Terminologia związana z koncentracją

Uważność (dran-pa) to czynnik umysłu utrzymujący mentalny uchwyt (‘dzin-cha) na przedmiocie. Jest jak „mentalny klej” i ma trzy funkcje:

• Zapobiega traceniu lub zapominaniu o przedmiocie przez uwagę
• Utrzymuje uwagę na jej przedmiocie z wytrwałością.
• Utrzymuje ciągłość znajomości tego, co było wcześniej widziane, słyszane, lub poznane. W tym sensie, uważność oznacza bycie uważnym, świadomym czegoś ponownie, a zatem dran-pa jest również określeniem „zapamiętywania”.

Sposób w jaki ludzie Zachodu mówią o uważności w sensie bycia świadomym wszelkich odczuwanych przez siebie emocji, odczuć fizycznych, bądź motywacji, nie odpowiada czynnikowi umysłu utrzymującemu uwagę dran-pa (sanskr. smrti, pali. sati), co zazwyczaj tłumaczy się jako „uważność” (ang. mindfulness).

Zgodnie z wyjaśnieniami tradycji gelug do sautrantiki, czittamatry, oraz systemu doktryn jogaczary-suatantriki-madhjamaki, a także zgodnie z wyjaśnieniami innych tradycji niż gelug nie tylko owych systemów, ale również prasangiki-madhjamaki, funkcję uważności w sensie zachodnim pełni refleksyjna świadomość (rang-rig). Refleksyjna świadomość towarzyszy poznaniu i chwyta poznanie jako swój własny przedmiot, pozwalając nam pamiętać go i wspominać później (dran-pa).

W prasangice gelug, funkcję tę pełni samo poznanie, poprzez pojmowanie implicite (shugs-la rtogs-pa). Prawomocne poznanie pojmuje swe przedmioty explicite, natomiast implicite pojmuje samo siebie. Pojmowanie przedmiotu (rtogs-pa) oznacza właściwe i decydujące poznanie go.

Zatem, choć w zachodnim buddyzmie przyjęło się tłumaczyć termin dran-pa jako „uważność”, najlepiej jest myśleć o nim jako o „mentalnym kleju”. Jest ona czynnikiem umysłu utrzymującym uchwyt mentalny na przedmiocie, zapobiegając utracie skupienia na nim.

Umysłowe pochłonięcie lub koncentracja (ting-nge-‘dzin, sanskr. samadhi) to czynnik utrzymujący pewien poziom przebywania umysłu (gnas-cha, mentalnego ulokowania) na określonym przedmiocie. Jeśli w stosunku do przedmiotu ma miejsce uchwyt umysłu, mamy także do czynienia z przebywaniem umysłu w przedmiocie. Opisują one to samo umysłowe wydarzenie z dwóch punktów widzenia. Gdy koncentracja jest jednopunktowa, te same terminy po tybetańsku i w sanskrycie można tłumaczyć jako pochłoniecie koncentracyjne lub pochłonięcie medytacyjne.

Czujność (ang. alertness) (shes-bzhin) to czynnik umysłu doglądający stanu uchwytu uważności na przedmiocie skupienia. Sprawdza ona czy nie straciło się uchwytu umysłu, czy nie jest za słaby, lub zbyt napięty z powodu rozbiegania umysłu, bądź mentalnego otępienia. Jednakże jest ona czymś więcej niż tylko refleksyjną świadomością czy też pojmowaniem implicite, które zauważa jedynie co dzieje się z medytacją. Przypomina ona system alarmowy, który, by naprawić powstałe błędy, wyzwala reakcję przywracania uwagi (chad-cing ‘jug-pa’i yid-byed) – podobnie jak system odpornościowy napędzający białe krwinki, by zwalczyć infekcję.

Są dwa rodzaje czujności:

• Czujność, jaka naturalnie powstaje wraz z uważnością, jak słońce i światło słoneczne. Jeśli uważność utrzymuje uchwyt umysłu na przedmiocie, oznacza to, że naturalna przytomność sprawdza go i jest gotowa, by skorygować jakiekolwiek odchylenia. Jeśli uważność utraci swój przedmiot lub wystąpi w niej usterka, oznacza to, że naturalna przytomność nie sprawdzała jej uchwytu i nie wywołała reakcji, by go skorygować.
• Czujność, która dokonuje wybiórczych kontroli, używając peryferyjnej uwagi.

Rozbieganie umysłu (rgod-pa, mentalna ekscytacja) jest czynnikiem mentalnym psującym umysłowe trwanie uchwytu uważności na przedmiocie skupienia, lecz psującym go jedynie z powodu pożądania lub przywiązania. Jeśli psuje się on z innych przyczyn, jak na przykład irytacja, zazdrość, duma, skrępowanie, wątpliwości czy znudzenie, zwie się to wówczas mentalnym wędrowaniem (rnam-g.yeng) lub rozproszeniem (‘phro-ba).

Są dwa poziomy rozbiegania umysłu:

• Grube rozbieganie umysłu, całkowicie tracimy mentalne przebywanie w przedmiocie, gdyż nasz mentalny jego uchwyt jest tak słaby, że ginie. Z powodu przywiązania lub pożądania uwaga ulatuje do innego przedmiotu, który znajdujemy bardziej pociągającym.
• Subtelne rozbieganie umysłu, utrzymujemy mentalne przebywanie, lecz z usterką uchwytu umysłu. Są jego dwa typy:

1. Uchwyt umysłu nie jest dostatecznie ścisły, więc pod powierzchnią pojawia się ciąg myśli o przedmiocie lub o czymś bardziej pociągającym.
2. Nawet jeśli pod powierzchnią nie ma ciągu myśli, lecz uchwyt jest troszkę zbyt ścisły, pojawia się uczucie niepokoju lub „świerzbienia” by porzucić przedmiot skupienia.

Umysłowy uchwyt uważności na przedmiocie skupienia można opisać z dwóch punktów widzenia. Wspomnieliśmy już o przybywaniu umysłu w przedmiocie. Drugi z nich to tworzenie przejawienia przedmiotu (gsal-ba, przejrzystość) – czynnik powodujący powstawianie kognitywnego przejawienia się przedmiotu.

Umysłowe otępienie (bying-ba, tonięcie) jest czynnikiem umysłu psującym tworzenie przejawiania się umysłowego uchwytu uważności na przedmiocie skupienia. Zatem usterki dotyczące przejrzystości naszej medytacji nie biorą się ze strony przedmiotów skupienia, lecz są usterkami naszych umysłów.

Mamy trzy poziomy:

• Przy grubym otępieniu umysłu, tracimy umysłowy uchwyt przedmiotu skupienia, gdyż tworzenie przejawienia jest zbyt słabe by mógł on powstać.
• Przy średnim otępieniu umysłu, przejawienie się przedmiotu powstaje, lecz uchwyt nie jest ścisły, więc tworzeniu przejawienia brakuje ostrości skupienia (ngar).
• Przy subtelnym otępieniu umysłu, powstaje przejawienie się przedmiotu, a skupienie jest ostre, lecz ponieważ mentalny uchwyt wciąż nie jest wystarczająco ścisły, tworzenie przejawienia nie jest świeże (gsar) w każdej chwili. Jest ono stęchłe i z lekka znudzone.

Grubemu otępieniu umysłu może, lecz nie musi, towarzyszyć zamglenie umysłu (rmugs-pa). Zamglenie umysłu jest czynnikiem umysłowym ociężałości ciała i umysłu i z łatwością może przerodzić się w senność (gnyid).

Bycie „rozkojarzonym” może odnosić się do wszystkich trzech poziomów otępienia.

Nawet jeśli stan jednopunktowej koncentracji jest wolny od wszystkich poziomów rozbiegania umysłu i mentalnego otępienia, może w dalszym ciągu być konceptualny (rtog-bcas).

Aby stan jednopunktowej koncentracji stał się niekonceptualny (rtog-med), potrzebna jest jeszcze żywość (gsal-ba, hrig-ge-ba). Aby osiągnąć taki stan, nie wystarczy, li tylko usunąć towarzyszące czynniki umysłu negatywnie wpływające na jego uchwyt przedmiotu skupienia. Wymaga to również usunięcia towarzyszącego poziomu aktywności umysłowej, która powoduje powstanie kategorii pojęciowej, do jakiej pasuje przedmiot skupienia. Taki poziom aktywności umysłu powoduje, że uwaga skupia się na pomieszanych ze sobą: przedmiocie i kategorii konceptualnej.