Зовлонгоос магад гарах

Бурханы шашинд байх зовлонгийн талаарх ерөнхий тайлбарыг харвал тэр нь зовлонгийн гурван хэлбэрийн тухай авч үзсэн байдаг. Бидэнд зовлон байна. Үүнийг бид бүгд мэднэ; бид түүнийг ямар зүйл болох тухайд, гуниг, жаргал үгүй, сэтгэл дундуур байх гэх мэт түүний бүх олон талтай маш танил. Тэдгээрээс ангижирч, амгалан байхыг хүсэх сэтгэл бүр амьтдад ч байх тул хүний хувьд түүнд хүрэх нь тийм их амжилт биш; энэ нь Бурханы шашны тухайлан төвлөрдөг зүйл биш. 

Дээрхийн гэгээн Далай лам Бурханы шашны сургаалуудад байх нийтлэг шинжүүд юу болох, Бурханы шашинд тусгайлан байдаг зүйлүүд нь юу болохыг ялгаж мэдэхийг цаг үргэлж онцлон тэмдэглэдэг бөгөөд энэ үргэлж маш тустай, чухал байдаг гэж би боддог. Өлсөхгүй байх, даарахгүй байхыг хүсэх гэх мэт энэ хүсэл, түүнээс ангижирч, аюулгүй, аюулаас хол байхыг хичээх зэрэг нь миний хэлсэнчлэн зөвхөн Бурханы шашны тухайлсан зүйл бус; энэ бүр хүний хувьд тухайлсан зүйл ч биш. 

Зовлонгийн хоёрдох төрөл нь “урвах зовлон” буюу өөрчлөлтийн бэрхшээл гэж нэрлэгдэх зүйл байна. Энэ нь бидний амгалан, жаргалын ердийн энгийн хэлбэрүүд, мэдээж хэдийгээр тэдгээр нь маш таатай ч тэдгээртэй холбоотой зарим асуудлууд байх гэсэн утгыг илэрхийлнэ. Эхний асуудал нь тэдгээр нь удаан үргэлжилдэггүй. Хоёрдох асуудал нь тэдгээр нь хэзээ ч сэтгэл хангаддаггүй, бидэнд хэзээ ч хангалттай байдаггүй; бидэнд хэзээ ч хангалттай дуртай байх сэтгэл, хангалттай хайр, хангалттай таашаал гэх мэт сэтгэл байдаггүй. Тийм биш бол, ямар учраас бид үргэлж илүү ихийг хүсдэг юм бол? Ингээд тэдгээр нь бидэнд байхгүй бол бид ихээр зовно. Бид дараагийн агшинд юу туулах, сэтгэл ямар байх талаар хэзээ ч мэддэггүй учраас бидэнд байх ердийн амгалан, жаргалын аль ч мөн баталгаагүй. Бид одоо баяртай байж болох ч дараагийн агшинд гэнэт сэтгэл нэлээд хямарч болно. 

Энд, магад гарах сэтгэл, энэ төрлийн амгалан, жаргал үнэхээр сэтгэлд хүрэхгүй байх сэтгэл төрнө. Бид ердөө нэг дунд зэргийн амгалан, жаргалд сэтгэл ханахгүй. Бид юунд дуртай байх вэ гэвэл сэтгэл хангах, хэзээ ч арилж алга болохгүй ашид үргэлжлэх амгалан жаргалд дуртай байна, тийм биз дээ? Тэгэхээр, үүнд Бурханы шашны тухайлсан зүйл юу ч байхгүй. Мөнхийн амгаланг хүсэх хүсэл гэх мэт ийм ижил төрлийн зүйл олон өөр шашинд бий. Зовлонгийн энэ хоёр талын хувьд бид мөн түүнд нэлээд нухацтай, бодит хандлагаар хандах ёстой. 

Мэдээж, ердөө зовлонгоос ангижрах нь бидний хийж чадах хамгийн гүнзгий түвшний зүйл биш учраас энэ нь бид түүнийг хийхийг их хичээхгүй зүйл гэсэн үг биш. Мэдээж, бид өлсөх үедээ иднэ. Ердийн (эгэл) амгалангийн хувьд бид түүнээс магад гарахыг хүсэх үед энэ нь бид одоо ямар нэг сайхан зүйл хийж эсвэл инээж, хэзээ ч өөртөө баярлахгүй гэсэн утгатай биш. Гол нь үүнийг дэлхий дээр байх хамгийн гайхалтай зүйл болох туйлын зорилго гэж харахгүй байх. Бид түүнийг байгаагаар нь харна. Энэ удаан үргэлжлэхгүй, бид дараа юу болохыг мэдэхгүй бөгөөд хэзээ ч сэтгэл ханахгүй. “За, би үүнийг хүлээн авлаа, гэвч хэрэв би энэ төрлийн харьцангуй илүү амгалан нөхцөлд байгаа бол түүний хэргийг гаргаж болно.”

Энэ бол эрдэнэт хүний төрөл болон гойд сайн эрдэнэт хүний төрлийн найман чөлөөний талаарх сургаалын хэсэг. Өөрөөр хэлбэл, бид тохитой амьдарч чадах нөхцөлтэй, хангалттай идэж уух зүйлтэй, хангалттай мөнгөтэй, сургаалд сууж чадах, сургаал үзэх, даяан хийх, зовлон, асуудлуудад дарагдахгүйгээр байгаа зүйлээ бусдад туслахад хэрэглэж чадах боломжтой байна гэсэн үг. Заримдаа тайван амарч, харьцангүйгээр “цагийг сайхан өнгөрүүлэх” хугацаатай байх нь чухал боловч түүнийг тийм том зүйл биш гэсэн ойлголтоор хийнэ. Энэ нь бидэнд эрч хүч, илүү их амьсгалах орон зай өгснөөр бид өөрсдийгөө номын зам мөрд, бусдад туслахад дахин илүү бүрэн зориулж чадна. 

Хэрэв бидэнд бүдүүн зовлон байгаа бол түүнийг хувирган, бүр зам мөрд ашиглаж болно. Юуны түрүүн, бид түүнээс гарахыг хичээх боловч хэрэв энэ нь гарахад хэцүү бол, жишээ нь өвдөх гэх мэт зүйл тохиолдсон бол эм тан уух зэргээр юу ч байсан тэр нөхцөлийг эерэг байдлаар ашиглахыг хичээх хэрэгтэй гэж хэлэх гэсэн юм. Энэ бидэнд энэрэн нигүүлсэх сэтгэл, ижилхэн өвдөн эсвэл хөгжлийн бэрхшээлтэй болсон бусад хүмүүсийг ойлгох сэтгэлийг төрүүлэхэд тусална.      

Тэргэнцэр дээр суух шаардлагатай болоход хүргэсэн нэг өвчнөөр өвдсөн найзаа би санаж байна. Тэрээр түүнийг ердөө эргэж тойрон галзуу мэт гүйн, янз бүрийн зүйл хийхийн оронд үнэхээр өөртэйгөө ажиллах, бясалгах, номын зам мөрийг дагах нөхцөл өгсөн түүнд тохиолдсон хамгийн тустай зүйлийн нэг гэж хэлсэн. 

Хэрэв бидэнд ерөнхий эгэл амгалан байгаа бол миний хэлсэнчлэн бид түүнийг бусдад туслах нөхцөл болгон ашиглана. Аль ч тохиолдолд бид зовлон эсвэл эгэл амгалан жаргалын хэмжээг хэт ихдүүлэхгүй байхыг хичээх хэрэгтэй. 

Зовлонгийн зовлон болох бидэнд байх ердийн зовлон болон бүр бидэнд байх эгэл амгалан жаргалын сэтгэл хангахгүй байдлын үүднээс бодох үед бид тэдгээрийг хоёр хүрээнд ойлгож болно. Магад гарах сэтгэлийн стандарт тодорхойлолт болох илүү том хүрээ нь хяналтгүй дахин дахин гарах бүх төрөлд бүх төрлийн зовлонгийн хэлбэрүүдээс ангижрах шийдвэр. Үүнд бидний авч болох ямар ч төрөлд гарах бидний эдэлж болох зовлон болон эгэл амгалан жаргалын аль аль нь багтана. 

Богд Зонхов Мөрийн гурван эрхэм хэмээх богино бүтээлдээ магад гарах сэтгэлийн хоёр түвшинг тодорхойлсон. Гэвч тэрээр түүний илүү том бүтээл болох лам-рим, бодь мөрийн зэрэг сургаалдаа үзүүлээгүй. Тэнд тэрээр магад гарах сэтгэлийн зөвхөн нэг түвшний талаар өгүүлсэн. Тэрхүү богино зохиолдоо хоёр түвшинг ялган харуулсан. Хэдийгээр илүү гүнзгий түвшин нь ирээдүйн бүх төрлүүддээ зовлон болон түүний шалтгаанаас ангижирч нирваан, гэтлэхүйд хүрэхийг хүсэх хүсэл боловч энэ насны амьдралд болж байгаа зүйл – зөвхөн зовлон хийгээд түр зуурын амгалан болох тийм төрлийн зовлонгоос ангижрах хүсэл төдийгүй, энэ нас, энэ насанд тохиолдож буй бүх зүйлд шунахгүйгээр, дараагийн төрөлд эсвэл ерөнхийдөө бүх ирээдүйн төрлүүддээ илүү таатай нөхцөлтэй байхад илүү анхаарах өмнөх нэг үе шат байна хэмээн тэрээр тодорхойлсон. 

Тэгэхээр, бидэнд байх ийм төрлийн магад гарах сэтгэл бүхий зорилго зөвхөн Бурханы шашны зорилго биш, тийм биз дээ? Энэ насны амьдралд шунахгүй байж, жишээ нь, диваажинд төрөхийг зорихыг заадаг олон шашин бий. Энэ бол дан ганц Бурханы шашны ойлголт ердөө биш. Бурханы шашинд бид хэдийгээр ямар ч төрөл бүгдээс магад гарахыг зорьдог ч, гэтлэхүйд хүрэхэд маш урт хугацаа шаардагдана гэж ойлгодог учраас дахин төрлүүдийн нэг нөхцөлийг түр зуурын нэг алхам болгож түүнд зорино. 

Бид өөрсдийг болон номын зам мөрөө нухацтай авч үзэн, түүнд бодитой хандлагаар хандана. Дахин төрлийн ойлголтоор. Энэ нь мэдээж Бурханы шашинд авч үздэг зүйл боловч Барууны хүмүүст үнэхээр сайн ойлгогддоггүй, тийм нөхцөлд, ирээдүйн төрлүүдэд, ирээдүйн амьдралуудад бид гэтлэхүйд хүрэхээр үргэлжлүүлэн ажиллах тийм таатай нөхцөлүүдийг үргэлжлүүлэн авч чадахыг баталгаатай болгохыг хүсэх явдал. Бид үүнийг маш нухацтай авч үзнэ. Энэ нь бид жил бүр илүү сайн байх ёстой болдог нэг шинэ загварын машин адил төрөл бүрдээ улам сайн болсоор бидэнд байж болох хамгийн сайн төрөл нирваан, гэтлэхүйд хүрэхийг хүсэж байгаа биш. Энэ бол гэтлэхүй гэж юу болох талаарх ердөө нэг буруу ойлголт.

Бидний хүсэж байгаа зүйл тийм их ертөнцийн жаргал бус, учир нь бидэнд хэтэрхий их байвал бид маш залхуу болно. Бидэнд тэдгээрээс гарах ямар нэг зүйл хийх сэдэл төрөхгүй, учир нь тэр маш тавтай. Тэдгээрээс магад гарахын тулд бид тэнд байх асуудлуудыг нээх үүднээс тэдгээр төрлийн нөхцөлүүдийг үнэхээр маш гүнзгий харах ёстой; ихэвчлэн маш баян чинээлэг хүмүүс сэтгэл болон сэтгэл хөдлөлийн их асуудлуудтай байдаг, тэгэхээр энэ нэлээд илэрхий. Бид ердөө хангалттай амар амгалан, жаргал, дараа дараагийн ахицыг гаргах үүднээс өөрийн хүч, цаг хугацааг үнэхээр зориулж болох хангалттай таатай нөхцөлийг хүснэ – хэт их биш, хэт бага биш. 

Номын хялбарчилсан утгын талаар ярьсан бидний ярианд миний зөвлөсөн адил, магад гарах сэтгэлийн бүр энэ түвшин хүртэл дахин төрлийн бүхэл ойлголтын талаар бэрхшээлтэй байх Барууны хүмүүс бидний хувьд үнэхээр маш гүнзгий түвшин. Үүний өмнө бидэнд Бурханы шашны зам мөрд нэвтрэх үүд болох нэг зэхэл үе шат хэрэгтэй. Энэ нь маш хурдан явж байгаа галт тэргэнд орж суухыг хичээхтэй адил. Бурханы шашны зам мөр аль хэдийн маш хурдан хөдөлсөн байгаа бөгөөд бид түүнийг тийм хялбар үнэхээр гүйцэж чадахгүй тул нэг өмнөх үе шат дээр нь яаж ийгээд түүн рүү үсэрч орох хэрэгтэй. Галт тэрэг маш удаан явж байх хэрэгтэй бөгөөд тэгснээр бид түүнд сууж чадна. 

Миний хэлсэнчлэн бид эхлэх шатыг нэмэх үед “Тэгэхээр, энэ нь эх сургаалд байдаггүй” хэмээн энэ талаар бид нэлээд тодорхой байх ёстой. Гэвч бид ямар нэг байдлаар Бурхан багшийн сургаалуудыг зөрчихгүй, тэдгээрт нийцэх нэг зүйлийг нэмэхийг хичээж байна. Үүнийг баттай болгох хамгийн чухал зүйл нь зам мөрийн бусад зүйл, Номын жинхэнэ утгыг хэзээ ч үгүйсгэж эсвэл тэдгээрийг хүлээн авахаас татгалзахгүй байж өөрийн хийж байгаа аливаа зэхэл алхмыг түүгээр нь, бэлтгэл болгож харах явдал. Энэ нөхцөлд ийм үнэнч хандлагаар бид Барууны суралцагчид бидний зорилго эхэндээ гол төлөв Номын аргаар ердөө энэ насны өөрийн орчлонг сайжруулах зорилго байдаг гэж хэлж болно. 

Үүнийг бид Богд Зонхов өөрийн энэ зохиолдоо томьёолсонтой ижил хэлбэрээр томьёолж болно. Богд Зонхов бидний энэ насны амьдралд хүлэгдэх сэтгэлийг арилгаж, өөрсдийн гол сонирхлыг ирээдүйн төрлүүддээ хандуулах гэсэн хоёр үе шатыг томьёолсон. Дээрхийн гэгээн үүнийг тавь тавин хувиар харахыг эрүүл хандлага хэмээн үргэлж хэлдэг. Хэт шүтэгч байх хэрэггүй. Бид энд амьдарч байгаа учраас энэ насны амьдралыг мөн анхаарах ёстой. Хоёрдох илүүү гүнзгий түвшин нь ирээдүйн төрлүүдэд хүлэгдэх сэтгэлээс буцаж, бүрэн гэтлэхүйд зорих.            

Бид ердөө энэ насандаа гэтлэхүйд хүрэх боломж гарахгүй байж болно гэсэн үүднээс ирээдүйн төрлүүддээ анхаардаг учраас бид энэ насны дараах төрөлдөө анхаарсан. Мэдээж илүү том зорилгод зорих нь дагавар бүтээгдэхүүн байдгийн адил бидэнд илүү бага зорилгуудыг биелүүлэхэд тусална. 

Миний бодож байгаа өөр нэг төстэй томьёолол нь бидний Номын хялбарчилсан утгын эрүүл үе шат ердөө энэ одоогийн агшин, одоо хүртэх таашаалд хүлэгдэхээс буцаж, өөрсдийн амьдралд хожим гарах урт хугацааны үр дагавруудын үүднээс илүүтэй бодох явдал байж болно. Бид бидний амьдралд хожим юу тохиолдож болох талаар сонирхон залуу хүний хувьд мансууруулах бодис гэх мэт бүхий л замбараагүй зүйлүүдийг хийж, хэрэглэх эвэл “Хожим энэ миний эрүүл мэндэд хэрхэн нөлөөлөх бол?” хэмээн бодохгүйгээр буруу суух зэргээр өөрийн бие махбодыг  хохироохгүй байх талаар анхаарна. Жишээ нь, 20 наснаасаа компьютер дээр тонгойн сууснаар суудлын мэдрэлийн өвчнөөр өвдөж болно.

Мэдээж бид энд бага зэрэг Их хөлгөний шинж оруулан бидний хийж байгаа зүйлийн бусдад үзүүлэх үр дагавруудын талаар бодож болно. Үүнд бид бидний Барууны сэтгэл зүй хүлээн авч болох бага зэрэг ирээдүйн төрлүүдийн шинж нэмбэл энэ нь тэдэнд хойдын төрлүүдийн үүднээс бодох бүр нэг маш сайн завсрын үе шат болж болно. Энэ бидний зөвхөн өнөөгийн нөхцөлд хүлэгдэх сэтгэлийг буцаан, ирээдүй хойч үеийнхэнд нөлөөлөх үр дагавруудыг сонирхох сэтгэл төрүүлнэ.

Жишээ нь, ердөө бүхий л байгалийн баялгийг шавхан, байгаль орчныг доройтуулахын оронд “Үүний бидний үр хүүхэд, ач, зээ болон бидний амьдралаас хойших ирээдүй хойчийнхонд үзүүлэх нөлөө юу байх вэ?” хэмээн асуух. Үүнийг би Богд Зонховын зөвхөн энэ насны амьдралд дангаар нь хүлэгдэх сэтгэлийг буцаах үүднээс бодох магад гарах сэтгэлийн нэг үндэслэлтэй завсрын үе шат нэмсэнтэй тун адил үе шат гэж бодож байна. 

Миний хэлсэнчлэн Бурхан багшийн дурдсан гурван төрлийн зовлон байна. Зовлонгийн зовлон болон урвах зовлон буюу эгэл амгалан жаргал болох эхний хоёрыг даван гарах нь зөвхөн Бурханы шашны ойлголт биш. Зөвхөн Бурханы шашны ойлголт болох зүйл нь “түгээмэл хуран үйлдэхүйн зовлон” буюу бүхэнд орших зовлон, түүнээс ангижрах зорилготой байх гэсэн гуравдах төрлийн зовлон. Энэ нь эхний хоёр төрлийн зовлонг эдлэх бие, сэтгэл бүхий хяналтгүй дахин дахин гарах орчлонгийн төрлийг илэрхийлнэ. Энэхүү түгээмэл хуран үйлдэхүйн зовлонгоос магад гарахын тулд бид түүний шалтгаанаас магад гарах хэрэгтэй. 

Бүх зовлонгийн жинхэнэ шалтгаан юу вэ? Бидний бүх асуудлууд, бүх зовлонт төрөлд байх бидний бүх зовлонгийн жинхэнэ шалтгаан, жинхэнэ эх сурвалж нь “үл мэдэх явдал (мунхаг)” буюу англи хэлэнд тэнэг байх (Англ. ignorance) гэх утгаар гол төлөв орчуулагддаг зүйл байна. Үүнд тэнэг байх гэсэн ямар ч утга байхгүй; энэ нь бид ердөө мэдэхгүй байгаа эсвэл буруу мэдсэн эсвэл буруу итгэсэн гэсэн үг. Энэ нь бидний байдалд ямар нэг буруу зүйл байгаа тиймээс үүнд ямар нэг гэм буруутай, ёс зүйн сайн шийдвэр гаргах чадвар байхгүй гэсэн үг биш. 

Бурханы шашинд бид ерөнхийдөө хоёр түвшний үл мэдэх явдлыг тодорхойлно. Нэг нь үйлийн үр буюу зан байдлын шалтгаан ба үр дагаврын талаар үл мэдэх явдал байна. Бид энд хэрэв нэг бөмбөгийг өшиглөвөл тэр нь хүч ба өнцгийн дээр суурилан тодорхой зайд тусна хэмээн бидний мэдэх физикийн хуулийн тухай ярьж байгаа бус. Бид тийм төрлийн шалтгаан ба үр дагаврын талаар яриагүй. Бид зан байдлын шалтаан ба үр дагаврын талаар ярьж байгаа боловч энэ нь заавал бусдад үзүүлэх бидний зан байдлын талаар ярьж байгаа хэрэг бус; бид бидний одоо хийж байгаа үйлүүдийн үр дүн болох ирээдүйд бидний туулах зүйлийн үүднээс өөрийн зан байдлын өөрт үзүүлэх нөлөөний талаар ярьж байна. 

Ийнхүү бид ирээдүйд бидний амсах зүйлийн үүднээс өөрийн үйл, зан байдлын үр дагавар юу болох талаар мэдэхгүй, туршлагагүй ханддаг. Бид үнэндээ тэдгээрийн үр дүн юу болохыг мэддэггүй, эсвэл тэр талаар ч мөн боддоггүй. Бид “Би биедээ хор хүргэж, өөрийг хэт шахаж, мансууруулах зүйл хэрэглэн, шөнө унтаж амрахгүй байх гэх мэт зүйлүүдийг хийж болно, тэдгээр нь ямар ч нөлөө үзүүлэхгүй ” гэх байдлаар түүнийг нөлөөгүй гэж боддог. Эсвэл бид энэ талаар буруу мэдэж, “Хэрэв би архи, мансууруулах бодис үргэлж хэрэглэвэл сэтгэл сайхан байна. Энэ миний асуудлуудыг шийдвэрлэнэ” гэж бодно. 

Хэрэв бид өөрийн хүлэгдэх сэтгэлээс ердөө нэг шууд төрөх сэтгэл ханамжаар буцах үүднээс бодох үед бидний ажиллах хэрэгтэй зүйл нь өөрийн зан байдлын үр дагаврын талаар үл мэдэх болон хожим амьдралд туулах зүйлүүдийн үүднээс бодож эхлэх явдал. Гэвч ихэнх тохиолдолд бид өнөөгийн зан байдлынхаа үр дагавруудыг энэ насанд үнэндээ эдэлдэггүй, учир нь бид өөрийн зан байдлын “хүний үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй үр дүн” гэх зүйл буюу жишээ нь, бид хэн нэгнийг хүчирхийлж, таашаал авах гэх мэт шууд үр дүнгийн талаар яриагүй . Бидний шууд туулах зүйлийн үүднээс өөрийн зан байдлын тэр төрлийн үр дагаврын талаар яриагүй. Бид уурлаж бухимдан хэн нэгэн рүү хашхичих эсвэл тэдний нүүр өөд цохисноор бага зэрэг тайвширснаар шууд гарах зүйлийн тухай ердөө яриагүй. 

Бидний ярьж байгаа зүйл “боловсрон гарах үр дагавар.” Энэ нэр томьёо. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь бидний харж байгаа зүйл бид ямар зан байдалтай байх, ямар төрлийн нөхцөл, харилцаатай байх хандлагатай байх гэсэн үүднээс бидний хойшдын зан байдал болон хойшдын туулах зүйлд маш их нөлөөлөх тийм төрлийн зан байдал, зуршлаас бий болох хандлагуудын төрлүүд. Тэдгээр нь мөн бидний чухам юу хийж байгаагаас үл хамааран бидний сэтгэлийн төлөв байдал сайн, эсвэл муу байх зэрэгт болон илүү өргөн хүрээнд, бидний төрөх дахин төрлийн нөхцөлийн хэлбэрт нөлөөлөх ба эдгээр нь боловсрон гарах үр дагаврын төрлүүд бөгөөд тэдгээр нь ихэвчлэн ирээдүйн төрлүүдэд боловсорно. Энэ нь ойлгох үнэхээр маш чухал зүйл боловч ойлгоход тийм хялбар биш. 

Миний өмнө үзүүлэхийг оролдож байсны адил бид Бурханы шашны сургаалд дахин төрлийн тухай ойлголтоос үнэхээр холдож чадахгүй, учир нь бид маш нухацтай номын шавь байж, амьдралынхаа турш маш, маш шаргуу ажиллаж байгаад тун хэцүү хорт хавдар өвчнөөр өвдөж, нэлээд зовж нас эцэслэж болно. Энэ үед бид өмнөх төрлүүд гэх ойлголтын үүднээс бидний туулах зүйлийн талаар хараагүй учраас “Би үүнийг эдлэх ёсгүй” гэдэг. Гэвч энэ түүнийг харах маш төөрөлдсөн  хэлбэр. 

Мэдээж Бурханы шашны тайлбарт байдаггүй зүйл нь бидний туулах зүйл шагнал эсвэл шийтгэл адил байхгүй, энэ дүрэм баримтлах дээр суурилсан ёс зүй. Энэ Бурханы шашны ёс зүй зарчим хэрхэн явагддаг тэр хэлбэр биш. Бидний Барууны соёлуудад ёс зүй нь хоёр эх сурвалж дээр суурилна. Эхнийх нь бүхнийг чадагч тэнгэрийн, тэнгэрийн хууль болох тодорхой хууль, тодорхой дүрмүүд байх ба бид тэднийг дагах ёстой байх. Хэрэв бид тэдгээрийг дагахгүй бол муу; бид гэм буруутай байгаад шийтгэгдэнэ. Хэрэв бид тэдгээр хуулиудыг дагавал сайн байж, шагнагдана. Энэ бол Өрнийн бидний ёс зүй, библийн сургаалын өв. Бид ёс зүйн нийт асуудал дуулгавартай байх явдал байгааг харж байна. Энэ маш сонирхолтой, соёлын хувьд маш өвөрмөц. Энэ тодорхой нэг соёлын шинж чанар; ерөнхий, түгээмэл зүйл биш.

Бидэнд байх өөр нэг өв эртний Грекээс уламжлалтай. Энд тодорхой нэг эзэн тэнгэрийн бус харин хаан эсвэл хүмүүсийн бүлэг, хууль тогтоох байгууллагуудын гаргасан хуулиуд үйлчилнэ. Үүнд хууль, иргэний хууль дагах дуулгавартай байх ижил зүйл байх бөгөөд хэрэв бид сайн иргэн бол шагнуулж, бүх зүйл сайн байх бөгөөд хэрэв бид иргэний хуулийг зөрчвөл гэмт хэрэгтэн болж, шийтгүүлнэ. 

Бурханы шашны ёс зүй дуулгавартай байх дээр ердөө суурилдаггүй бөгөөд хэрэв бид ёс зүйгүй ямар нэг зүйл хийвэл энэ нь дуулгаваргүй, муу байсан учраас бус харин гэм хүргэх байдлаар үйл үйлдэх үед энэ нь шунал, хүлэгдэх сэтгэл, үзэн ядах сэтгэл, уур бухимдал, туршлагагүй сэтгэл гэх мэт сэтгэлийн тайван байдал алдагдуулдаг сэтгэл хөдлөлүүд дээр суурилан үйл үйлдэж буй явдал байна. Эдгээр төрлийн сэтгэл хөдлөлүүд нь гэм хортой бөгөөд үл мэдэх явдал дээр суурилах бол эерэг сайн зан байдал шунал, уур бухимдал, туршлагагүй байх зэрэг сэтгэл дээр суурилаагүй байна. Дор хаяхад хамгийн суурь түвшиндээ энэ нь мэдээж сайн санаан дээр суурилсан байж болох боловч ихэнх тохиолдолд сайн санаа нь огт туршлагагүй байхтай холилдсон байна. 

Бид эсвэл хэн нэгэн гэм хортой байдлаар үйл үйлдэх үед түүний шалтгаан нь бид дуулгаваргүй, муу хүн байхад бус, бид ердөө мэдээгүй байсан явдал байна. Энэ тэдний ойлголтод байх алдаа байна. Дэнгийн эрвээхий муу байж, “Дөл рүү орж болохгүй” гэсэн дүрэм баримтлаагүй учраас дөл рүү ордоггүй. Тэрээр ямар ч ойлголтгүй; юу ч мэдэхгүй учраас дөл рүү ордог. Энэ маш тодорхой жишээ. Дөл рүү орох дэнгийн эрвээхий бидэнд үлгэр жишээ үзүүлэх эсвэл энэрэн нигүүлсэх сэтгэл болон “Чи муу дэнгийн эрвээхий, чи шийтгүүлэх ёстой!” хэмээн эгдүүцэн уурлах сэтгэл төрүүлдэггүй. 

Тэгэхээр, үл мэдэх эхний төрөл нь зан байдлын шалтгаан ба үр дагаврыг үл мэдэх явдал бөгөөд бид энд юуг багтааж болох вэ гэвэл зөвхөн өөрийн зан байдлын өөрт гарах үр дагаврыг үл мэдэх явдал төдийгүй энэ үйл явц хэрхэн явагдах үйл явцыг үл мэдэх явдал байна. Үр дагаврууд нь дуулгавартай эсвэл дуулгаваргүй байсны улмаас шагнал, шийтгэл болж буй бус. 

Магад гарах сэтгэлийн – энэ мөч, зөвхөн энэ насны амьдралд, эсвэл бүх ирээдүйн төрлүүдэд хүлэгдэх сэтгэлээс магад гарах гэсэн магад гарах сэтгэлийн хүрээний өгссөн эдгээр гурван түвшинг ялгах үед – бидний магад гарах буюу түүнээс ангижрахыг хүсэж байгаа зовлонгийн эхний шалтгаан нь бидний зан байдлын шалтгаан ба үр дагаврыг үл мэдэх явдал байна. Бид ердөө одоо сэтгэл дүүрэн байхыг хүсэж, тэр нь энэ насны амьдралд хожим бидний туулах зүйлд хэрхэн нөлөөлөхийг мэдэхгүй, эсвэл бид бидний ирээдүйн амьдралуудад туулах зүйлд тэдгээр нь хэрхэн нөлөөлөхийг ойлгоогүй, мэдээгүй учраас энэ насанд ерөнхийд нь сөрөг байдлаар үйлдэл хийх эдгээрийн аль аль байдлаар гэм хортой үйл үйлддэг. 

Үл мэдэх явдлын хоёрдох төрөл байх ба энэ илүү гүнзгий. Энэ нь бодит байдал, хүний бодит байдал, бид болон бусад хэрэх оршдог талаар үл мэдэх явдал. Бурханы шашны ихэнх тайлбаруудад энэ нь бидний шийдвэрлэх үл мэдэх явдлын голлох хэлбэр байх боловч Бурханы шашны хамгийн нарийн тайлбаруудад зөвхөн хүмүүс, би, та хэрхэн оршдог талаар төдийгүй бүх зүйл хэрхэн оршдог талаар үл мэдэх явдал байна хэмээдэг.

Энэ тэгэхээр хоосон чанарын тухай бүхэл яриаг авчирна. Юу болдог вэ гэвэл бидний сэтгэл юмс хэрхэн орших талаар байх боломжгүй хэлбэрүүдийн уран зөгнөлүүдийг тусгадаг. Жишээ нь, бид “би”-г нэг хүн болгож, биеэс тусдаа, сэтгэлээс тусдаа, сэтгэл хөдлөлүүдээс тусдаа бие даан орших бие даасан оршихуйтай нэг зүйл байх тусдаа, биет би байх үзэгдлийг тусган харах хандлагатай байдаг. Үүнийг бид олон өөр түвшинд ярьж болох боловч бодит энд яригдаж буй түвшин нь бие даан мэдэгдэх, өөрөөрөө мэдэгдэх тийм нэг би байх түвшин. Энэ нь тэр нь бүхэлдээ өөрөөрөө мэдэгддэг байхын зэрэгцээ бусад бүх зүйлийг мэддэг гэсэн утгатай.  

Жишээ нь, бид өөрийг толинд харах үед харагдах зүйл нь юу байдаг вэ? “Би өөрийг толинд  харж байна.” Бид ингэж хэлдэг, тийм биз дээ? Ингэж санагддаг. Бид “Би толинд нэг бие харж байна, тэр биеийн суурин дээр, би өөрийг харж байна” гэж боддоггүй. Харанхуйд ширээнд хөлөө цохиод бид би-г хөл болон өвдөхөөс тусдаа мэдэж болох мэтээр “Би өөрийг өвтгөчихлөө” гэдэг. “Би Патрисиог танина” гэж хэлэх үед түүний бие ямар харагдахыг мэдэхээс эсвэл түүний талаар ямар нэг зүйл мэдэхээс тусдаа Патрисиог таних мэт байна. Үүнтэй адил бид “Би өөрийг мэднэ” эсвэл “Би өөрийг мэддэггүй”, эсвэл “Би өнөөдөр өөрөө мэт үйлдэл хийхгүй байна”, эсвэл “Би өөрийгөө олох хэрэгтэй” хэмээн боддог. 

Эдгээр бүх зүйлүүд бидний сэтгэл автоматаар бие даан орших, бие даан мэдэгдэх би-г гаргах ийм төрлийн үзэгдлийг харуулж байна. Үл мэдэх явдал нь бид энэ нь бодит байдалтай холбогддоггүй гэдгийг анзаараагүй, мэдэхгүй байх явдал. Үл мэдэх байдлаар, бид үнэндээ түүнийг үнэн, гадуур нь нэг том, биет шугам байх нэг төрлийн зүйл, бие даан мэдэгдэх би байна гэж боддог. Бурханы шашинд бид “алдаатай би” хэмээн нэрлэдэг тэр зүйлийг тодорхойлдог учраас бид тэр суурин дээр үйл үйлддэг. Бид түүний хувьд итгэлгүй байж, түүнийг хамгаалах, түүнийг нотлох, түүнийг батлах болон өөрийг сайжруулах ёстой болдог. Тэрхүү алдаатай биет би нь үргэлж өөрийнхөөрөө байх ёстой болно. “Энэ би-гийн эсрэг байх тэд байна” гэх түүний гадуур нэг биет шугам байгаа тул тэр нь орчлон ертөнц дээрх хамгийн чухал нэгэн болно. “Би өөрийнхөөр байх ёстой.” Ингээд бид өөрийн хүссэнээр байж болохгүй үед уурлаж, түүний суурин дээр бид гэм хортой байдлаар үйл үйлдэнэ. 

Энэ нь энэ нөхцөл дэх үл мэдэх явдлын хамгийн нийтлэг хүлээн зөвшөөрөгддөг хэлбэр. Энэ нь Бурханы шашны бүх тайлбаруудаар хүлээн зөвшөөрөгдөнө. Гадуур нь нэг том, биет шугам татсан, үнэхээр нэг биет, хөөрөгдсөн зүйл болох энэ төрлийн би нь байх боломжгүй. Тэр нь бодит ямар нэг зүйлтэй холбогддоггүй. Хоосон чанарын тухай ярих үед бидний ярьж байгаа зүйл энэхүү байх боломжгүй би-гийн оршихуйн энэхүү байх боломжгүй хэлбэр байхгүй байх тухай яриа байна. Цаашлаад “байхгүй байх” гэж ярих үед энэ нь ердөө жишээ нь, хэн нэгэн энэ өрөөнд байхгүй боловч өөр газар байгаа гэсэн утгыг илэрхийлдэггүй. Бид тийм зүйл хэзээ ч байгаагүй гэсэн туйлын байхгүй байх тухай ярьж байдаг. Гэвч энэ нь бид ердөө оршдоггүй гэсэн үг биш. Бид оршдог; орших тэрхүү “би” нь бидний “томьёолсон ‘би’” гэдэг тэр зүйл байна. 

Бид томьёолсон “би” болон алдаатай би хоёрын ялгааг нэг маш энгийн жишээгээр ойлгож болно: Би энэ сандал дээр сууж байна. Тэгэхээр, энэ бие сандал дээр сууж байгаа, тийм биз дээ? Энэ сандал дээр сууж байгаа бие болон би гэсэн хоёр өөр зүйл байна уу? Тэдгээр нь тус тусдаа, бие даасан зүйлүүд үү? Тэдний гадуур том, биет зураасууд байна уу? Та би-г сандал дээр байгаа биеийг харахаас тусдаа сууж байгаагаар харж байна уу? Үгүй, мэдээж үгүй; тийм мэт санагдахгүй л бол тэр боломжгүй. Гадуураа нэг том шугамтай, би энэ сандал дээр сууж байгаа мэт санагддаг. 

Энэ сандал дээр нэг бие байгаа гэх бодол бүр орж ирдэггүй. Гэвч бид бүр түүнээс цааш явна. Бид “Энэ миний сандал, таных биш, тэгэхээр та үүн дээр сууж болохгүй” гэж бодно. 

Алдаатай би, байх боломжгүй би нь энэ тохиолдолд бие даан орших, биеэс тусдаа, бие даан мэдэгдэх би байна. Томьёолсон “би” нь биет, тусдаа, бие даасан зүйл биш, биетэй холбоотой, биеэр мэдэгдэх нэг би байна. 

Хором тутам өөрчлөгдөх сэтгэл хөдлөл, сэтгэлийн мэдрэхүй зэргийн туулж байгаа зүйлээс тусдаа нэг би байгаа мэт “Би сэтгэл хямралд байна,” “Би гуниглаж байна” гэх зэрэг сэтгэлийн төлөв байдлуудын үүднээс бодож үзэх үед энэ маш гүн харагдана. “Энэ гунигтай, энэ сэтгэл хямарсан хүнийг хар даа.” Туулж амсах явцын өөрчлөгдөх хором бүрээс тусдаа “Би ийм гунигтай, сэтгэл хямарсан хүн.” Байх боломжгүй би нь “хөөрхий амьтан” гэх тэр тусдаа би байх бол томьёолсон “би” нь бодитой орших, туулж амсах явцын өөрчлөгдөх хором бүрийн үүднээс мэдэгдэх “би” байна. 

Бие, сэтгэл, сэтгэл хөдлөлүүд, энэ бүх зүйлээс тусдаа, өөрөөр мэдэгдэх, бие даасан нэг би байгаа мэт санагддаг учраас байх боломжгүй, алдаатай энэ би-д бид итгэнэ. Бид түүнд итгэж, энэ нь алдаатай гэдгийг мэддэггүй бөгөөд үүний суурин дээр бүхий л гэм хортой байдлаар эсвэл туршлагагүй эерэг байдлаар үйл үйлддэг. Энэ би-г хамгаалахын тулд “Чиний сая хэлсэн зүйлээс би эмээж байна” хэмээн бид ихэнх тохиолдолд гэм хортой байдлаар үйл үйлддэг. Эсвэл эерэг боловч цаана нь “Би хайрлуулахыг хүссэн, талархал хүссэн учраас чамд сайн байж, чамд сайн зүйлүүдийг хийж байна” гэх туршлагагүй сэтгэлээр үйл үйлдэнэ. 

Ингээд энэ бүх төөрөгдөл энэ алдаатай би-д итгэх итгэлийг тойрон эргэнэ. Түүнд итгэж, тэр суурин дээр үйл үйлдсэний үр дүнд бид зовлонгийн зовлон, урвах зовлон болох энэ эгэл амгалан жаргаланг туулах түүний үргэлжлэх суур болох хяналтгүй дахин дахин гарах төрлийг туулдаг. Энэ нь түгээмэл хуран үйлдэхүйн зовлон. Бидний туулах бүх зүйл – бид орчлонгийн тухай ярьж байна – энэ нь энэхүү үл мэдэх явдал дээр суурилсан зан байдлын үр дүн, бидний үйлийн үр гэж ярьдаг тэр зүйлээр гарна. Үүний хамгийн аймшигтай нь энэ өөрөө үргэлжилнэ. Энэ үйлийн үрийг туулах биет би-г мэдрэх энэ мэдрэмж үргэлжилж, тэрхүү үйлийн үрийн үр дүнгийн суурин дээр бид илүү их шалтгаануудыг бий болгодог. Бид илүү ихийг бий болгож, үйл явцыг үргэлжлүүлнэ. Энэ бол орчлонт нөхцөлүүдийн хамгийн аймшигтай зүйл, энэ талаар бид ямар нэг зүйл хийхгүй бол тэдгээр нь үргэлжилсээр, үргэлжилсээр, үргэлжилсээр байна. 

Түгээмэл хуран үйлдэхүйн зовлон, тухайлбал орчлон , хяналтгүй дахин дахин гарах төрөл, төрөл бүрд гарах бүх зүйл хаашаа ч холдохгүй, ердөө сайн, муу, сайн, муу болон үргэлжилнэ. Энэ нь зөвхөн Бурханы шашинд тайлбарладаг, байна гэж нотолдог зовлонгийн гуравдах төрөл, түгээмэл хуран үйлдэхүйн зовлон. Жинхэнэ магад гарах сэтгэлийн тухай ярих үед энэ бидний магад гарах зүйл байна. Бид орчлонгийн энэ түгээмэл асуудал, түүний шалтгаан, энэ үл мэдэх сэтгэлээс чөлөөлөгдөхөөр шийддэг. 

Бид орчлонгоос бүрэн гэтлэх буюу түүгээр ийм төрөл дахин гарахгүй болох бидний “нирваан” гэж нэрлэдэг тэр зүйлд зорино. Бид түүнээс түр зуурын амралт авахыг ердөө хүсэхгүй; бид түүнийг бүрэн арилгахыг хүснэ; үүнийг “жинхэнэ (үнэн) хорихуй” гэх ба ингэснээр тэр нь хэзээ ч дахин гарахгүй. Энэ Бурханы шашны ягагдах ойлголт.

Тэгэхээр, ердөө хяналтгүй дахин дахин гарах төрөл түүнээс чөлөөлөгдөхийг хүсэх шийдвэр зөвхөн Бурханы шашны ойлголт бус, учир нь бусад бүх Энэтхэгийн шашнууд “орчлон” (Санс. samsara) болон  Бурханы шашинд мөн хэрэглэгддэг, бага зэрэг өөр үг “мокша” гэдэг үгсийг гэтлэхүй гэдэг утгаар хэрэглэдэг. Тэд орчлонгоос, хяналтгүй дахин дахин гарах төрлөөс гэтлэх гэсэн ижил зүйлд зорино. Үүнд зөвхөн Бурханы шашны ойлголт болох зүйл юу ч байхгүй. Зөвхөн Бурханы шашны ойлголт болох зүйл нь зовлонгийн жинхэнэ шалтгаан, орчлонгийн жинхэнэ шалтгааныг зөв тодорхойлж, түүнээс магад гарах, түүнээс чөлөөлөгдөх шийдвэрийг төрүүлэх зорилго байна. 

Энэхүү магад гарах сэтгэлийг төрүүлэх явцад, хэдийгээр бидний гол анхаарал жинхэнэ шалтгаан болох түгээмэл хуран үйлдэхүйн зовлонг арилгах дээр төвлөрөх боловч бид орчлонг илүү ихдүүлж байдаг нөхцөлүүдийг арилгахыг хүсэх хэрэгтэй болох болов уу. Үнэндээ бид түүнээс ангижрахад хэрэгтэй болох бүх зүйлийг хорихыг хүснэ. Энэ тун гүнзгий. Бидний чөлөөлөгдөхөөр шийдсэн зүйл нь бидний амсаж туулах зүйлийн бидний мэдэх бараг бүх зүйл байна. Бидний туулах бүх зүйл орчлон буюу энэ түгээмэл хуран үйлдэхүйн зовлон байх учраас энэ үнэхээр дэндүү радикал. 

Үүнээс бид Богд Зонхов энэ төрлийн магад гарах сэтгэлийн өмнөх шатыг ямар учраас зөвлөснийг ойлгож болно. Тэр түвшний магад гарах сэтгэл шууд ороход дэндүү их. Барууныхан бидний хувьд, Богд Зонховын зөвлөсөн бүр тэр хялбар үе шатыг эхний шатны магад гарах сэтгэл болгох нь хүртэл бидний ихэнхийн хувьд дэндүү гүнзгий. Иймд бид магад гарах сэтгэлийн эдгээр өөр өөр түвшингүүдээр урагшилна. 

Энэхүү магад гарах сэтгэлийг үнэхээр чин сэтгэлээс төрүүлэхэд бид хоёр зүйлд зорьж байдгийг санаарай: нэг нь зовлонд зорьж, түүнийг арилгахыг хүсэх, нөгөө нь гэтлэхүйн төлөвт зорьж, түүнд хүрэхийг хүсэх. Үүнд бидний арилгах эсвэл хорихоор шийдсэн зүйл (орон) юу болох болон бидний хүрэхийг зорьж буй зүйл эсвэл төлөв юу болохыг зөв тодорхойлохыг шаардана. Бид аль алиныг зөв таньж, тэдгээр нь юу болохыг мэдэх ёстой. 

Дээр нь бид энэхүү зовлон болон түүний шалтгааныг мөнхөд арилгах, гэтлэхүйн энэ төлөвт хүрэх боломжтой гэсэн итгэл үнэмшилтэй байх хэрэгтэй. Энэ хоёр мэдээж холбоотой; энэ нь бид зөвхөн нэгд нь хүрч, нөгөөд нь хүрч чадахгүй гэсэн үг биш. Энэ нь зөвхөн “Тэгэхээр, Бурхан багш ингэж хэлсэн” эсвэл “Манай багш ингэж хэлсэн учраас би үүнд итгэж байна. Би сайн, дуулгавартай шавь байж, үгийг дагаж, юу ч хэлэхгүй байя” гэсэн мухар сүсэг дээр суурилж болохгүй. Бурхан багш өөрөө “Миний хэлсэн зүйлийг зөвхөн намайг хүндлэх үүднээс хэзээ ч бүү хүлээн аваарай, харин алт худалдаж авахтай адил өөрөө түүнийг шалгаарай” хэмээсэн. Гэтлэхүйд хүрэх үнэндээ боломжтой гэдгийг бид логик болон учир шалтгааны үүднээс үнэхээр ойлгосон байх хэрэгтэй; үгүй бол түүнд зорих бидний зорилго чин сэтгэлээс байж бараг чадахгүй, энэ баттай байж бараг чадахгүй. 

Хамаг амьтанд тусалж чадахгүй байхаас буцаж, түүний оронд хамаг амьтанд тусалж чадах төлөв, гэгээрэлд хүрэхийг зорих бодь сэтгэлийн хувьд энэ магад гарах сэтгэлтэй төстэй бүтэцтэй. Гэвч бодь сэтгэлийн тухай ярих үед бид магад гарах сэтгэлд байх тал болох “Би энэ чадамжгүй байдлаас буцахыг хүсэж байна” гэсэн ийм сэтгэлийг голлон багтаадаггүй. Гол онцлог нь гэгээрэл болон хамаг амьтанд аль болох их тус болох гэсэн нэг тодорхой зорилгод зорих явдал байна. 

Гэвч бид магад гарах сэтгэл, бодь сэтгэл хоёр аль алинд бид нэг ижил зүйлд анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй; тухайлбал: Орчлон, хяналтгүй дахин дахин гарах төрөл, зовлонгоос үнэндээ гэтлэх боломжтой юу? Гэгээрэл, хамаг амьтанд хамгийн сайн тусалж чадах төлөвт бид үнэндээ хүрэх боломжтой юу? Мэдээж бид тэдгээр хоёр төлөв юу болохыг таних хэрэгтэй. Үүний дээр, тэдгээрт хүрэх боломжтой юу? Бид мөн ердөө ерөнхийлөн “Энэ боломжтой юу?” хэмээхгүйгээр “Би хувьдаа үүнд хүрэх чадамжтай” гэсэн итгэл үнэмшилтэй байх хэрэгтэй. “Бурхан багш түүнд хүрч чадсан, тэдгээр бусад хүмүүс түүнд хүрч чадсан, гэвч би дэндүү муу, сайн биш тул түүнд хүрч чадахгүй” гэхгүй. 

Үүнд итгэлтэй болохын тулд бид аль алинд нь хоосон чанарын тухай ойлголт багтах сэтгэлийн мөн чанар, бидний “Бурханлаг мөн чанар” хэмээн нэрлэдэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй болно. 

Та бусдад тусалж чадахын тулд гэгээрэлд хүрэх талаар ярьж байна, гэвч бусад хүмүүс тэр алдаатай би-гийн талаар маш, маш төөрөлдсөн байгаад тэдэнд туслахыг хичээх үед тэд уурлаж бухимдан, туслуулахгүй байх энэ бүхнийг бид харж байдаг. Тэгэхээр бид хэрхэн тэдэнд тусалж чадах юм бэ?        

Юуны түрүүн тэвчээртэй байхаар. Бодисадвын зам мөр бидний төлөвшүүлэх хэрэгтэй бусдад туслах чадамж өгөх сэтгэлийн олон өөр эерэг төлөвүүдийг авч үзэн, тэдгээрт хүрэх олон аргыг өгдөг. Дуртай, дургүй хэмээн ялгах сэтгэл үгүй; бүгдэд тэгш туслах нээлттэй сэтгэлтэй байх тэгш сэтгэлийг бид төлөвшүүлэх хэрэгтэй. Бидэнд мөн бусдыг амгалан болон түүний шалтгаантай байхыг хүсэх асрал хайр болон бусдыг зовлон болон түүний шалтгаанаас ангижрахыг хүсэх энэрэн нигүүлсэх сэтгэл хэрэгтэй. Мөн бидэнд энэ талаар бодитой ямар нэг зүйл хийх үүрэг хариуцлага хүлээх хандлага, ердөө бага зэрэг өнгөц байдлаар тэдэн туслах хариуцлага бус харин тэдэнд гэгээрэлд хүрэхэд нь туслах бүрэн үүрэг хариуцлага байх хэрэгтэй. Ингэхийн тулд бид өөрсдөө гэгээрэлд хүрэх хэрэгтэй бөгөөд тэгснээр бид боломжит бүрэн хэмжээгээр тэдэнд тусалж чадна. Энэ бодь сэтгэл; бид өөрийн гэгээрлүүдэд хүрэхийг зорино. 

Бид “Би хамаг амьтанд тэгш туслахыг хичээнэ, зогсохгүй, ердөө тэд хэцүү учраас түүнийг орхихгүй” гэсэн ийм хандлагыг төлөвшүүлнэ. Ингээд бидэнд  “чанадад хүрэх хандлагууд” гэдэг зүйл, заримдаа “чанадад хүрэхүй” хэмээн орчуулагддаг тэр зүйл хэрэгтэй: өглөгч байх, зөвхөн цэцэг өгөх бус өөрийн цаг, хүчээ өгөх хандлага. Мөн ямар нэг гэм хортой зүйл хийхээс зайлсхийх хувийн сахилга бат, өөрсдийгөө бодитой сургах сахилга бат, бүр хэдий бидэнд туслах сэтгэл төрөхгүй байсан ч бусдад бодитой туслах сахилга байна. Бидний тусыг хүсэхгүй эсвэл бидний зөвлөгөө тохирохгүй байх үед урам хугарч эсвэл уурлаж бухимдахгүй байх тэвчээр. Бууж өгөхгүй,  юу ч болж байсан үргэлжлүүлж, өөрийн хийж байгаа зүйл, өөртэйгөө ажиллах, бусдад туслахыг хичээхдээ дуртай байж, түүнээсээ баяр баясгалан авах хичээнгүй. 

Дараа нь, сэтгэлийн тогтвортой байдал байх ба энэ нь зөвхөн төвлөрөл гэсэн үг биш, мөн сэтгэлийн сэтгэл хөдлөлийн тогтвортой байдлыг илэрхийлнэ. Сэтгэлийн төлөв байдлын хувьд цаг үргэлж өгсөж, уруудахгүй эсвэл “Тэр зүйл сайхан харагдах учраас би түүнд сэтгэл хүлэгдэж байна” хэмээн сэтгэл сарнихгүй. Ингээд мэдээж юу тустай, юу гэм хортой, юу бодит байдал болох, юу ердөө нэг тусгал эсвэл уран зөгнөл болохыг ялгаж чадах ялгах ухаан. Бодисадвын сургаал эдгээр бүх зүйлүүд мөн уран арга зэргийн талаарх ихээхэн хэмжээний ойлголтуудыг төлөвшүүлснээр бид бусдад боломжит хамгийн ихээр тусалж болох үүднээс маш өргөн. 

Гэвч хэдий бид Бурхан болсон ч хуруу инчдэн, бүхнийг чадагч байдлаар хамаг амьтны зовлонг арилгаж чадахгүй. Хэрэв тэр боломжтой байсан бол Бурхан багш үүнийг аль хэдийн хийх байсан. Бид зөвлөгөө санал болгож чадна, бид боломжит хэрээр их тусалж чадна, гэвч нөгөө хүн тэр зөвлөгөөг авах ёстой. Нөгөө хүн хүлээн авах чадвартай байх ёстой; бид юуг ч хүчилж чадахгүй. Бидний ойлгосончлон, хамаг амьтны зовлонгийн хамгийн гүнзгий шалтгаан ижил: энэ үл мэдэх явдал. Бурханы хувиар бидний хийж чадах зүйл тухайн хүний ойлгох түвшний дагуу бодит байдал зэргийг аль болох чадварлаг аргаар тайлбарлах. Бурхан хэн нэгний өмнөөс ойлгож чадахгүй; тэд өөрсдөө ойлгох ёстой. 

Өөрсдийгөө бэлдэх эсвэл өөрийн ирээдүйн төрлүүддээ бэлдэх, түүний төлөө ажиллах талаар та ярьж байна, гэвч илүү олон хүний төрөл, эрдэнэт хүний төрлүүд авах маш хялбар болох мэт санагдаж байна. Үүнийг би маш, маш хэцүү хэмээн сонссоноо санаж байна. Энэ тийм юм уу? 

Хэрэв бид түүний шалтгааныг бий болгох ямар нэг зүйл хийхгүй бол эрдэнэт хүний төрөл авах маш, маш хэцүү. Энэ нь сая удаагийн төрлийн өмнө бидний хийсэн зүйлийн үр дүн болон ердөө өөрөө тийм хялбар гарахгүй. Бид одоо түүний шалтгааныг маш хүчтэй хурааж, бий болгох ёстой. Гол шалтгаанууд нь юу вэ? Хамгийн чухал шалтгаан нь ёс зүйн хувийн сахилга бат (шагшаабад). Энэ зөвхөн хүний төрөлтөн бидний хувьд хийж чадах зүйл. Амьтад үүнийг хийж чадахгүй. Амьтад өөрийн зөнгөөр үйлдэл хийнэ – муур хулганыг барина, арслан ан авлана. Бид хүн, өөрийн хяналтыг дадуулж чадна. 

Мөн маш чухал нэг зүйл нь эрдэнэт хүний төрөл авах тухай үнэн санаанаас ерөөл тавих явдал бөгөөд энэ нь “Бурхан минь, намайг сайн охин эсвэл сайн хүү байж цаг үргэлж таныг магтвал надад түүнийг хүртээгээрэй” гэх адил ерөөлийг илэрхийлэхгүй. Энэ нь ялангуяа “Миний хийсэн болон хийж байгаа сайн бүх зүйлийн эерэг хүчээр би гэгээрэлд хүрэх болтугай. Гэгээрэлд хүрэхийн тулд би гэгээрэлд хүрэхээр үргэлжлүүлэн хичээх боломж олгох эрдэнэт хүний төрлийг үргэлжлүүлэн авах хэрэгтэй. Би гэгээрэлд хүртэл өөрийн  бүх төрөлдөө үргэлж эрдэнэт хүний төрөлд төрж, үргэлж Номтой учирч, үнэхээр маш сайн эрдэмд хүрсэн багш нараар туслуулах болтугай ” гэсэн ийм ерөөлөөр өөрийн санаа болон эерэг хүчийг маш хүчтэй чиглүүлэх явдал. Ерөөлийг тодорхой тавих нь чухал. 

Төвөдийн Гандан хийдэд нэг сэнтий, Гэлүгпа ёсны тэргүүн, Гандан ширээтийн (лам) маш өндөр суудал байдаг байсан. Хийдэд мөн амьтад байдаг байв, нэг өдөр нэг үнээ дуганд орж ирэн сэнтий дээр суучхав. Лам нар үүнд маш их гайхан тэндхийн нэг сайн багшаас “Үүний шалтгаан нь юу юм бол?” хэмээн асуухад багш “Өмнөх нэг төрөлдөө энэ төрөлхтөн Гандан ширээтийн сэнтийд сууж чадах ерөөл тавьсан боловч түүнийг хангалттай тавиагүй байна” хэмээн хариулсан байдаг. 

Ёс зүйн хувийн сахилга бат болон тодорхой ерөөлийн дээр бид өглөг, тэвчээр, хичээнгүй, сэтгэлийн төвлөрөл, ялгах ухаан болох бусад чанадад хүрэхүйн хандлагуудаар түүнийг мөн гүйцээх хэрэгтэй. Эдгээр нь эрдэнэт хүний төрлийн шалтгаанууд.