సాంఖ్య, న్యాయ, మరియు బౌద్ధమత ఆత్మ యొక్క వాదనలు, ఒక స్వయం విషయం

ఈ పూర్వ పక్ష అభ్యంతరాలన్నింటి గురించి మాట్లాడడం, బౌద్ధమతంలోని వివిధ రకాల బౌద్ధేతర తత్వశాస్త్రాలను, వివిధ బౌద్ధ సిద్ధాంత వ్యవస్థలను అధ్యయనం చెయ్యడం యొక్క ఉద్దేశ్యం ఏమిటంటే, ధ్యానం గురించి చాలా స్పష్టమైన మరియు నిర్ణయాత్మక లక్ష్యాన్ని పొందడం, అలా మనం లోతుగా ఆలోచన చేసి ముక్తి మరియు జ్ఞానోదయాన్ని పొందడానికి అవసరమైన సాక్షాత్కారాలను మరియు రియాలిటీలను పొందవచ్చు. ఇదే దాని ఉద్దేశం. దీని ఉద్దేశం మనం ఒక చట్టపరమైన వాదనలలో పాల్గొనబోయే ఒక రకమైన డిబేట్ క్లబ్ లాంటిది ఏమీ కాదు.

నిజానికి, నలంద లాంటి సన్యాస విశ్వవిద్యాలయాలలో భారతదేశంలో జరిగిన ఈ క్లాసిక్ చర్చలలో పాల్గొన్న పూర్తి సామాజిక మరియు ఆర్థిక విషయాలను మనం చర్చించగలిగాము. కొంతమంది పండితుల అభిప్రాయం ప్రకారం - వాళ్ళ దగ్గర మంచి పాయింట్ ఉందని నేను అనుకుంటున్నాను - ఈ చర్చలు వివిధ జట్ల మధ్య జరిగే ఫుట్ బాల్ మ్యాచ్ లకు సమానంగా ఉంటాయి. మఠాలు చాలా పెద్దవి, మరియు సన్యాసులకు ఆహారం పెట్టడానికి మరియు అన్ని ఖర్చులను చూసుకోవడానికి వారికి రాజ పోషణ అవసరం. ఈ చర్చల్లో ఏ తత్వశాస్త్రం గెలిచినా వాళ్ళకు ఆ రాజు నుంచి పోషణ లభించేది. ఒక రకంగా ఇది ఒక పోటీ లాంటిది. కాబట్టి, నేను చెప్పినట్లుగా , ఈ చర్చలకు ఇంకొక కోణం ఉంది, ఇది సామాజిక-ఆర్థిక విషయం. ఏదేమైనా, మనం చేసే ఏ వాదనకైనా అవతలి వైపు చూసే ఈ పూర్వ పక్ష పద్ధతి ఆచరణాత్మక ధ్యాన స్థాయిలో చాలా ముఖ్యమైనది.

సాంఖ్య, న్యాయ అనే ఈ రెండు తత్వశాస్త్రాలకు సంబంధించి, వారి వాదనలన్నిటినీ చదవాల్సిన అవసరం ఉందని నేను అనుకోవడం లేదు, ఎందుకంటే మీరు ఈ యూనివర్సిటీలో తులనాత్మక మత తరగతిలో లాగా ఒక ఉపన్యాసాన్ని వినాలనుకుంటున్నారని నేను అనుకోలేదు. నేను ఒక విషయం పైనే దృష్టి పెట్టాలని అనుకున్నాను. ఆ విషయం చాలా కీలకమైనది, ఇది ఆత్మ, ఒక సొంత విషయం. ముక్తిని, జ్ఞానోదయాన్ని పొందడానికి మనం సరిగ్గా అర్థం చేసుకోవాల్సిన విషయాల పరంగా ఇది చాలా ముఖ్యమైనది.

భారతీయ సంప్రదాయాలు అయిన బౌద్ధమతం, జైన మతం లేదా, నేను చెప్పినట్లుగా, హిందూ మతాలు అన్నీ ఒకే సమస్యలను చర్చిస్తున్నాయని గ్రహించడం చాలా అవసరం అని నేను అనుకుంటున్నాను. వాటిని "ధార్మిక సంప్రదాయాలు" అని పిలవవచ్చు. ఇది మన "అబ్రహామిక్ సంప్రదాయాలను" పోలి ఉంటుంది, ఇది జుడాయిజం, క్రైస్తవం మరియు ఇస్లాం కోసం సమానంగా ఉపయోగించే పదం. అబ్రహామిక్ సంప్రదాయాలన్నీ ఒకే రకమైన సమస్య గురించి మాట్లాడుతున్నాయి - దేవుడు, సృష్టి, తీర్పు, మరణానంతర జీవితం మొదలైనవి - ఈ రకమైన విషయాలు వాటన్నిటి మామూలు విషయాలపై ఆధారపడి ఉంటాయి. అదే విధంగా, అబ్రహామిక్ సంప్రదాయాలకు చాలా భిన్నమైన ధార్మిక సంప్రదాయాలు కూడా కొన్ని విషయాలను కలిసి పంచుకుంటాయి.

ధార్మిక సంప్రదాయాలన్నీ పునర్జన్మ గురించి మాట్లాడుతున్నాయి, ఒక్కటి తప్ప, పునర్జన్మను అంగీకరించని చార్వాకులు. కర్మ ప్రభావంతోనే పునర్జన్మ కలుగుతుందని మిగతా వాళ్ళంతా చెబుతుంటారు. అటువంటి పునర్జన్మను వాళ్ళు "సంసారం" అని పిలుస్తారు. ప్రతి ధార్మిక సంప్రదాయం కర్మను వేరేగా వివరించినప్పటికీ, అజ్ఞానం వల్ల కర్మ ఉంటుందని వాళ్ళంతా అంగీకరిస్తారు, ప్రధానంగా మనుషులుగా మనం ఎలా ఉంటాము అని. 

బౌద్ధమత తత్వశాస్త్రాలతో సహా ఈ తత్వశాస్త్రాలన్నీ సొంత విషయాన్ని వివరించడం కోసం ఉపయోగించే సంస్కృత పదం "ఆత్మ". కొన్ని తత్వశాస్త్రాలు ఇవన్నీ ఎలా ఉన్నాయనే దాని గురించి మాట్లాడవచ్చు, కాని పునర్జన్మను ప్రేరేపించే అజ్ఞానం ప్రధానంగా మనం ఎలా ఉన్నాము అనే దాని గురించి, మరియు అవన్నీ పునర్జన్మ నుంచి విముక్తిని ఎలా లక్ష్యంగా పెట్టుకున్నాయి, మరియు ఆ విముక్తి ఎలా ఉంటాయి అనే దాని గురించి వేరుగా ఉంటాయి. అంతేకాక, వారందరికీ నైతిక క్రమశిక్షణ మరియు వినడం, ఆలోచించడం మరియు ధ్యానం అనే మూడు దశల పద్ధతి ఉంటుంది. ఈ సంప్రదాయాలన్నింటిలోనూ షమత, విపాశ్యన పొందే ధ్యాన పద్ధతులు కూడా ఒకేవిధంగా ఉన్నట్టు కనిపిస్తాయి, కాబట్టి అవి బౌద్ధమతానికి ప్రత్యేకమైనవి ఏమీ కావు. వీటన్నింటికీ సమానంగా ఉన్నాయి.

అలాగే, వాళ్ళంతా జ్ఞానాన్ని పొందడమే లక్ష్యంగా పెట్టుకున్నారు. "వివేకం" అనే పదం నాకు నచ్చదు; ఇంకా ఖచ్చితంగా చెప్పాలంటే,  విచక్షణాత్మక అవగాహన - ఏది సరైనది మరియు ఏది కాదు అని, విషయాలు ఎలా ఉన్నాయి మరియు కేవలం కల్పన యొక్క ప్రొజెక్షన్ మధ్య వివక్ష చూపే అవగాహన ఏమిటని. అటువంటి వివక్ష, అవగాహన మోక్షాన్ని అందిస్తాయి. ఇది అన్ని ధార్మిక సంప్రదాయాలలో సర్వసాధారణం. అవి ఎలా పనిచేస్తాయి, మనం అర్థం చేసుకోవాల్సినవి మొదలైన వివరాలలో వేరుగా ఉంటాయి. కులం లాంటి మిగతా భారతీయ సామాజిక నేపధ్యంలో మనం అర్థం చేసుకోవాల్సిన విషయం ఇది. ఏదేమైనా, మన ఈ చర్చలో నేను ఆ విషయం గురించి ఎక్కువ చెప్పాలనుకోవట్లేదు.

బౌద్ధమత బోధనలలో, సంసారం నుంచి విముక్తిని లక్ష్యంగా పెట్టుకున్నప్పుడు, "సంసారం" అంటే నియంత్రణలో లేని రిపీట్ అయ్యే పునర్జన్మ అని అర్థం - కాబట్టి, వ్యక్తులుగా, "ఆత్మలు" గా మనం ఎలా ఉంటామో తెలియని ప్రభావంతో పునర్జన్మ ఉంటుంది. ఆ అజ్ఞానం ఆత్మ ఎలా ఉంటుందో తెలియకపోవడమే. అయితే, ఈ అజ్ఞానం అంటే ఆత్మ ఎలా ఉంటుందో, దానికి విరుద్ధంగా, తప్పుడు మార్గంలో తెలుసుకోవడం అని ధర్మకీర్తి వాదించాడు. అయితే వాసుబంధు, అసంగ గ్రంథాలను మనం పరిశీలిస్తే మనకు ఏమీ తెలియదని తెలుస్తుంది. అందుకే నాకు "అజ్ఞానం" అనే పదం నచ్చదు, ఎందుకంటే మనం మూర్ఖులు కాదు; మనకు అది తెలియదు అంతే. ఇతర భారతీయ తత్వశాస్త్రాలలో కూడా ఇదే వాదన ఉంది - వారికి కూడా, మన లాగే అది తెలియదు.

ముక్తిని పొందాలంటే, మనం ఎలా ఉన్నామో తెలియని మనల్ని వదిలించుకోవాలి. మనకు తెలియకుండా, ముఖ్యంగా, దానికి విరుద్ధంగా తెలుసుకోకుండా ఉండటానికి, "వ్యక్తుల ఆత్మకు గ్రహణ" అనే దాని నుంచి మనల్ని మనం వదిలించుకోవాలి. దీని అర్థం "అసాధ్యమైన వ్యక్తుల ఆత్మను గ్రహించడం". కానీ "వ్యక్తుల యొక్క అసాధ్య ఆత్మ" అనువాదం తప్పుదోవ పట్టిస్తుంది, ఎందుకంటే దీని అర్థం వ్యక్తులు ఉన్నారని కాదు, కానీ వారికి అసలు ఉనికిలో లేని అసాధ్యమైన ఆత్మ ఏదీ లేదు; దానికి బదులుగా, సాధ్యమయ్యే మరియు ఉనికిలో ఉన్న ఒక ఆత్మను వాళ్ళు కలిగి ఉన్నారు. అదే నిజమైతే స్వయం, మరియు ఆత్మ అనే రెండు వేరువేరు విషయాలు ఉంటాయి. బౌద్ధమతం చెప్పేది ఇది కాదు. ఈ పదానికి "అసాధ్యమైన ఆత్మ అంటే ఒక వ్యక్తి" అని అర్థం. మనం దాన్ని ఇలా అనువదించినప్పుడు, దాని సంబంధిత పదం "అసాధ్యమైన ఆత్మను గ్రహించడం" అంటే "ఒక విషయం యొక్క అసాధ్యమైన ఆత్మను గ్రహించడం" అని, మనం దీన్ని ఇలా కూడా అర్థం చేసుకోవచ్చు.       

అయితే "ఆత్మ" అనే పదాన్ని మనం ఎలా అనువదించాలి? చాలా మంది అనువాదకులు దీన్ని "స్వయం" అని అనువదిస్తారు, ఆ తర్వాత మనకు "వ్యక్తుల నిస్వార్థత" మరియు "విషయాల యొక్క నిస్వార్థత" అనే పదాలు వస్తాయి, ఇవి చాలా మంది ఉపయోగించే పదాలు. నేను ఎప్పుడూ "ఆత్మ" ను "గుర్తింపు" అని అనువదించాను, ఆ తర్వాత "వ్యక్తుల గుర్తింపులేని ప్రవర్తన" మరియు "విషయాల గుర్తింపులేని ప్రవర్తన" అనే ఇబ్బందికరమైన వాటిని మనం పొందుతాము. నాతో సహా కొంతమంది కొన్నిసార్లు "ఆత్మ” ను "జీవము” గా అనువదిస్తారు. కానీ ఇది కూడా సమస్యాత్మకమైనది ఎందుకంటే అబ్రహామిక్ సంప్రదాయాలలో "జీవము" కు చాలా వివిధ వివరణలు ఉన్నాయి, మరియు ప్రజలు ఆత్మలేని వారు అని చెప్పడం సులభంగా తప్పుడు అభిప్రాయాన్ని కలిగిస్తుంది. అలాగే, వ్యక్తులకు అసాధ్యమైన ఆత్మ లేదని చెప్పడం వారికి ఆత్మ ఉందని సూచిస్తుంది. అనేక విధాలుగా, "ఆత్మ" లాగా ఈ పదాన్ని అనువదించకుండా ఉండడం మంచిది.

ఇంకొక విషయం ఏమిటంటే, గెలుగ్ రహిత టిబెటన్ తత్వశాస్త్రాలు "అసాధ్యమైన ఆత్మను అర్థం చేసుకోవడం అంటే ఒక వ్యక్తి" అని దీని అర్ధం ఉనికిలో లేని దాన్ని గ్రహించడం అని, ఎందుకంటే అన్ని సాంప్రదాయక విషయాలు భావనాత్మక నిర్మాణాలే. అసాధ్యమైన ఆత్మగా ఉనికిలో ఉన్న వ్యక్తిని పట్టుకోవడం అని గెలుగ్ పా వాళ్ళు అర్థం చేసుకున్నారు. ఈ రెండు అవగాహనలు చాలా వేరైనవి. కానీ ఇక్కడ, గెలుగ్ అవగాహన గురించి మాత్రమే మాట్లాడుకుందాం మరియు ఈ పదాన్ని దాని సాధారణ అనువాదంలో "వ్యక్తుల ఆత్మ కోసం గ్రహించడం" లేదా "అసాధ్యమైన వ్యక్తుల కోసం గ్రహించడం" అనే వాటిని వదిలేద్దాం.  

ఇక్కడ "గ్రహించడం" అనే పదం అనువదించడానికి చాలా కష్టమైన పదం, ఎందుకంటే ఇది రెండు విషయాలను కలిగి ఉంటుంది. దీని అర్థం దేనినైనా జ్ఞాన వస్తువుగా పొందడం అనే అర్థంలో "తీసుకోవడం" అని ఉంటుంది. ఇక్కడ ఒక విషయం ఏమిటంటే, మన మనస్సులు ఒక విధమైన అసాధ్యమైన మార్గాన్ని కలిగి ఉంటాయి - ఈ సందర్భంలో, ఆత్మ యొక్క అసాధ్యమైన మార్గం - మరియు దాన్ని మన జ్ఞాన వస్తువుగా తీసుకోవడం జరుగుతుంది. అది గ్రహించడంలో ఒక రకం. ఇంకొక విషయం ఏమిటంటే, ఈ రూపాన్ని మన జ్ఞాన వస్తువుగా తీసుకునేటప్పుడు, దాన్ని రియాలిటీకు అనుగుణంగా పరిగణించడం, కాని అది అలా ఉండదు. కానీ, తప్పుగా పరిగణించుకుంటే, ఇది సరిగ్గా ఉంటుందని మనం నమ్ముతాము.

అదే ఇక్కడి సమస్య. మన ఉనికి యొక్క ఈ రూపం మోసపూరితమైనదని తెలుసుకోకుండా మరియు అది సరైనదని మరియు అది రియాలిటీకి అనుగుణంగా ఉంటుందని నమ్మడాన్ని వదిలించుకోగలిగితే - ఈ నమ్మకం మళ్లీ రాకుండా వదిలించుకోగలిగితే - అప్పుడు మనం ముక్తిని పొందుతాము. ఈ మోసపూరిత రూపాన్ని మనం నమ్మనప్పుడు, "నాకు నా సొంత మార్గం ఉండాలి" మరియు "ప్రతి ఒక్కరూ నాపై దృష్టి పెట్టాలి" లాంటి ఆత్మను రక్షించడానికి ప్రయత్నించే ఇబ్బందికరమైన భావోద్వేగాలు మనకు ఉండవు. ఏదేమైనా, జ్ఞానోదయం పొందడానికి, ఈ మోసపూరిత రూపాన్ని ప్రదర్శించకుండా మన మనస్సును ఉంచుకోవాలి. నేను చెప్పినట్లుగా, "గ్రహించడం" అనేది అనువదించడానికి కష్టమైన పదం ఎందుకంటే దీనికి ఈ రెండు విషయాలు ఉంటాయి.

ఏ విషయంలో అయినా, అసాధ్యమైన ఆత్మ కోసం మనకు ఈ అవగాహన ఉంటుంది, అంటే మన మనస్సులు ఈ తప్పుడు ఆత్మ యొక్క రూపాన్ని పొందుతాయి, మరియు రియాలిటీకు అనుగుణంగా మనం వాళ్ళే అని నమ్ముతాము. ఈ తప్పుడు నమ్మకానికి రెండు స్థాయిలు ఉన్నాయి. ఒకటి సిద్ధాంత ఆధారిత తప్పుడు నమ్మకం, అంటే ఈ సందర్భంలో, మనం ఈ బౌద్ధేతర భారతీయ తత్వశాస్త్రాల నుంచి - ఆ ఆత్మ అంటే ఏమిటి మరియు దాని లక్షణాలు ఏమిటి మరియు అది ఎలా ఉనికిలో ఉంది అనే దాని గురించి మనం నేర్చుకోవాల్సి ఉంటుంది. అప్పుడు, మనం నేర్చుకున్న దాన్ని బట్టి ఇది ఏదో ఒక సిద్ధాంతంపై ఆధారపడి ఉంటుంది. ఇదే మనం నమ్ముతాము. పాశ్చాత్య దేశాలలో కూడా ఇలాంటి దాన్నే మనం ఊహించుకోగలం. ఆత్మకు సంబంధించి చర్చి మనకు ఒక విధమైన సిద్ధాంతాన్ని నేర్పుతుంది, మనం దాన్ని నమ్ముతాము, ఆ తర్వాత మన గురించి మనం ఆలోచించే విధానం అదే.

ఈ సిద్ధాంత ఆధారిత నమ్మకం దానికదే రాదు. జంతువులు తమ జీవితకాలంలో ఈ వ్యక్తీకరణలను కలిగి ఉండవు, అయినా కానీ బౌద్ధమతం ఇంతకుముందు జన్మల నుంచి వాటికి తెలియకుండానే దీన్ని కలిగి ఉంటుందని చెప్తుంది. అది ఇంకొక విషయం, కానీ ఈ జన్మలో, మనకు ఆత్మ గురించి ఎవరొకరు బోధించాల్సి ఉంటుంది, మరియు మనకు బోధించినవి ప్రత్యేకంగా ఈ బౌద్ధేతర భారతీయ తత్వశాస్త్రాలలో ఉన్న ఒక విషయం యొక్క వాదన. ఇది చాలా నిర్దిష్టమైనది.

ఇప్పుడు పూర్వ పక్షం వస్తుంది. "నేను ఈ భారతీయ తత్వశాస్త్రాలను ఎప్పుడూ చదవలేదు అనుకుందాం. వాటి గురించి నేనెప్పుడూ వినలేదు, మరి ఈ సైద్ధాంతిక ఆధారిత అవగాహన నాకెలా వస్తుంది?" ఇది మనకు వచ్చే ఒక ప్రశ్న ఎందుకంటే మనస్సు యొక్క దృష్టి మార్గాన్ని (చూసే మార్గం) పొందడానికి మనం వ్యక్తులకు అసాధ్యమైన ఆత్మ కోసం సిద్ధాంత ఆధారిత గ్రహణాన్ని వదిలించుకోవాలి అని గ్రంధాలు చాలా స్పష్టంగా చెబుతున్నాయి. అటువంటి మానసిక మార్గాన్ని మరియు నాలుగు ఉత్తమమైన సత్యాల యొక్క భావరహిత జ్ఞానాన్ని పొంది మనం ఆర్యులుగా మారుతాము, ఇందులో ఈ సిద్ధాంత ఆధారిత ఆత్మ అనేదే లేదు అనే భావనాత్మక జ్ఞానం కూడా ఉంటుంది.  

కాబట్టి, "నేనెప్పుడూ దీన్ని అధ్యయనం చెయ్యలేదు, అలాంటప్పుడు నేను దాని నుంచి ఎలా విముక్తి పొందగలను?" అనే దానికి అభ్యంతరం చెప్పడం సమంజసమే. దీనికి సమాధానం ఇలా ఇవ్వబడింది: "మొదలు లేని మనస్సు వల్ల, మనకు మొదలు లేని పునర్జన్మలు ఉన్నాయి. కాబట్టి, కొన్ని పూర్వ జన్మలలో, మనకు ఈ అబద్ధపు సిద్ధాంతాలను బోధించారు మరియు అవి నిజమని నమ్మించారు. ఎవరికి తెలియకుండానే ఆ తప్పుడు నమ్మకం ఇంకా అలాగే ఉంది" అని. ఇది ఒక సంతృప్తికరమైన సమాధానమా కాదా అనే దాన్ని మనం తర్వాత మాట్లాడుకోవచ్చు. ఏది ఏమైనా ఆ ప్రశ్నకు ఇచ్చిన సమాధానం ఇదే.

ఈ సిద్ధాంత ఆధారిత గ్రహణానికి అదనంగా, ఒక వ్యక్తి యొక్క అసాధ్యమైన సొంత స్వభావానికి దానికదే ఉద్భవించే గ్రహణ శక్తి కూడా ఉంటుంది. గెలుగ్ సంప్రదాయం అటువంటి అసాధ్యమైన ఆత్మను స్వయం సమృద్ధిగా తెలుసుకోగలిగినదిగా చెప్తుంది - శరీరాన్ని చూడటం లాంటి ఆత్మకు ఆధారం లేకుండా అది స్వయంగా తెలుసుకుంటుంది, ముందుగా మరియు తర్వాత ఏకకాలంలో ఇది తెలుసుకోబడుతుంది. గెలుగ్ రహిత టిబెటన్ సంప్రదాయాలు అలాంటి అసాధ్యమైన ఆత్మను ఆత్మ మరియు మనస్సు ఒకదానికొకటి స్వతంత్రంగా ఉనికిలో ఉన్నట్లు చెప్పాయి. అలా కాకుండా మనం మళ్ళీ గెలుగ్ వాదనకు కట్టుబడి ఉందాం.

స్వయం సమృద్ధిగా తెలిసిన ఆత్మ అంటే ఏమిటి? దీనికి ఒక సాధారణ ఉదాహరణ ఏమిటంటే: "ఎవరైనా 'నన్ను' నా కోసమే ప్రేమించాలని నేను కోరుకుంటాను, నా శరీరం కోసం కాదు, నా సంపద కోసం కాదు, కేవలం 'నన్ను' 'నా' కోసం మాత్రమే ప్రేమించాలని కోరుకుంటాను." ఎవరైనా వారి శరీరం, వారి వ్యక్తిత్వం, వారి పేరు నుండి వేరుగా ఉన్న "నన్ను" ని ప్రేమించవచ్చు. "నాకు ఆర్నీ తెలుసు." అవును, ఆర్నీ గురించి ఎవరికైనా ఎలా తెలుస్తుంది? ఆర్నీ గురించి తెలుసుకోవడానికి ఒక ఆధారం ఉంది. అతని పేరు మనకు తెలుసు. అతను ఎలా ఉంటాడో మనకు తెలుసు. ఒక వ్యక్తి గురించి ఏమీ తెలుసుకోకుండా మనం అతని గురించి ఏ చిన్న విషయాన్ని తెలుసుకోలేము. మనం వ్యక్తులుగా, ఆత్మలుగా, అలా ఉన్నామని ఊహించుకోవడం అనేది ఒక అసాధ్యమైన ఆత్మకు దానికదే తెలిసే విషయం. జంతువులకు కూడా అది ఉంటుంది. అందరికి అది ఉంటుంది. అటువంటి "నేను" సూక్ష్మమైన అసాధ్యమైన ఆత్మ, మరియు అది వదిలించుకోవడానికి మనకు చాలా సమయం పడుతుంది. ఆ నమ్మకాన్ని వదిలించుకున్నప్పుడే మనకు మోక్షం లభిస్తుంది.

అయితే ముందుగా ఈ సిద్ధాంత ఆధారిత అసాధ్యమైన ఆత్మ గురించి మాట్లాడుకుందాం, అది ఈ జన్మలో లేదా ఇంతకుముందు జన్మలో, ఈ బౌద్ధేతర భారతీయ తత్వశాస్త్రాల నుంచి మనం నేర్చుకున్నది.

మనం ఇంకా ముందుకు వెళ్లే ముందు అర్థం చేసుకోవాల్సిన ఇంకొక ముఖ్యమైన విషయం ఏమిటంటే, మనం ఒక ఆత్మ, ఒక వ్యక్తి గురించి మాట్లాడేటప్పుడు, బౌద్ధమతం అసాధ్యమైన ఆత్మను మాత్రమే తిరస్కరిస్తుంది. వ్యక్తులు లాంటి వాళ్ళు ఉండరని బౌద్ధమతం చెప్పడం లేదు. అది ఒక అసత్యం. సాంప్రదాయకంగా అన్ని భారతీయ బౌద్ధ సిద్ధాంత వ్యవస్థలు మరియు వాటి యొక్క గెలుగ్ మరియు గెలుగ్ రహిత వివరణలు అన్నీ దీనికి ఏకీభవిస్తాయి. ఈ బౌద్ధేతర భారతీయ తత్వశాస్త్రాలు చెబుతున్న అసాధ్యమైన మార్గాల్లో సాంప్రదాయక ఆత్మ ఉనికిలో లేదు, కాబట్టి మనం దాన్ని ఖండిస్తున్నాము. 

తిరస్కరించబడని ఆత్మను గుర్తించడం మరియు తిరస్కరించాల్సిన ఆత్మను వేరు చెయ్యడం చాలా ముఖ్యం అని గెలుగ్ సాంప్రదాయం నొక్కి చెప్తుంది. ఇక్కడ కాదు అని చెప్పలేని విషయం ఏమిటంటే, నేను ఇక్కడ కూర్చున్నాను మరియు నేను మీతో మాట్లాడుతున్నాను. మీరు అక్కడ కూర్చున్నారు, మరియు మీరు నాతో మాట్లాడుతున్నారు. ఇక్కడ ఎవరూ మీతో మాట్లాడటం లేదని కాదు, లేదా నేను ఎవరితోనూ మాట్లాడటం లేదని కాదు. ఇది అలా కాదు. మనం ఉనికిలోనే ఉన్నాము. ఒక జెన్ గురువు మనల్ని కర్రతో కొట్టి మనం ఉనికిలో ఉన్నామని నిరూపించేవాడు. టిబెటన్ బౌద్ధమతంలో మనం అలా చెయ్యము, కానీ మనం ఉన్నామని మమ్మల్ని నమ్మించడానికి ఇది చాలా ప్రభావవంతమైన పద్ధతి.

కాబట్టి, మనం ఉనికిలో ఉన్నాము, కానీ ఇక్కడ సమస్య ఏమిటంటే, మనం ఎలా ఉన్నాము అనే ఈ పిచ్చి ఆలోచన ఇంకా ఉంది. మన తలలో ఏదో ఒక చిన్న "నేను" అనేది ఉండి అని అనుకుంటూ, ఇప్పుడేం చెయ్యాలో నిర్ణయించుకుంటూ, బాగా ఆలోచిస్తూ, "ప్రజలు నన్ను ఇష్టపడతారా? నేను మంచివాడినేనా? నేను సరైన వాడిని కాదు" అని అనుకుంటూ ఉంటాము. అలాంటి "నేను" అనేది ఒక భ్రమ. ఇబ్బంది కలిగించే ఇదే ఎందుకంటే, మనం దాన్ని గుర్తించినప్పుడు, మనం దూకుడుగా ఉండి అత్యాశకు గురవుతాము, మనకు ఎప్పుడూ మన సొంత దారి ఉండాలి అని ఆలోచిస్తూ ఉంటాము. ఈ రకమైన "నేను" ని మనం ఖండించాలి. 

దీన్ని ఖండించాలంటే, దేన్ని ఖండించాలో మనకు ఒక స్పష్టమైన అవగాహన ఉండాలి. బౌద్ధమతంలో ప్రతిదీ చాలా ఖచ్చితమైనదిగా ఉండాలి, మరియు అది ఖచ్చితమైనది అయితే, మన అవగాహన కూడా ఖచ్చితమైనదే. మన అవగాహన ఖచ్చితమైనది అయినప్పుడు, నేను ఇంతకు ముందే చెప్పినట్లుగా, ధ్యానానికి మనకు ఒక మంచి ఆశయం ఉంటుంది. మనం దేనిపై దృష్టి పెడుతున్నామో అది అస్పష్టంగా ఉండకూడదు; అది అస్పష్టంగా ఉంటే, మన మనస్సులు పదునుగా మరియు స్పష్టంగా ఉండవు మరియు మనం చేసే ఏ ధ్యానం వల్ల ఉపయోగం ఉండదు.  

తిరస్కరించబడుతున్న వాటిని ఖచ్చితంగా గుర్తించగలగడం ఈ బౌద్ధేతర సిద్ధాంత వ్యవస్థలను అధ్యయనం చెయ్యడం యొక్క ఉద్దేశ్యం. ఎందుకంటే ప్రతి ఒక్కరూ మనమందరం వ్యవహరించే ఆత్మ లక్షణాలకు ఒక ప్రత్యామ్నాయ వివరణను ఇస్తారు - ఉదాహరణకు, ఆత్మ మరియు మనస్సు మధ్య సంబంధం ఏమిటి, మరియు ఆత్మ ఏదైనా గ్రహించగలదా? అని. వాళ్ళు ఈ సమస్యలపై బౌద్ధమత ఆలోచనలను సవాలు చేస్తారు, కాబట్టి మనం బౌద్ధమత అవగాహనను వారి నుంచి వేరు చెయ్యాలి మరియు ఏది సరైనదో నిర్ధారించుకోవాలి. 

ఈ బౌద్ధేతర భారతీయ వ్యవస్థలను మనం అధ్యయనం చేసినప్పుడు, వాటిని అహంకార భావనతో అధ్యయనం చెయ్యకపోవడమే ముఖ్యమని నేను అనుకుంటాను: "ఆ అజ్ఞానులు, మధ్యయుగ ప్రజలు అలా ఆలోచించారు", మనం ఏదో ఆదిమానవుల నమ్మకాలను అధ్యయనం చేస్తున్న శాస్త్రవేత్తలలాగా. ఈ బౌద్ధేతర వ్యవస్థలు చాలా అధునాతనమైనవి, వాటిని చెప్పిన గురువులు అస్సలు మూర్ఖులు కాదు. మనల్ని మనం పరీక్షించుకోవాలి, "నాలో అలాంటిదేమైనా ఉందా? నాకు ఈ రకమైన ఆలోచన ఉందా?" అని అనుకోకుండా - "అవును, నేను అలాంటివి నమ్మను" అని చెప్పకుండా - ఈ ఆలోచనా విధానాన్ని విశ్లేషించడానికి మరియు లోతుగా తెలుసుకోవడానికి చూడాలి.

ఈ బౌద్ధేతర తత్వాల యొక్క పూర్తి విషయాన్ని చూస్తూ మనలో వారి స్థానాలను పరిశీలించాల్సిన అవసరం లేదు. ఈ విషయాన్ని ఆ ఆలోచన నుంచి పట్టించుకునే మార్గం ఇదే: "ఇది ఎలా ఆచరణాత్మకం? ఇది నా జీవితంలో నాకు ఎలా సహాయపడుతుంది? నా ధ్యానంలో అది నాకు ఎలా సహాయపడుతుంది?" కాకపోతే, మనం యూనివర్సిటీలో తులనాత్మక మతాన్ని కూడా అధ్యయనం చెయ్యవచ్చు, మరియు బౌద్ధమతం అంటే అది మాత్రమే కాదు.

ఇది చాలా గందరగోళంగా ఉండదని నేను అనుకున్నాను - ఆత్మ, స్వయం, మరియు సాంఖ్య ఏమి చెబుతుందో, న్యాయ ఏమి చెబుతుందో మరియు బౌద్ధమతం ఏమి చెబుతుందో అని చూడటానికి. ఈ సాంఖ్య, న్యాయ సిద్ధాంతాల్లో కొన్నింటిలా మనల్ని మనం తలుచుకుంటామా అని పరీక్షించుకుంటాం. 

సాధారణంగా, తిరస్కరించబడుతున్న సిద్ధాంత ఆధారిత ఆత్మకు మూడు లక్షణాలు ఉన్నాయి:

స్థిరమైనది

ఈ మొదటి లక్షణాన్ని చెప్పడానికి మనం "శాశ్వతం" అనే పదాన్ని వినవచ్చు. ఈ పదం యొక్క అనువాదం మనల్ని తప్పుదారి పట్టించవచ్చు, ఎందుకంటే "శాశ్వతం" అనేది రెండు వేరే వేరే అర్థాలను కలిగి ఉంటుంది. 

• "శాశ్వతం" అంటే నిత్యమైనది అని అర్థం. ఆత్మ నిత్యమైనది అని బౌద్ధమతం వాదిస్తుంది; దానికి ఏ మొదలు లేదు, ఏ అంతం లేదు. అది అసలు సమస్య కాదు.
• "శాశ్వతం" యొక్క మరొక అర్థం ఏమిటంటే, అది మారనిది అని, మరియు అదే  ఇక్కడ ఉండిపోతుందని అర్థం. ఇది దేని వల్ల ప్రభావితం చెందదు మరియు అలా ఇది మారదు. అది ఏమీ చెయ్యదు; ఇది దేన్నీ ప్రభావితం చెయ్యదు. 

"స్థిరమైనది" అనేది ఆ అర్థం కోసం నేను ఉపయోగించే పదం: దేనితోనూ ప్రభావితం కాని స్థిరమైన "నేను" కోసం.

భాగం కానిది

రెండవ లక్షణం "ఒకటి". ఈ సందర్భంలో "ఒకటి" అంటే ఏమిటి? దీని అర్థం భాగం కానిది అని; ఆత్మకు ఏ భాగాలు ఉండవు. మిగతా అన్నింటికీ భాగాలుంటాయి. కొన్ని బౌద్ధమత తత్వశాస్త్రాలు పాక్షిక పరమాణువులు మరియు ఈ రకమైన విషయాల గురించి చెబుతున్నాయి. ఇప్పుడు వాటి గురించి మనకు వద్దు. సాధారణంగా, ప్రతి దానిలో భాగాలు ఉంటాయి, కానీ ఈ తత్వశాస్త్రాలలో చెప్పిన "నేను" లో ఎటువంటి భాగాలు ఉండవు. ఇది ఒక ఏకశిలా విషయం. 

కొన్ని తత్వశాస్త్రాలు ఇది విశ్వం యొక్క పరిమాణం అని చెబుతాయి, ఉదాహరణకు వేదాంత ఆలోచనలో, ఇది చాలా ఆధునిక హిందూ తత్వశాస్త్రాలలో ఉపయోగించే నిజమైన తత్వశాస్త్రం. అప్పుడు, మనకు ఈ "ఆత్మ అంటే బ్రహ్మ" మరియు "విశ్వంతో ఒకటి" అనే రకం ఉంటుంది, కాబట్టి ఆ అర్థంలో భాగం లేనిది మరియు అన్ని భాగాలు ఒక భ్రమ. లేదా ఆత్మ అనేది ఏదో ఒక చిన్న బిందువు లాంటిది, అలా దానిలో భాగాలు ఉండవు. ఈ సందర్భంలో "ఒకటి" అంటే అదే.

స్వతంత్రమైన

మూడవ లక్షణం ఏమిటంటే, ఆత్మ, ఇది ఏ విషయంతో అయినా పూర్తి స్వతంత్రంగా ఉండగలదు - ఇంకొక మాటలో చెప్పాలంటే, శరీరం లేదా మనస్సు నుంచి స్వతంత్రంగా ఉంటుంది - విముక్తి పొందినప్పుడు. ఈ లక్షణం ఒక జీవితకాలం నుంచి జీవితకాలానికి ఏమి వెళ్తుందో సూచించదు. ఉదాహరణకు న్యాయ అనే కొన్ని తత్వశాస్త్రాలు ఆత్మ పునర్జన్మ అని చెబుతాయి. సాంఖ్య అది నిజం కాదని చెబుతుంది; దీనికి కాస్త వేరే వివరణ ఉంది. కాబట్టి ఇక్కడ "స్వతంత్రం" అంటే ఆత్మకు విముక్తి లభించినప్పుడు అని అర్థం.

దీనికి తోడుగా, స్వతంత్రంగా ఉన్నప్పుడు శరీరం మరియు మనస్సు నుంచి వేరుగా ఉండగల ఈ స్థిరమైన, ఏకశిలా ఆత్మ శరీరం మరియు మనస్సుతో కలిసి ఉన్నప్పుడు మూడు అదనపు లక్షణాలను కలిగి ఉంటుంది: 

• ఆ శరీరాన్ని, మనస్సును కలిగి ఉంది. ఒకరకంగా చెప్పాలంటే వాటిని సొంతం చేసుకుంది.
• ఇది వాటి నివాసిగా వాటి లోపల నివసిస్తుంది.
• ఇది వాటిని ఉపయోగించుకుంటుంది మరియు కంట్రోల్ చేస్తుంది. కళ్ల నుంచి వచ్చే స్క్రీన్ పై, చెవుల నుంచి వచ్చే లౌడ్ స్పీకర్ పై వచ్చే సమాచారాన్ని తీసుకుని, ఆ తర్వాత శరీరాన్ని నియంత్రించేందుకు బటన్లు నొక్కి అది అనుకున్నది చేస్తున్నట్టు తలలో కూర్చొని చిన్న "నేను" లాగా ఉన్నట్లు అనిపిస్తుంది.

శరీరం, మనస్సులలో నివాసిగా, యజమానిగా, నియంత్రకుడిగా జీవిస్తూ, "ఇవి నావి - నా శరీరం, నా మనస్సు, నా వ్యక్తిత్వం, నా ఆలోచనలు" అని ఈ ఆత్మ అనుకుంటుంది. ఇది బౌద్ధమతం ఖండించే ఆత్మ, అదే "నేను". 

అయితే, బౌద్ధమతం ఈ బౌద్ధేతర భారతీయ తత్వశాస్త్రాలతో దేన్ని పంచుకుంటుంది అంటే, ఆత్మ - బౌద్ధమతం ప్రకారం, సాంప్రదాయక ఆత్మ, తప్పుడు ఆత్మ కాదు - ఇది నిరాకారమైనది మరియు శాశ్వతమైనది. ఇది ఏదో ఒక రకమైన భౌతిక పదార్థం కాదు. ఇది ఒక జీవితకాలం నుంచి ఇంకొక జీవితకాలానికి కొనసాగుతూ వెళ్తుంది, దీనికి ప్రారంభం మరియు అంతం అనేది ఏమీ లేదు. 

ఆత్మ యొక్క మరికొన్ని లక్షణాలను మరియు సాంఖ్య, న్యాయ మరియు బౌద్ధమతం వాటిని ఎలా బలపరుస్తాయో చూద్దాం. ముఖ్యంగా ఆత్మకు, మనస్సుకు, చైతన్యానికి మధ్య ఉన్న సంబంధాన్ని మనం ఇక్కడ పరిశీలిద్దాం. ఆత్మకు ఏమైనా తెలుస్తుందా?

ఆత్మ ఒక నిష్క్రియాత్మక చైతన్యమని సాంఖ్య చెప్తుంది. ఇది సాధారణమైనది, అసలు ఎప్పుడూ చురుకుగా ఉండదు, స్వభావ రీత్యా, ఇది ఏ వస్తువును గుర్తించలేదు. ఇది కేవలం ఒక చైతన్యం మాత్రమే.

"నేనూ అలా ఆలోచిస్తున్నానా?" అని మనం పరిశీలించాలి. ఉదాహరణకు, మనం నైంగ్మా తత్వశాస్త్రాన్ని అనుసరిస్తున్నాము, మరియు రిగ్ పా గురించి నేర్చుకుంటాము. అది "స్వచ్ఛమైన అవగాహన" అని అనుకుందాం. ఇది నిరాకారమైనది మరియు దీనికి ప్రారంభం మరియు అంతం లేదు. దీన్నే మనం "నేను" అని అనుకుంటున్నామా? ఈ బౌద్ధేతర పూర్వ పక్ష వాదనలతో మనం ఈ విధంగా పని చెయ్యడం ప్రారంభిస్తాము.

స్వచ్చమైన అవగాహన కాబట్టి, రిగ్ పా అనేది వస్తువు లేని నిష్క్రియాత్మక చైతన్యమేనా? సరే, రిగ్ పా అనేది ద్వందమైనది కాదు అని మనం వింటున్నాం. దాని అర్థం ఏమిటి? అంటే ఏ వస్తువు లేదని దాని అర్థమా? అప్పుడు మనం "వస్తువు" మరియు "విషయం" అనే పదాలను వింటాము, ఇవి నిజంగా టిబెటన్ పదాల అర్థం కాదు. ఆంగ్లంలో "విషయం" అంటే ఒక వ్యక్తి అని అర్థం, కానీ టిబెటన్ లో "ఒక వస్తువును కలిగి ఉన్నవాడు" అని అర్ధం, మరియు ఇది చైతన్యం, అంటే ఒక మనస్సును సూచిస్తుంది. ఆ తర్వాత ఈ పదాలను "ద్వంద సబ్జెక్ట్/ఆబ్జెక్ట్" అనే వ్యక్తీకరణలో ఉపయోగిస్తారు. దాని అర్థం ఏమిటి? దీని అర్థం ఏ వస్తువు లేదు అనా - రిగ్ పా అనేది కేవలం స్వచ్ఛమైన అవగాహనేనా, సాంఖ్య ఆత్మగా చెప్పుకునే నిష్క్రియాత్మక చైతన్యం లాగా ఉంటుందా? అవును, ఇది అలా ఉండకపోవచ్చు.

ఈ సందర్భంలో "ద్వంద" అంటే జ్ఞానం యొక్క వస్తువు మరియు దాని అభిజ్ఞా వస్తువుగా తీసుకునే మనస్సు లేదా చైతన్యం స్వతంత్రంగా ఉనికిలో ఉన్న రెండు వస్తువులుగా ఉనికిలో ఉండవు అని అర్ధం. అవి నిజంగా స్థాపించబడిన, సొంతగా-స్థాపించబడి ఉనికిని కలిగి ఉండవు, వాటి చుట్టూ పెద్ద గోడలు ఉంటాయి, సంబంధం లేని, స్వతంత్ర విషయాలుగా. నిజానికి, మనస్సు మరియు దాని వస్తువులు అలా ఉండవు. అలా చేస్తే, అవి సంభాషించలేవు; మనకు ఏమీ తెలియదు. కానీ మనస్సు మరియు దాని వస్తువు వేర్వేరుగా మరియు సంబంధం లేనివి అవ్వడం వలన, అవి కూడా ఒకేలా ఉండవు. కేవలం రిగ్ పా, స్వచ్చమైన అవగాహన, అసలు వస్తువులు లేకుండా, అది "నేను" అని ఉండదు. అది "నేను" అని బౌద్ధమతం కూడా చెప్పదు. కాబట్టి, రిగ్ పా, స్వచ్ఛమైన అవగాహన అనే బౌద్ధమత వాదన కేవలం నిష్క్రియాత్మక చైతన్యం మరియు స్వభావ రీత్యా ఏ వస్తువు లేని ఆత్మ యొక్క సాంఖ్య స్థానం కాదు.

ఆత్మ, మనస్సు ఒకేలా ఉండవని బౌద్ధమతం చెబుతోంది. అప్పుడు ఈ విషయంలో న్యాయ యొక్క పూర్వ పక్ష వాదనను మనం పరిగణనలోకి తీసుకోవాలి. ఆత్మకు సహజంగానే అవగాహన లక్షణం లేదని - చైతన్యం లేదని, అవగాహన లేదని న్యాయ చెబుతుంది. అది ఏమిటి? దానికి మనకు సంబంధం ఏమిటి? "నేను" ఉందని, ఆ తర్వాత చైతన్యం యొక్క లక్షణం ఉన్న మనస్సు ఉందని, "నేను" మనస్సును కలిగి ఉండటానికి మరియు విషయాలను తెలుసుకోవడానికి మెదడును ఉపయోగిస్తుందని మనం అనుకుంటున్నామా? "నాకు" అనే దానికి కూడా అవగాహన ఉందా? "నాకు" మరియు మనసుకు ఉన్న సంబంధం ఏమిటి? న్యాయ వాదనను పరిగణనలోకి తీసుకున్నప్పుడు ఈ రకమైన ప్రశ్నలకు మనం సమాధానాలు ఇవ్వగలగాలి.

ఆత్మ అనేది వస్తువు లేని ఒక నిష్క్రియాత్మక చైతన్యం అని సాంఖ్య చెబుతుంది; ఆత్మకు అస్సలు అవగాహన లేదని న్యాయ చెప్తుంది. బౌద్ధమతం ఆ రెండిటినీ అస్సలు పట్టించుకోదు. బౌద్ధమతం ఏమి చెబుతుందంటే, ఆత్మ వస్తువులను గ్రహించదు అని చెప్తుంది.

ఇది ఒక ఆసక్తికరమైన విషయం. దీని గురించి మనకు అంతగా తెలియకపోవచ్చు, కానీ మనం ఆ వస్తువులను కలిగి ఉన్నవాటి గురించి, వస్తువులను గ్రహించే వాటి గురించి మరియు విషయాలు తెలిసిన వాటి గురించి మాట్లాడినప్పుడు, మన కళ్ళు వేటినో చూస్తున్నాయని మనం సరిగ్గా చెప్పలేము. ఎందుకంటే కళ్ళు మాత్రమే చూస్తూ మనం చూడటం లేదని చెప్తే దానికి అస్సలు అర్థం లేదు. ఏదేమైనా, బౌద్ధమతంలో అంగీకరించబడిన ఆత్మ, ఏదో తెలుసుకోవడానికి ఉన్న ఒక మార్గం కాదు. చైతన్యం, మనస్సు, ఏదో ఒక విషయం గురించి తెలుసుకోవడానికి ఉండే ఒక మార్గం. ఆత్మ ఒక విషయం గురించి తెలుసుకోవడానికి ఉన్న మార్గం కానప్పటికీ, దానికి విషయాలు తెలుసు, మనకు విషయాలు తెలుసు.

ఇది అర్థం చేసుకోవడం సులభం కాదు, కానీ ఇది రెండు విపరీతాలను ఎలా దూరం పెడుతుందో మనం చూడవచ్చు. ఒకటి ఆత్మ అనేది తెలుసుకునే మార్గమే కానీ దానికి ఏమీ తెలియదనేది సాంఖ్య స్థితి, రెండవది ఆత్మ అనేది తెలుసుకునే మార్గం కాదని, దానికి కూడా ఏమీ తెలియదనేది న్యాయ స్థితి. బౌద్ధమతం ప్రకారం, ఆత్మ అనేది ఏదైనా తెలుసుకోవడానికి ఒక మార్గం కాదు, కానీ అది విషయాలను బాగానే తెలుసుకుంటుంది. ఒక రకంగా చెప్పాలంటే ఇది ఈ రెండు విపరీతాలను నివారించే మధ్య మార్గం లాంటిది. దీని గురించి మనం ఆలోచించాలి. 

బౌద్ధమత ఆలోచన ప్రకారం, ఆత్మ విషయాలను ఎలా తెలుసుకుంటుంది?

ఈ ప్రశ్నకు సమాధానం చెప్పాలంటే ముందుగా ఆత్మ అసలు ఎలాంటిదో అని మనం అర్థం చేసుకోవాలి. ప్రతి క్షణంలో మారే మూడు రకాల విషయాలు ఉన్నాయి: 

1. ఒకటి భౌతిక విషయాల రూపాలు: దృశ్యాలు, శబ్దాలు, వాసనలు, అభిరుచులు, భౌతిక అనుభూతులు మరియు కళ్ళ యొక్క ఫోటోసెన్సిటివ్ కణాలు లాంటి వాటికి సంబంధించిన భౌతిక సెన్సార్లు. కలల్లో కనిపించే దృశ్యాలు, శబ్దాలు లాంటి మానసిక చైతన్యం ద్వారా మాత్రమే మనం తెలుసుకోగలిగే సూక్ష్మ రూపాలు కూడా ఉన్నాయి. 
2. ఆ తర్వాత, ఒక విషయం గురించి తెలుసుకోవడానికి వేరే మార్గాలు ఉన్నాయి. ఎప్పుడూ ఏదో ఒకటి ఉంటుంది. సాంఖ్య విషయాన్ని తెలుసుకోవడానికి ఒక మార్గం మాత్రమే ఉండదు - ఇందులో "అవగాహన" అనేది ఏదో ఒక విషయం మీద ఆధారపడి మాత్రమే ఉత్పన్నమవుతుంది. కంటి స్పృహ, చెవి స్పృహ, మానసిక స్పృహ, కోపం, అనుబంధం, ప్రేమ, ఏకాగ్రత, బుద్ధిపూర్వకత, దేని గురించి అయినా సంతోషంగా ఉండటం, దేని గురించి అయినా అసంతృప్తిగా ఉండటం మొదలైనవి దేనినైనా తెలుసుకోవడానికి మార్గాలు. ఇవన్నీ ఏదో ఒక విషయాన్ని తెలుసుకోవడానికి ఉండే మార్గాలు. 
3. మూడవ రకం ఏమిటంటే ఈ మొదటి రెండింటిలో లేని విషయాలు క్షణ క్షణానికి మారుతూ ఉండేవి. ఒక సులభమైన ఉదాహరణ వయస్సు. వయస్సు శారీరక విషయం యొక్క రూపం కాదు, లేదా ఇది ఏదో తెలుసుకోవడానికి ఒక మార్గం కాదు, అయినా కానీ ఇది ఎప్పుడూ పెరుగుతూనే ఉంటుంది..

ఆత్మ ఆ మూడవ రకం స్థిరంగా లేని స్థితిలో ఉంటుంది. ఇది క్షణ క్షణానికి మారుతూ ఉంటుంది మరియు ఇది శారీరక విషయం గురించి తెలుసుకోవడానికి ఉన్న మార్గం కాదు. అందుకనే, ఇది ఒక అవసరం లేని స్థితి. ఒక ప్రేరణ విషయం అనేది ఒక ఆధారం లేకుండా స్వతంత్రంగా ఉనికిలో ఉండేది లేని లేదా అస్సలు తెలుసుకోలేనిది. ఉదాహరణకు, వయస్సు దాని ఆధారంతో స్వతంత్రంగా ఉనికిలో ఉండదు లేదా ఏమీ తెలియకుండా ఉండదు, దాని వయస్సు ఎంత. అదే విధంగా, ఒక వ్యక్తి, ఒక ఆత్మ, దాని ఆధారం నుంచి స్వతంత్రంగా ఉనికిలో ఉండలేడు లేదా తెలుసుకోలేడు, ఆత్మ యొక్క ప్రేరణకు ఆధారం శరీరం, మనస్సు మొదలైన కలయికల వ్యక్తిగత కొనసాగింపు. కొన్ని భారతీయ బౌద్ధమత సిద్ధాంత వ్యవస్థలు దానికన్నా ఖచ్చితంగా ఉంటాయి. ఉదాహరణకు, మానసిక చైతన్యం ప్రతి క్షణంలోనూ ఉంటుంది కాబట్టి, ఆత్మ అనేది మానసిక చైతన్యంపై ఆధారపడిన ఒక ప్రేరణ అని, ఆత్మ ఉనికిలో ఉండదని లేదా మానసిక చైతన్యం నుంచి స్వతంత్రంగా తెలుసుకోదని సౌంతాంత్రిక మరియు స్వతంత్రిక వాదించారు. 

ఈ రెండు సిద్ధాంత వ్యవస్థలు ఇంకొక అడుగు ముందుకేసి ఆత్మ యొక్క నిర్వచించే లక్షణం మానసిక చైతన్యం వైపు కనిపిస్తుందని చెబుతాయి. ఇంకొక మాటలో చెప్పాలంటే, మానసిక చైతన్యం అనేది దాని మరియు ఆత్మ రెండింటి యొక్క నిర్వచించే లక్షణాలను కలిగి ఉంటుంది. ఇది చాలా అర్థవంతమైనది. మనలో చాలా మంది మన మనస్సుతో స్వయంచాలకంగా గుర్తించబడతాము, కదా? ఇది మన తలలో ఎప్పుడూ మాట్లాడే మన గొంతు వల్ల కావచ్చు - అది "నేను" అని మనం అనుకుంటాము.

కాబట్టి, ఆత్మ ప్రేరణకు ఆధారం, మానసిక చైతన్యం, మరియు వాటికి అన్ని విషయాలు తెలుసు కాబట్టి, ఆత్మకు కూడా విషయాలు తెలుస్తాయి. కాకపోతే ఆత్మకు ఏదైనా ఎలా తెలుస్తుందో వివరించడం కష్టం. ఆత్మకు ఏమీ తెలియకపోతే, ఆత్మకు అవగాహన లేదనే న్యాయ విపరీత స్థితికి మనం పడిపోతాం. అలాంటప్పుడు మనకు ఏదైనా తెలుసు, ఏదైనా చూడగలం అని మనం ఎలా చెప్పగలం? ఇది తెలివితేటలకి విరుద్ధం. ఇది మన అనుభవానికి మరియు ప్రపంచానికి వ్యతిరేకంగా ఉంటుంది.

బౌద్ధమతం, ఈ రెండు సిద్ధాంత వ్యవస్థల ద్వారా వివరించినట్లుగా, ఆత్మకు విషయాలు తెలుసని చెప్తుంది, ఎందుకంటే దాని ఆధారం, మానసిక చైతన్యం, విషయాలను తెలుసుకోవడం మరియు ఆత్మ యొక్క నిర్వచించే లక్షణాన్ని కలిగి ఉండటం వల్ల, ఇది ఆత్మను ఏదో ఒకటి తెలుసుకోవాలనే విషయంగా చెయ్యదు. ఆత్మ మానసిక స్పృహతో సమానం కాదు. అదే జరిగితే, మనం సాంఖ్య తీవ్రతకు దగ్గరవుతాము, ఆత్మ అనేది మామూలు అవగాహన - మానసిక చైతన్యానికి ఎప్పుడూ ఒక విషయం ఉన్నట్లే, ఆత్మకు కూడా ఒకటి ఉంటుందని మనం అంగీకరించాలి.

ఇక్కడ మనం పరిశీలించాలి: మనం గుర్తించబడేది అలానేనా - మన మనస్సుగా? నేను చెప్పినట్లుగా, మనలో చాలా మందికి మనం అలాగే అనిపిస్తాము, మరియు మనం కూడా అదే ఆలోచిస్తాము. "నేను" అనే సొంత-అవగాహన ఉన్న చైతన్యం ఉంటుందని మనం అనుకుంటాము మరియు నమ్ముతాము, అది "నేను" అన్నట్టు ఆలోచించి అదే జీవితం నుంచి జీవితాంతం కొనసాగుతుంది. బౌద్ధమతం చెప్పేది అది కాదు. ఇది సాంఖ్యులు చెప్పేదానికి దగ్గరగా ఉంటుంది. కాబట్టి, ఈ పూర్వ పక్ష విషయాన్ని అధ్యయనం చెయ్యడం మరియు దానితో పని చెయ్యడం యొక్క సమానత్వాన్ని మనం చూడటం ప్రారంభిస్తాము. ఇది ఆంత్రోపాలజీ లేదా తులనాత్మక మతం కాదు. మనం నిజ జీవితంలో నమ్మే దానితో ఇది ముడిపడి ఉంటుంది.

అలాంటప్పుడు ఈ పూర్వపక్ష మార్గాల్లో ఆలోచిస్తే ఎలాంటి పరిణామాలు సంభవిస్తాయో మనం విశ్లేషించుకోవాలి. మన మనస్సుతో మనం గుర్తించబడితే, అప్పుడు ఏమవుతుంది? దాని నుంచి ఎలాంటి ఇబ్బందులు, మరియు ఎలాంటి సమస్యలు వస్తాయి? మనకు అల్జీమర్స్ వ్యాధి వచ్చినప్పుడు లేదా యుక్త వయస్సు వచ్చినప్పుడు ఎలా ఉంటాము? నాకు బాగా గుర్తుంది: మా అమ్మకు అల్జీమర్స్ వ్యాధి ఉంది. అప్పుడు ఆమె ఎవరినీ గుర్తుపట్టేది కాదు. ఆమెను మంచం మీద పడుకోబెడితే అక్కడ ఎలా పడుకోవాలో కూడా ఆమెకు తెలిసేది కాదు. కళ్లజోడు ఎలా వేసుకోవాలో ఆమెకు తెలియదు. ఆమెకు అసలు ఏమీ తెలియదు. అది చూసి చాలా బాధగా అనిపించి నా చెల్లెలు ఆమెను చూసి "తను మన అమ్మ కాదు" అని చెప్పేది. కానీ తను మా అమ్మ కాకుండా పోతుందా? ఆమెకు ఇప్పుడు మనసు లేదు కాబట్టి ఆమె ఇప్పుడు ఎవరికీ తెలియని వ్యక్తా? అందులో అసలు ఏ అర్థం లేదు. ఇంతకీ, మా అమ్మ ఎవరు? ఆ వ్యక్తి ఎవరు? కేవలం మన మనస్సుతో గుర్తించడం వల్లనే ఈ పరిస్థితులు మన ముందు ఉన్నాయి.

"నాకు మైండ్ పోతుంది." "నా మైండ్ ఏమీ పని చెయ్యట్లేదు. నేను నేనుగా లేను" అని మనం కొన్నిసార్లు అంటూ ఉంటాము. కానీ దాని అర్థం ఏమిటి? "నేను నా సరైన మైండ్ లో లేను." మనకు చాలా వింత భావాలు వస్తాయి, అవి కేవలం భావాలు మాత్రమే కాదు, నిజానికి మనం ఆలోచించే విధానమే కాకుండా మనకు కూడా అలాగే అనిపిస్తుంది. ఇది మనం ఆలోచించాల్సిన విషయం. ఇలాంటి ఒక వింత భావంలో ఒక సాయంత్రమంతా గడిపేస్తాం. వాటి లిస్ట్ చాలానే ఉంది.

మనం ముందుకి వెళ్దామా, లేదా దీని గురించి ఆలోచించడానికి మీరు కాస్త సమయం తీసుకుంటారా?

"నేను" అనేది మామూలు చైతన్యమా - అది కేవలం మనస్సు మాత్రమేనా? లేక "నేను" అనేది ఏమీ తెలియని విషయమా; మనసు అనేది వేరుగా ఉంటుందా? అదే నిజమైతే మనకేమీ తెలియదు. మన మనసుకు మాత్రమే తెలుసు, అది మన మనసు కాదని, మరి మనం ఎవరు?

కానీ గ్రహించిన వ్యక్తికి స్పృహ అనేది ఉండదు. 

మీరు ఒక బుద్ధునికి, కేవలం రిగ్ పా, స్వచ్ఛమైన అవగాహన, సాధారణ చైతన్యం ఉందని అనుకుంటే, సరే. బుద్ధుడికి సాధారణ స్పృహ ఉండదు. బుద్ధుడికి అన్ని విషయాలు తెలుస్తాయి. బుద్ధుడు సర్వ జ్ఞాని. ఇది బుద్ధుని ప్రధాన లక్షణాలలో ఒకటి. బుద్ధుడికి అన్నీ తెలుసు.

బుద్ధుడికి మనసు ఉంటుందా?

బుద్ధుడికి ఖచ్చితంగా మనసు ఉంటుంది. విషయాల గురించి తెలుసుకోవడానికి అనేక మార్గాలు ఉన్నాయి, కాబట్టి బుద్ధుడికి విషయాల గురించి తెలుసుకోవడానికి సూక్ష్మమైన, స్వచ్ఛమైన ఉంటుంది. నైంగ్మాలో, మనం దీన్ని "రిగ్ పా, స్వచ్ఛమైన అవగాహన" అని పిలుస్తాము. ఇతర టిబెటన్ తాంత్రిక సంప్రదాయాలలో, మనం దీన్ని "స్పష్టమైన కాంతి మనస్సు" అని పిలుస్తాము. అంటే బుద్ధుడికి ఏమీ తెలియదని కాదు. నిజానికి, బుద్ధుడికి అన్ని విషయాలు తెలుసు. బుద్ధుడు సర్వజ్ఞుడు మరియు సమస్త ప్రాణుల పట్ల కరుణను కలిగి ఉంటాడు. కరుణ అనేది విషయాలను తెలుసుకోవడానికి ఒక మార్గం. అయితే, ఒక బుద్ధునికి మనకున్న స్థూలమైన మానసిక స్థాయిలు ఉండవు, భావాత్మక స్థాయి లాంటివి. బుద్ధుని సర్వజ్ఞుడైన రిగ్ పా లేదా సర్వజ్ఞుడైన స్పష్టమైన కాంతి మనస్సుకు ఆ విధంగా విషయాలు తెలియవు.

మనం ధర్మాన్ని ఆచరిస్తే, ఏమి మెరుగుపడుతుంది? 

మానసిక కొనసాగింపు మరియు విస్తరణ ద్వారా, ఆత్మ, వ్యక్తి, "నేను" అన్నీ మెరుగుపడుతున్నాయని మీరు చెప్పాల్సి ఉంటుంది, ఇది ఆ మానసిక కొనసాగింపుపై ఆధారపడిన ప్రేరణ. 

కేవలం మానసిక స్పృహ మాత్రమే కాదు, పంచ కలయికలతో కూడిన మానసిక స్పృహ కూడా ఏ అంతం లేకుండా క్షణం క్షణం సాగుతుంది. ఇది బుద్ధత్వంలో కూడా కొనసాగుతుంది - దాని మెరుగుదల యొక్క ఆఖరి బిందువు. ఆ మానసిక కొనసాగింపును ఆసరాగా చేసుకుని "నేను" అనే ఆత్మ ఉంటుంది. ప్రతి క్షణంలోనూ మనం "నేను" అని ఆలోచిస్తే, ప్రతి క్షణంలో దానికి ఆధారమైన కలయికలు మారుతూ ఉంటాయి, ఒక రకంగా ఆత్మ కూడా మారుతుంది. 

ఆత్మ అనేది ఒక స్థిరంగా లేని విషయం. "నేను" యొక్క అన్ని క్షణాల గురించి మనం ఆలోచించినప్పుడు, లేబులింగ్ కోసం ఆ "నేను" ఆధారంగా మానసికంగా లేబుల్ చెయ్యబడిన "నేను" వర్గం ద్వారా భావాత్మకంగా చేస్తాము. మరియు "నేను" అనే వర్గం మరియు దాని ద్వారా, "నేను" యొక్క ప్రతి క్షణం "నేను" అనే పదం యొక్క హోదాకు ఒక గుర్తింపుగా ఉపయోగపడుతుంది. కానీ ఆత్మ, "నేను" అనేది "నేను" అనే పదం కాదు. ఈ పదం "నేను" అనే దాన్ని సూచిస్తుంది.

నేను ఇక్కడ నా క్లాసిక్ ఉదాహరణను ఇవ్వాలని అనుకుంటున్నాను. అదే సినిమా. మన దగ్గర స్టార్ వార్స్ అనే ఒక సినిమా ఉందనుకుందాం. సినిమాలో ప్రతి క్షణం వేరుగా ఉంటుంది. ఇప్పుడు, స్టార్ వార్స్ అనేది "స్టార్ వార్స్" అనే టైటిల్ కాదు. అది కేవలం దాని పేరు మాత్రమే. అది సినిమా కాదు. అది సినిమా పేరు, స్టార్ వార్స్ సినిమా అంటే కేవలం ఒక్క క్షణం మాత్రమే కాదు. ఆ సినిమాలోని అన్ని సన్నివేశాల ఆధారంగా మనం పెట్టిన టైటిల్ 'స్టార్ వార్స్' అనేది ఆ సినిమాను సూచిస్తుంది. 

స్టార్ వార్స్ సినిమా మొత్తం ఒక్క క్షణంలో జరుగుతుందా? కాదు కదా. స్టార్ వార్స్ అనే సినిమా ఉందా? అవును, ఉంది. మనం స్టార్ వార్స్ సినిమా చూశామా? అవును, చూశాం. మనం ఏం చూశాం? ఒక సమయంలో ఒక్క క్షణం మాత్రమే చూశాం. రెండో క్షణాన్ని చూసినప్పుడు, ఆ మొదటి క్షణం ఇక ఆడటం లేదు. అయితే మనం ఏం చూశాం?

సరే, ఆత్మ, "నేను" కూడా అలాంటిదే. "నేను" అనే పదం మన అనుభవంలోని ప్రతి క్షణం ఆధారంగా సూచిస్తుంది. మనం బుద్ధునిగా ఉన్నప్పుడితో సహా, ప్రారంభం మరియు అంతం లేని అనుభవం యొక్క ప్రతి క్షణం ఐదు కలయికలు, ఐదు పూర్తి అనుభవ విషయాలతో కలిసి ఉంటుంది, ఇది కేవలం ఒక వర్గీకరణ స్కీమ్. ఇది ఐదు పెట్టెల రూపంలో ఆకాశంలో ఉండదు. ప్రతి క్షణంలో, ఈ ఐదు కలిసి ఉన్న సమూహాల నుంచి ఒకటి లేదా అంతకంటే ఎక్కువ విషయాలు వస్తాయి, మరియు ఈ సమూహాలలో ప్రతి ఒక్కటి వేర్వేరు రేట్లలో మారతాయి. కాబట్టి, సినిమాలలో లాగానే, స్థిరంగా ఏమీ ఉండదు - మనం ప్లాస్టిక్ చిత్రం గురించి మాట్లాడటం లేదు. స్థిరంగా ఏమీ లేనప్పటికీ, ఇప్పటికీ ఒక సినిమా ఉంటుంది, మరియు ఆ సినిమాకు మనం "స్టార్ వార్స్" అనే పేరు పెట్టవచ్చు. నా విషయంలో ఆ పేరు "నేను" అని. ఒక్కో జన్మలో మనకు ఒక్కొక్క పేరు ఉంటుంది. అవి దేనితో సంబంధాన్ని కలిగి ఉండవు. ఇది ఆరంభం మరియు అంతులేని కొనసాగింపు అంతా "నేను" మాత్రమే; ఇది వ్యక్తిగతమైనది. స్టార్ వార్స్ మధ్యలో "రోజ్ బెర్రీస్ బేబీ" లేదా అలాంటిది ఇంకొక లాగా ఏమీ మారదు. ఇది ఒక వ్యక్తిగతమైన సినిమాగా మాత్రమే ఉంటుంది.

ఎప్పుడూ ఉన్న కలయికలలో ఒకటి, మనం కేవలం ఇంద్రియ చైతన్యం యొక్క స్థూల స్థాయిలో మాట్లాడుతున్నామా, లేదా భావనాత్మక ఆలోచన మరియు కల యొక్క సూక్ష్మ స్థాయిలో మాట్లాడుతున్నామా లేదా రిగ్ పా లేదా స్పష్టమైన కాంతి యొక్క సూక్ష్మ స్థాయిలో మాట్లాడుతున్నామా అని తెలుసుకోవడమే. అది ఎప్పుడూ ఉంటుంది. ఆ సూక్ష్మమైన మనస్సుకు ఎప్పుడూ ఒక వస్తువు ఉంటుంది కాబట్టి, అది ఆత్మకు తెలుసు, "నాకు" తెలుసు అని మనం చెప్పవచ్చు, ఎందుకంటే ఆత్మ అనేది మానసిక కొనసాగింపును దాని ప్రాతిపదికగా తీసుకుంటుంది.

ఆత్మ మనసుకు ఎలా వేరుగా ఉంటుంది?

మనస్సు అనేది విషయాల గురించి తెలుసుకోవడానికి ఒక మార్గం, మరియు ఆత్మ అనేది ఆ విషయం గురించి తెలుసుకునేది కాదు లేదా శారీరక రూపం కూడా కాదు. మనసు అనేది ఒక విషయం కాదు. మనసును మనం మెదడులానో, ఇంకేదోలానో ఆలోచిస్తాం. ఇది అది కూడా కాదు. మనసు అనేది మానసిక పనిని ఆత్మాశ్రయ, అనుభవ ఆలోచన నుంచి వర్ణించబడింది, మరియు ఆ కార్యాచరణ ఎప్పటికప్పుడు మారుతూ ఉంటుంది. ఆ పనికి మూడు కోణాలుంటాయి:

1. మానసిక ఆలోచన యొక్క ఉత్పన్నం - దానికి ఉన్న పదం "స్పష్టత". క్లారిటీ అంటే ఫోకస్ గా ఉండటం అని కాదు. దీని అర్థం ఏదో ఉత్పన్నమవుతుంది, స్పష్టంగా కనిపిస్తుంది, ఇది మళ్ళీ దృష్టి పెట్టడం అని కాదు. మానసిక ఆలోచన ఎప్పుడూ వస్తూనే ఉంటుంది. పాశ్చాత్య ఆలోచనా విధానం ఏమిటంటే, ఫోటాన్లు కంటి రెటీనాను తాకుతాయి, అవి న్యూరోఎలెక్ట్రిక్ ప్రేరణలు మరియు రసాయన విషయాలను ప్రేరేపిస్తాయి, ఆ తర్వాత ఏదో ఒక విధంగా, అవి మానసిక హోలోగ్రామ్ గా మాత్రమే వర్ణించగలిగేవిగా రూపాంతరం చెందుతాయి మరియు మనం చూసినప్పుడు మనకు కూడా అదే తెలుస్తుంది. అది ఆ పని చర్యలో ఒక కోణం.
2. అదే పనిని వివరించడానికి ఇంకొక మార్గం ఏమిటంటే, ఇది అభిజ్ఞా నిమగ్నత. మానసిక ఆలోచన అంటే ఏదో ఒకటి గ్రహించడం. ఇది ఒక చిత్రం యొక్క విజువల్ ఆలోచన అయితే, అది చూడటం. ఇది ధ్వని యొక్క ఆడియో ఆలోచన అయితే, అది వినికిడి. "మెంటల్ ఆలోచన" అంటే చూసేది లేదా ఇంద్రియ విషయం అని అర్థం కాదు. ఇది ఒక ఆలోచన కావచ్చు - అది కూడా ఒక ఆలోచన కావచ్చు. అది భావోద్వేగం కూడా కావచ్చు. ఏదో తెలుసుకోవడం అంటే అదే: ఇది ఏదో ఒకదాని యొక్క మానసిక ఆలోచన యొక్క మానసిక కార్యాచరణ, ఇది దేనితోనైనా అభిజ్ఞా నిమగ్నతతో సమానం. ఈ మొదటి రెండు అంశాలు ఒకే మానసిక చర్యను ఆత్మాశ్రయ ఆలోచన నుంచి వర్ణించడానికి రెండు వేర్వేరు మార్గాలు ఉంటాయి. ఇది మెదడు, న్యూరాన్లు, మెదడు తరంగాలు, హార్మోన్లు మొదలైన వాటి పరంగా ఒకే కార్యాచరణ యొక్క ఆబ్జెక్టివ్ వర్ణనకు విరుద్ధంగా ఉండదు. 
3. మూడవ పదం "అది మాత్రమే" అని ఉంటుంది, అంటే ఈ మానసిక చర్యను చూడటం లేదా దాన్ని నియంత్రించడం అనే ప్రత్యేక "నేను" ఉండదు. అలాగే, "నేను" పనిచేస్తూ అది జరిగేలా చేస్తున్న యంత్రం లాంటి ప్రత్యేక మనస్సు ఉండదు. ఆ మానసిక పని మాత్రమే ఉంటుంది, అది క్షణక్షణానికి దాని వస్తువు మారుతున్నప్పుడు ఇది కూడా మారుతుంది. "నేను" అనేది దాని ఆధారంగా ఒక అపోహ మాత్రమే. "నేను" అనేది ఆ మానసిక పనుల లాంటిది కాదు. అలాగే "నేను" అనేది దాని నుంచి వేరుగా ఉండగలదు మరియు ఇది ఏమీ తెలియనిది కూడా కాదు. మొదటి స్థానం సాంఖ్య, రెండవది న్యాయ.

అయితే మనస్సుకు కొన్ని విషయాలు ఎలా తెలుసు, ఆత్మకు కొన్ని విషయాలు తెలుసు అనే దాని మధ్య కొన్ని ముఖ్యమైన తేడాలు ఉన్నాయి. మానసిక కార్యకలాపాలను - మనం "మనస్సు" అని పిలుస్తాము - ఒక వస్తువు యొక్క మానసిక ఆలోచనకు దారితీయడం ద్వారా అది విషయాలను తెలుసుకుంటుంది, ఇది ఆ వస్తువుతో అభిజ్ఞా పరంగా నిమగ్నం కావడానికి సమానం. మరోవైపు ఆత్మ, "నేను" వారితో మేధోపరంగా నిమగ్నం కావడం ద్వారా మాత్రమే అది విషయాలను తెలుసుకుంటుంది. ఆత్మ మానసిక రుగ్మతలకు దారితీయదు. ఇది చాలా పెద్ద తేడా. 

"ఉత్కృష్టమైన అవగాహన" అని పిలువబడే దానితో ఇంకొక తేడా కనిపిస్తుంది. ఉదాహరణకు, మనం నిద్రపోతున్నప్పుడు, చెవి స్పృహ మాత్రమే అలారం గడియారం యొక్క టిక్ వినిపిస్తుంది, మనకు దాని గురించి తెలియదు. టిక్కింగ్ శబ్దం ఆత్మకు వినిపించదు. దానికి దాని గురించి తక్కువ అవగాహన మాత్రమే ఉంటుంది - బహుశా పాశ్చాత్య దేశాలలో మనం దాని గురించి "అపస్మారక అవగాహన" అని పిలుస్తాము. కానీ అలారం మోగినప్పుడు, చెవి స్పృహ మరియు మనం దాన్ని వింటాము. కాబట్టి, మానసిక కార్యకలాపం, మనస్సు ఎప్పుడూ వ్యక్తమవుతుంది, అయితే వస్తువుల గురించి ఆత్మ యొక్క జ్ఞానం కొన్నిసార్లు ఉపద్రవంగా మాత్రమే ఉంటుంది. బౌద్ధమత వివరణల ప్రకారం మనస్సుకు, ఆత్మకు మధ్య ఉన్న మరో తేడా ఇదే.