийг хэлнэ, ингээд юу болдог вэ гэхээр тэр бүхнийг хийж дуусах үед бид юунд ч хүрээгүйг хараад бид бүр илүү урам хугарна. Хэдий бидэнд бага зэрэг сайжирсан мэт санагдаж, тийм байсан ч, энэ бүхний эцэст дахин муу болно. Энэ орчлонгийн мөн чанар, ингээд бидний урам бүр хугарна. 

Энэ хялбар байхгүй, энэ асар их цаг хугацаа шаардана гэсэн бодит хандлагатай байх нь илүү сайн бөгөөд ингээд бид огцом үр дүн хүлээхгүй байж урам хугардаггүй. Дээрхийн гэгээн Далай лам үргэлж энэ асар их хугацаа шаардана хэмээн бодитоор бодох үед тэр нь түүнд энэ хялбар байна, “Ердөө даяанд суун гурван жилийн турш нууцлаг үг уншсанаар та түүнд хүрнэ, гэгээрнэ” хэмээн бодохоос  илүү их урам, итгэл өгдөг хэмээн хэлдэг.       

Бидэнд юу хүч өгч байна вэ? Магад гарах сэтгэлийг бодно, “Хэрэв бид ямар нэг зүйл хийхгүй бол энэ тэр бүх асуудлуудын хамт үргэлжилсээр, үргэлжилсээр, үргэлжилсээр байна,” “Хэчнээн муухай, хэчнээн уйтгартай юм бэ!” Бүр улам хүчтэйгээр, хамаг амьтан энэ нөхцөлд байна, бүгд ийм байх хэчнээн муухай вэ хэмээн бодно. Өөрийн өлсөж байгаа хүүхдүүдийн талаар бодож буй эхийн адил энэ түүнд зөвхөн өөрөө өлссөн байгаагаас илүү их хүчийг өгнө. Тэгэхээр тэр эх “Үүнд хэдий их хүчин чармайлт орох нь хамаагүй би хүүхдүүддээ хоол олно. Үүнд хэр удаан хугацаа шаардагдах, хэр хэцүү байх нь хамаагүй би үүнийг хийнэ” хэмээнэ. Үүнтэй адил гэгээрэлд хүрэх бидний хүчин чармайлт хялбар байна гэж хэн ч хэлж байгаагүй. 

Тэгэхээр алдаатай би болон томьёолсон “би” гэж байна. Алдаатай би нь оршдоггүй, харин томьёолсон “би” нь оршдог. Энэ бүхэн энэхүү томьёолсон “би,” энэхүү томьёолсон “би”-гийн бий болгоод буй тэдгээр бүх томьёоллуудыг задлан арилгах тухай юу? 

Үгүй, бидний задлан арилгах зүйл нь алдаатай би. Томьёоллуудад буруу зүйл юу ч байхгүй. Танд “Микей” гэдэг нэр байна, энэ маш хэрэгтэй, ингэснээр бид таныг дурдаж чадна. Өмнөх нэг төрөлдөө та өөр нэг нэртэй байсан. Танд хүчин төгөлдөр үйлчлэх олон томьёоллууд бий: “хүн,” “эрэгтэй,” “мексик.” Тэд хэрэгтэй. Бидний задлан арилгах ёстой зүйл таныг нэг хүн болгож байгаа таны зүгт байх нэг зүйл, алдаатай би. “Хүн” гэдэг нь ердөө нэг сэтгэлийн бүтээл, гэвч энэ хэрэгтэй зүйл. 

“Тэдгээр бүх олдворуудыг хараад эволюцын аль үе шатанд энэ нь хүн байсан эсвэл тэр нь хүн байгаагүй вэ хэмээн хэлж, шугам тогтоох”-ыг оролдох палеонтологич нарыг харъя. Шугам хаана байгаа нь ердөө нэг сэтгэлийн бүтээл, хүнийг бүрдүүлэх зүйл – тодорхой хэлбэртэй гавлын яс зэрэг юу ч байсан түүний тодорхойлолтыг хэн нэгэн зохиож буй явдал. Бид тэрхүү томьёоллын хөөрөгдлийг задлан арилгах ёстой, томьёоллыг бус, иймд бид алдаатай би-г задлан арилгаж байгаа, томьёоллын “би”-г биш. 

Нийгэм биднийг түүний энэ бүх томьёоллуудтай хатуу барьж байна. Бид энэ бүх нийгмийн томьёоллуудаас чөлөөлөгдвөл илүү уян хатан, илүү чөлөөтэй болохгүй гэж үү? 

Үгүй. Биднийг уян хатан биш болгож байгаа зүйл нь үл мэдэх явдал, бидний мунхаг, тэдгээр томьёоллууд бус. Томьёоллууд хэрэгтэй. Хэрэв бидэнд “эцэг эх,” “хүүхдүүд” гэх мэт томьёолол байхгүй байсан бол бидний нийгмийн үйл явц ердөө явагдаж чадахгүй байх байсан. Энэ нь “Нэг аав, нэг сайн аав, нэг ээж, нэг жинхэнэ ээж, сайн ээж ямар байх ёстой талаарх ийм томьёоллын хатуу тогтсон хөөргөдөл, урьдчилан бодсон санаа, ойлголт надад бий” хэмээн “Та тэрхүү хатуу тогтсон томьёоллын дагуу байхгүй байна!” гэх үе. Бид эцэг, эхдээ бухимдан дургүйцнэ, энэ үед бидэнд асуудал гарна. Асуудал нь “эцэг эх” гэх томьёолол бус, тийм үгүй бол тэдгээр багачуудыг хэн ч асрахгүй байсан. 

Тэгэхээр асуудал бол томьёоллууд биш; асуудал нь сэтгэлээр томьёолох биш; асуудал бол тэдгээр томьёоллуудыг ашиглан бидний томьёолж буй зүйлүүдийн талаарх бидний ойлголт. Тэдгээрийг хатуу тогтсон зүйлс бүү болго. Олон олон томьёоллууд байж болно хэмээн уян хатан байгаарай. За юу? Зарим нь хүчин төгөлдөр; зарим нь тийм биш. Энэ өөр нэг бүхэл сэдэв болно. Бид ердөө дуртай зүйлээ томьёолж болохгүй. Бидний ихэнхийн “сандал” хэмээн томьёолох тэр зүйлийг бид “нохой” хэмээн тодорхойлсноор тэр нь нэг нохой болох байдлаар бид юмсыг томьёолж болохгүй. Энэ хүчин төгөлдөр томьёолох явдал биш. Ердөө тухайн нэг зүйлийг сэтгэлээр томьёолсноор л тэр нь хүчин төгөл төгөлдөр болж, түүнийг нэг зүйл болгоно гэсэн үг биш. 

Бидний харах, сонсох, үнэрлэх зэрэг явцын харж, сонсож, үнэрлэж байгаа нь юу юм бэ? 

Тэгэхээр бид томьёолсон байдлаар “Би харж байна,” “Би сонсож байна” гэх боловч тэр “би” нь түүнийг ажиглах эсвэл түүнийг гаргаж байгаа тус үйл явцаас тусдаа, гадуураа нэг том зураастай бие даасан зүйлээр оршдоггүй. Энэ нь бидний тайлбарласны адил, “Энэ сандал дээр сууж буй нэг бие байна” ингээд бид “Би сандал дээр сууж байна” гэж хэлж болох боловч тэдгээр нь сандал дээр сууж байгаа хоёр өөр, тусдаа зүйлүүд биш. “Би” нь нэг сэтгэлийн үргэлжлэл дэх туулж амсах зүйлийн агшин бүрийн цэгүүдийг холбох нэг томьёолол. 

Сэтгэлийн үйл ажиллагааны хэсэг нь мэдээж толгойгоо эргүүлэн ямар нэг зүйлийг харъя гэх үе мэт санаа байж болох боловч тэр нь товчлуур дарж, толгойг эргүүлэх тусдаа бие даасан нэг зүйл болох би байгаа мэт биш. Тэр би хэрхэн түүнийг хийхээр зорих вэ? Санаа (зорилго) нь сэтгэлийн үйл ажиллагаа, тэгэхээр сэтгэлийн үйл ажиллагаанаас тусдаа нэг би толгойг эргүүлэн, товч дарах санааг хэрхэн төрүүлж чадах вэ? Энэ бүхэлдээ логикгүй. Санаа нь нэг шийдвэр – энэ бүх зүйлийг гаргаж буй сэтгэлийн үйл ажиллагаа. 

Нэг Бурханы хувьд ярих үед, Бурхан юмсыг хэрхэн мэддэг вэ, Бурхан ердөө боловсруулаагүй (томьёолоогүй) туулж эдлэх зүйлийг хүлээн авч, тэдгээр томьёоллууд, сэтгэлийн томьёоллуудыг мэдэж, тэдгээрийг хажуу тийш тавин, тэдгээртэй харилцахгүй, ердөө тэр боловсруулаагүй (томьёолоогүй) туулж эдлэх зүйлтэй харилцдаг уу? 

Юуны түрүүн, Бурханы илт мэдлийн сэтгэлийг үнэхээр мэдэх эсвэл дүрслэх маш хэцүү. Хэрэв бид түүнд хүрээгүй бол бид түүнийг томьёололгүй, шууд мэдэхгүй учир бидний хийж чадах бүх зүйл түүний талаар нэг ойлголт, баримтлал авах явдал. Үнэндээ Бурханы шашны олон өөр урсгал сургуулиудын хооронд энэ сэдвийн талаар нэг том маргаан явагддаг. Бурханд томьёоллын мэдэхүй байдаггүй. Нэг илт мэдлийн сэтгэл томьёоллын сэтгэл биш байна; энэ бүрэн үл томьёолох сэтгэл байна. Энэ бидний судрын сургаалд ярих зүйлээс илүү маш, маш нарийн түвшний сэтгэлийн үйл ажиллагаа. Үүнийг “тод гэрлийн сэтгэлийн үйл ажиллагаа” гэдэг. Нэг Бурханы сэтгэл ойлголт буюу сэтгэлийн томьёоллуудтай үйл ажиллагаанд ордоггүй. Тэгэхээр асуулт: Бурхан сэтгэлийн томьёоллуудыг мэддэг үү, гэсэн асуулт байсан.

Нэг бодол нь сэтгэлийн томьёоллууд нь ангилал, категори бөгөөд тэдгээрийг зөвхөн томьёоллын сэтгэлээр мэдэх учраас Бурхан сэтгэлийн томьёоллуудыг мэддэггүй гэх. Томьёоллын сэтгэл, сэтгэлээр томьёолох нь хязгаарлагдмал сэтгэлийн үйл ажиллагаа бөгөөд Бурханд хязгаарлагдмал сэтгэл байхгүй тул Бурханд тэр үйл ажиллагаа байхгүй. Үүний хамт гарах асуудал нь Бурхан ойлголт баримтлал, томьёоллуудыг мэддэггүй тул илт мэдэлтэй болохгүй гэх. Нөгөө бодол нь Бурхан бусдын сэтгэл дэх сэтгэлийн томьёоллуудыг мэдэх боловч илт мэдэх сэтгэл бүх зүйлийг тэдгээргүйгээр мэдэх явдал. 

Миний сонссон тайлбарт Бурхан томьёололгүйгээр, томьёоллоор нэрийдсэн бүх зүйлийг үгсээр, үгс нь бүх хэлэнд ямар утгатай болохыг мэднэ хэмээн гардаг. Гэвч Бурхан эгэл хүмүүсийн тэдгээр ангилал, баримтлалуудаар дамжуулан хэлийг мэдэж, хэрэглэх тэр байдлаар  ангилал, баримтлалуудыг сэтгэлээр томьёолж, үгсүүд болон тэдгээрийн утгыг таньдаггүй. 

Өөрийн тань асуулт маш сайн, хариулахад хэцүү, олон төвөд мэргэдийн хэдэн зууны турш өөр хоорондоо мэтгэлцсээр ирсэн асуулт. Үнэндээ бидний ярилцсан энэ бүх сэдвүүдээр нэг нэгэнтэйгээ мэтгэлцэх нь илүү сайн ойлголт авах хамгийн сайн арга. 

Ингээд зориулга ерөөлөөр өндөрлөе. Бидний яриагаар бий болсон аливаа эерэг хүч хамаг амьтан Бурханы гэгээрсэн хутагт, бид бүгдийн тусад, хүрэх шалтгаан болох болтугай. Бүгдэд нь баярлалаа.