យកមោឃធម៌នេះទៅប្រតិបត្តិនៅពេលអ្នកជាប់គាំងនឹងការស្ទះចរាចរណ៍

តើមនោសញ្ញា(សញ្ញាសម្គាល់វត្ថុអ្វីមួយនៅក្នុងការគិត)នៃការគិតចំពោះអត្ថិភាពរបស់បុគ្គលដែលឆ្កួតនោះគឺជាអ្វី? មនោសញ្ញានៃការគិត គឺបុគ្គលនោះគេពិតជាមានអត្ថិភាពឡើងជាមនុស្សឆ្កួត(idiot) ពិតជាមានមនុស្សឆ្កួតឬឡប់ៗនៅក្នុងរថយន្តនោះ។ នេះគឺជាការគិតដែលសំដៅដល់ការមើលឃើញ(សញ្ញា)នោះ ជាសញ្ញាដែលបានបញ្ជូនទៅកាន់ការគិតរបស់យើង។ ឧទាហរណ៍៖ ប្រសិនបើខ្ញុំគិតថាមានមនុស្សនៅក្នុងបន្ទប់ផ្សេងទៀត នោះមនោសញ្ញានៃការគិតនោះគឺ «មនុស្ស»ដែលនៅក្នុងបន្ទប់ផ្សេងមួយទៀតនោះឯង ជាសញ្ញាដែលឆ្លើយតបទៅកាន់សភាវៈពិត។ ពាក្យថា«មនោសញ្ញា»ជាពាក្យបច្ចេកទេសដ៍សំខាន់នៅក្នុងការសិក្សាគម្ពីរ Madhyamaka(ផ្លូវកណ្តាល)។ 

មានមនោសញ្ញាជាច្រើនដែលកើតឡើងពាក់ព័ន្ធនឹងការគិត។ ពាក្យថា «zhen»នៅក្នុង «zhen-yul» ជាពាក្យទីបេដែលមានន័យថា មនោសញ្ញា អាចត្រូវបានប្រើជាកិរិយាសព្ទដែលមានន័យថា «ប្រកាន់ជាប់» ឬ«តោងជាប់» ឬ«ចាប់ឳ្យជាប់»ជាដើម និងត្រូវបានប្រើជានាមសព្ទផងដែរ គឺzhen-pa ដែលមានអត្ថន័យថា «ការចាប់អ្វីឳ្យជាប់» ដែលមានបង្រៀននៅក្នុងនិកាយសាក្យៈ(ជានិកាយមួយក្នុងចំណោមនិកាយធំៗបួននៅទីបេ)ស្តីអំពី ការលះនូវការប្រកាន់មាំបួនយ៉ាង។  បើដូចនេះនៅក្នុងន័យធៀប(អត្ថប្បបដិរូប)មនោសញ្ញានោះហើយដែលចិត្ត«ចាប់យកមកកាន់ឳ្យជាប់»ចំពោះសញ្ញានោះ ពោលគឺចិត្តចាប់យកសញ្ញានោះនៅក្នុងន័យថាវាជាសញ្ញាពិតប្រាកដដែលតំណាងឳ្យការគិតនោះ។ បើកាលណាមានការគិតប្រកាន់មាំចំពោះតួអត្តភាព នោះអ្វីដែលចិត្តចាប់យកមកធ្វើជាសញ្ញានៃការគិតនោះហាក់បីដូចជាតំណាងឳ្យភាពពិតអ៊ឺចឹង។ នៅក្នុងឧទាហរណ៍របស់យើង យើងនឹកគិតថាបុគ្គលដែលបើកបរចុចស៊ីផ្លេដាក់យើងនោះ គេគឺជាមនុស្សឆ្កួតពិតៗ ហើយដោយសារតែការគិតនោះ(សញ្ញា) មើលទៅហាក់បីដូចជាមានមនុស្សឆ្កួតឋិតនៅក្នុងឡាននោះមែន បើដូច្នេះយើងសន្មត់ថាមានមនុស្សឆ្កួតនៅទីនោះមែន ពោលគឺយើងជឿលើការគិតសន្មត់របស់យើងតែម៉្យាង។ សញ្ញាសម្គាល់នៃការគិតនោះគឺគេជាមនុស្សឆ្កួតនៅក្នុងឡាននោះ។ 

មោឃភាព(ភាពសូន្យ)គឺជាភាពទទេស្អាត មិនមានអ្វីទេ។ អ្វីដែលមិនមានសោះ(សូន្យ)នៅក្នុងករណីនេះគឺជាមនោសញ្ញានេះឯង(គ្រាន់តែជាការគិត គ្មានរូបគ្មានរាងអ្វីឡើយ គឺសូន្យ)។ ទម្រងរូបរាងនៃបុគ្គលដែលយើងគិតថាគេឆ្កួតនោះគឺមិនតំណាងឳ្យការពិតទេ បើទោះបីជាមានអ្នកបើកបរនៅក្នុងរថយន្តនោះពិតយ៉ាងណាក្តី គេមិនមែនមានអត្ថិភាពជាមនុស្សឆ្កួតពីកំណើតដូចយើងគិតសន្មត់ទេ គ្មាននរណាម្នាក់គេមានអត្ថិភាពឡើងជាមនុស្សឆ្កួតឡប់បែបហ្នឹងឡើយ ពីព្រោះថាវាគ្មានទេតួអត្តភាពពិតប្រាកដនោះ(អនត្តា)។ បើដូចនេះសរុបមកគឺមិនមានមនុស្សឆ្កួតដែលឋិតនៅក្នុងរថយន្តឬកំពុងបើកបររថយន្តនោះទេ នេះគឺជាទស្សនៈទូទៅ។ តែទោះបីយ៉ាងណាក្តី យើងត្រូវតែគិតសម្រិតសម្រាំងវាថែមទៀត ដោយហេតុថាខ្លឹមសារនេះអាចមិនទាន់ច្បាស់លាស់ទាំងស្រុងក៍ថាបាន។ 

តោះសូមក្រឡេកមើលឧទាហរណ៍ដែលមានលក្ខណៈសាមញ្ញជាងនេះ មិនជ្រៅពេក។ ឧបមាថា៖ ក្មេងគិតថាមានសត្វម៉ុនស្តឺ(monster សត្វបិសាចចម្លែក)ពួននៅក្រោមគ្រែគេង នោះសញ្ញានៃការគិតគឺជាសត្វម៉ុនស្តឺដែលពួននៅក្រោមគ្រែនោះ។ ត្រង់នេះគឺថា ភាពភ័យខ្លាចរបស់ក្មេងនោះគឺបណ្តាលមកពីរបស់ដែលមិនមានពិតប្រាកដ បើដូចនេះអ្វីដែលយើងកំពុងតែនិយាយអំពីមោឃធម៌នៅត្រង់នេះគឺភាពទទេស្អាត ឬភាពសូន្យនៃអ្វីមួយជាក់លាក់។ គឺភាពទទេស្អាតនៃអ្វីមួយដែលមិនមានអត្ថិភាពទាល់តែសោះ វាគឺមិនអាចទៅរួចទេ។ 

តែទោះបីយ៉ាងណាក្តីភាពសូន្យនៅត្រង់នេះ គឺយើងកំពុងតែនិយាយអំពីអវត្តមាននៃសញ្ញាមួយដែលមិនមែនជាសភាវៈពិតសោះ ពោលដូចជាសត្វម៉ុនស្តឺជាដើម។ យើងកំពុងតែនិយាយអំពីរបៀបអត្ថិភាពដែលមិនអាចកើតឡើងទៅបាន។ ឧបមាថា៖អាចមានសត្វឆ្មាឋិតនៅក្រោមគ្រែនោះដែលធ្វើឳ្យក្មេងនោះគិតថាឆ្មានោះគឺជាសត្វម៉ុនស្តឺ ប៉ុន្តែភាពពិតជាក់ស្តែង សត្វឆ្មាមិនមានអត្ថិភាពជាម៉ុនស្តឺទេ ពីព្រោះថាគ្មានទេ «តួអត្តភាពនៃម៉ុនស្តឺស្អីនោះ។» នៅទីនេះមោឃធម៌មិនបដិសេធចំពោះវត្តមានសត្វឆ្មានោះទេ ប៉ុន្តែមោឃធម៌នៅត្រង់នេះគឺបដិសេធអត្ថិភាពសត្វឆ្មានោះថាជាសត្វម៉ុនស្តឺ។ 

សូមក្រឡេកមើលលើឧទាហរណ៍របស់យើងស្តីអំពីមនុស្សដែលប្រព្រឹត្តដូចមនុស្សឡប់នេះម្តងទៀត។ តាមធម្មតា(តាមសម្មតិសច្ចៈ)បុគ្គលនេះគេអាចបើកបររថយន្តដូចមនុស្សឆ្កួតឡប់មែន ប៉ុន្តែសំនួរសួថាតើយើងអាចលាបពណ៌គេ និងដាក់សញ្ញាសម្គាល់ចំពោះគេ ជាមួយនឹងការគិតរបស់យើងដែលថាគេ «ឆ្កួត»ដោយរបៀបណា? ព្រះមហាថេរៈជាតិឥណ្ឌាព្រះនាម ចន្រ្ទៈកិរតិ ព្រះអង្គថាសញ្ញាសម្គាល់កំណត់ឡើងដោយចិត្តនេះមានលក្ខណៈបីប្រភេទ។ 

ទីមួយ(សំដៅដល់សម្មតិសច្ចៈ ការពិតតាមការសន្មត់របស់បុគ្គលឬរបស់សង្គមមួយ)គឺត្រូវមានសម្មតិសច្ចៈដែលត្រូវបានបង្កើតឡើង និងយល់ព្រមទទួលយកចំពោះសញ្ញាសម្គាល់នោះ(មនោសញ្ញា)។ ឧទាហរណ៍ថា៖ នៅប្រទេសអាល្លឺម៉ង់គេមានច្បាប់និងមានរបៀបរបបនៃការធ្វើចរាចរណ៍ ដោយគេគិតថាមិនសមរម្យទេបើយើងបើកបរ និងចេះតែចុចស៊ីផ្លេសុំផ្លូវគេ ឬឳ្យគេគេចចេញពីផ្លូវរបស់យើងជាដើម បើមានបុគ្គលណាម្នាក់បើកបរបែបនេះគេគិតថាគាត់នោះច្បាស់ជាឆ្កួតឡប់ហើយ។ ត្រង់នេះគឺជាការសន្មត់របស់គេ តែបើនៅប្រទេសឥណ្ឌាវិញការបើកបរបែបនេះគឺជារឿងធម្មតា(ក៍ជាការសន្មត់របស់សង្គមឥណ្ឌាដែរ)។ នៅគ្រាមួយខ្ញុំបានធ្វើដំណើរមកកាន់ទ្វីបអ៊ឺរ៉ុបជាមួយមិត្តឥណ្ឌារបស់ខ្ញុំម្នាក់ ហើយនេះគឺជាការធ្វើដំណើរមកកាន់ទ្វីបអ៊ឺរ៉ុបលើកទីមួយហើយសំរាប់គាត់ តែអ្វីដែលធ្វើឳ្យគាត់ភ្ញាក់ផ្អើលបំផុតគឺពេលគាត់ឃើញគេឯងនៅទីនេះបើកបរដោយមិនប្រើប្រាស់ស៊ីផ្លេដូចនៅប្រទេសគាត់ទេ! ពីព្រោះថានៅឯបស្ចឹមប្រទេស យើងមានការសន្មត់(សម្មតិសច្ចៈនៅក្នុងសង្គម)ថាបើបុគ្គលណាបើកបរបែបនេះគេនឹងចាត់ទុកបុគ្គលនោះថាជាមនុស្សឆ្កួត ហើយពិតជាត្រឹមត្រូវដែលគេអាចហៅបុគ្គលនោះថាជាមនុស្សឆ្កួតបែបនេះបាន។ 

លក្ខណៈទីពីរគឺថាសញ្ញាសម្គាល់នោះត្រូវតែស្របទៅតាមការគិត មិនផ្ទុយពីការគិតឡើយ ពោលគឺការគិតទទួលយកនូវសម្មតិសច្ចៈ។ បើនិយាយនៅក្នុងន័យពិតប្រាកដ(តាមសន្យានុម័ត) តើបុគ្គលនោះកំពុងបើកបរដូចមនុស្សឆ្កួតមែនឬអត់? តើខ្ញុំបានពាក់វែនតាឳ្យបានត្រឹមត្រូវដើម្បីមើលឳ្យឃើញថាគេបានធ្វើបែបនេះមែនទេ? តើខ្ញុំបានពាក់ឧបករណ៍ជំនួយការស្តាប់បានត្រឹមត្រូវទេ? តើខ្ញុំបានឃើញ និងបានលឺត្រឹមត្រូវទេ? តើមនុស្សគ្រប់រូបដែលឋិតនៅជុំវិញខ្លួនយើងគេបានឃើញបុគ្គលនោះបើកបរជេញគេជេញឯង និងចុចស៊ីផ្លេដាក់គេដាក់ឯងមែនទេ ហើយការមើលឃើញរបស់គេមិនផ្ទុយពីយើងទេ មែនទេ។ 

លក្ខណៈទីបីគឺថាមនោសញ្ញា(សញ្ញា)នោះមិនមានលក្ខណៈផ្ទុយពីចិត្តដែលមើលឃើញនិងយល់នូវបរមត្ថសច្ចៈ។ ត្រង់នេះសំដៅដល់ចិត្តដែលមើលឃើញនិងយល់ថាតើបុគ្គលនោះគេក្លាយជាមនុស្សឆ្កួតរបៀបណា។ តើគេនោះជាមនុស្សឆ្កួតដោយរបៀបណាកើត? តើគេនោះគ្រាន់តែជាមនុស្សឆ្កួតធម្មតា(តាមការសន្មត់របស់មនុស្សឯទៀត) ដោយអាស្រ័យលើទីកន្លែង និងរបៀបដែលគេបើកបរ ឬក៍ដោយសារតែយើងគិតស្រមៃនៅក្នុងចិត្តថាបុគ្គលនោះគឺជាមនុស្សឆ្កួត? ប្រសិនបើយើងគិតថាបុគ្គលនេះគឺជាមនុស្សឆ្កួតដោយសារតែបើកបរបែបនេះ នោះច្បាស់ជាផ្ទុយពីចិត្តនិងការគិតដែលមើលឃើញនូវអត្ថិភាពពិតនៃអ្វីៗគ្រប់យ៉ាងហើយ។ សរុបមកបុគ្គលនេះគឺបើកបរដូចមនុស្សឆ្កួត នេះគឺជាការត្រឹមត្រូវ ជាការសន្មត់ពិតប្រាកដ ជាសញ្ញាសម្គាល់ពិតប្រាកដ ជាសម្មតិសច្ចៈ។ អ្វីដែលកើតឡើងនៅទីនេះគឺថាយើងបំប៉ោង ឬបំផ្លើសនូវរូបភាពពិតរបស់គេ ដែលថាគេនោះគឺជាមនុស្សឆ្កួតដោយគ្រាន់តែអាស្រ័យលើកត្តាជាច្រើន (ជាពិសេសសញ្ញានៃការគិតរបស់យើង ដែលយើងនឹងយកមកពិភាក្សានៅក្នុងពេលបន្តិចទៀតនេះ)។ 

យើងនិយាយបំប៉ោង បំផ្លើសនូវរូបរាងសំបកខាងក្រៅតែម៉្យាង និងគិតសន្មត់ថាគេជាអ្វីមួយដែលមិនពិតទាល់តែសោះ៖ វិធីអត្ថិភាពរបស់គេដែលមិនមានពិត។ យើងមិនដឹង វាគឺជាភាពអវិជ្ជារបស់យើង កើតឡើងដោយស្វ័យប្រវត្តិដោយសារតែទម្លាប់នៃការគិតនិងការមើលឃើញអ្វីៗគ្រប់យ៉ាងបែបនេះ។ ការគិតបំប៉ោងនិងបំផ្លើសនោះគឺគិតថាគេនោះគឺជាមនុស្សឆ្កួតសុទ្ធសាធ។ ការគិតថាគេជាមនុស្សឆ្កួត(នៅក្នុងចិត្តយើងនេះ)គឺមិនតំណាងឳ្យការពិតអ្វីទេ។ ជាថ្មីម្តងទៀតនៅទីនេះគឺយើងនិយាយអំពីភាពសូន្យ ឬមោឃភាពនេះឯងនៅក្នុងការគិតនេះឯង។ 

តោះយើងក្រឡេកមើលឳ្យជិតបន្តិចចំពោះអ្វីដែលយើងបានលើកឡើងចំពោះពាក្យថា មានអត្ថិភាពពីកំណើតដ៍រឺងមាំ និងចំពោះពាក្យថាមនោសញ្ញានេះ។ យើងត្រូវតែយល់អំពីភាពខុសគ្នារវាងពាក្យថា ពីកំណើតនិងកើតមានពីកំណើត ដែលសំដៅដល់អ្វីដែលមានតួអត្តភាពដ៍រឹងមាំ។ 

យើងមានគុណធម៌ល្អៗពីកំណើតជាច្រើន ឧទាហរណ៍៖បវត្តកចិត្តរបស់យើង(mental continuums)មានកាយវាចាចិត្ត មានការយល់ដឹង និងមានអារម្មណ៍ពីកំណើត ដែលជាផ្នែកមួយនៃការមានជីវិតជាសត្វៈលោក។ យើងគ្រប់រូបមានសារជាតិជាសម្មាសម្ពុទ្ធ។ ពាក្យបច្ចេកទេសនៃពាក្យថា «innate»ជាភាសាទីបេគឺ Ihan-skyes ហើយជាភាសាសំស្រ្កឹតគឺ សារជាតិ(sahaja) ហើយជួនកាលត្រូវបានគេបកប្រែថាជា «ការកើតឡើងព្រមគ្នា»។ វាមានអត្ថន័យថាគុណធម៌ទាំងអស់នេះគឺជាផ្នែកមួយនៃកញ្ចប់ជីវិត ហើយវាកើតឡើងព្រមគ្នានៅក្នុងខណៈពេលនីមួយៗនៃចិត្ត។ នៅក្នុងខណៈពេលនីមួយៗនៃការជួបពិសោធន៍(សោយ) ដោយកាយវាចាចិត្ត (មិនថាយើងកំពុងដេកលក់ឬអត់នោះទេ) យើងអាចមិននិយាយស្តីអ្វីទាំងអស់ពេលយើងគេងលក់ ប៉ុន្តែនៅតែមានសមត្ថភាពក្នុងការប្រាស្រ័យទាក់ទង ឧបមាថា៖ គេអាចមើលឃើញថាយើងកំពុងតែដេក បើសូម្បីយើងដេកមិនស្រមុក តែការដកដង្ហើមមានចលនាធម្មតា ដែលបង្ហាញដល់គេថាយើងកំពុងដេកលក់ជាដើម។ នេះគឺជាគំរូឧទាហរណ៍មួយអំពីរបៀបដែលយើងប្រាស្រ័យទាក់ទងគ្រប់ពេលទាំងអស់ បើទោះបីជាគុណធម៌នេះត្រូវបានគេប្រែថាជា «វាចា»យ៉ាងណា តែវាមិនឋិតនៅត្រឹមតែជាវាចាតែម៉្យាងទេ។ កត្តាទាំងអស់នេះកើតមានពីកំណើត។ 

ពាក្យថា«កើតមានពីកំណើត»(នៅក្នុងន័យនៃការមានតួអត្តភាពរឹងមាំ) ជាភាសាទីបេគឺ (rang-bzhin) គឺជាពាក្យដែលមានអត្ថន័យផ្សេងពីពាក្យថាអ៊ិននេត។ អ្វីដែលកើតមានឡើង (ប្រសិនបើកើតឡើងមែន) គឺអាចកើតពីកំណើតនៅក្នុងន័យម៉្យាង ប៉ុន្តែរបស់នោះកើតឡើងដោយអំណាចខ្លួន មិនអាស្រ័យអ្វីទេ។ ជួនកាលត្រូវបានគេនិយាយថាជាចរិកលក្ខណៈ នៃសញ្ញានៃការគិតនោះថាវាជាអ្វីពិតប្រាកដ។ ត្រង់ពាក្យថាឆ្កួតនៅត្រង់នេះ ហាក់បញ្ជាក់ថាមានអ្វីខុសទាស់ មិនប្រក្រតីកើតឡើងចំពោះគាត់ ហាក់បីដូចជាភាពមិនប្រក្រតីនោះ(ឆ្កួត)គឺជាអ្វីដែលមានតួអត្តភាពរឹងមាំ កើតឡើងដោយឯកឯងដែលបញ្ជាក់ថាគាត់នោះជាមនុស្សឆ្កួតអីចឹង។ យើងឧស្សាហ៍គិតថា៖ «មនុស្សអាក្រក់ដែលរស់នៅក្បែខាងខ្លួន ដែលចាក់ភ្លេងស្តាប់លឺៗគ្រប់ពេល» ឬគិតថា «មនុស្សដ៍អស្ចារ្យនេះដែលខ្ញុំបានជួប» ការនិយាយបែបនេះអំពីគេ ហាក់បីដូចជាមានអ្វីមួយល្អឬអាក្រក់ពិតប្រាកដដែលកើតមានពីកំណើតអីចឹង។ ខ្ញុំកំពុងតែប្រើប្រាស់ឧទាហរណ៍ ដែលធ្វើឳ្យយើងគិតបន្តិច ប៉ុន្តែនេះគឺជាករណីមួយដែលត្រូវស្ទើរតែគ្រប់រឿងទាំងអស់ ពោលគឺថា វាហាក់បីដូចជាមានអ្វីមួយពីកំណើតដែលបញ្ជាក់ថាអ្នកជាមនុស្សអីចឹង។ 

អ្វីមួយដែលមានតួអត្តភាពរឹងមាំដែលឋិតនៅក្នុងខ្លួនរបស់អ្នកបើកបរដែលបញ្ជាក់ថាគាត់ជាមនុស្សឆ្កួតបែបនេះ ស្តាប់ទៅហាក់បីដូចជាថា បើសិនយើងពិនិត្យឳ្យច្បាស់យើងនឹងអាចរកឃើញតួអត្តានោះពិតប្រាកដអីចឹង។ តែពិតណាស់ប្រសិនបើយើងពិនិត្យ និងកាត់ជាកង់ៗ បំបែករូបគាត់យ៉ាងណាក៍យើងនៅតែមិនអាចរកឃើញតួអត្តភាពនោះដែរ(អនត្តា)។ ប្រសិនបើយើងចាប់ផ្តើមធ្វើការវិភាគបុគ្គលដែលឋិតនៅក្នុងរថយន្តនេះ នោះអ្វីពិតប្រាកដដែលអ្នកទទួលបានគឺគ្រាន់តែជាធាតុអាតូម និងថាមពលតែប៉ុណ្ណោះ អ្នកនឹងមិនអាចរកឃើញតួអត្តភាពរឹងមាំណាមួយដែលបញ្ជាក់ថាគាត់នោះជាមនុស្សឆ្កួតឡើយ។ ប្រសិនបើយើងវិភាគលើចលនានិងកាយវិការរបស់គេនៅក្នុងល្បឿននៃមួយវិនាទី នោះការគ្រវីដៃទៅខាងនេះនិងទៅខាងនោះក៍មិនអាចបញ្ជាក់ថាគាត់ជាមនុស្សឆ្កួតបានដែរ ចុះអ្វីទៅដែលធ្វើឳ្យគាត់ជាមនុស្សឆ្កួតតាមការគិតរបស់យើង? អ្នកមិនអាចយកកាយវិការនិងចលនានៅក្នុងល្បឿនណាមួយមកបញ្ជាក់ថាគេជាមនុស្សឆ្កួតទេ អាចទេ? នៅក្នុងករណីនេះអ្នកមិនអាចរកឃើញអ្វីមួយរឹងមាំពិតប្រាកដដែលតំណាងឳ្យសញ្ញានៃការគិតនោះ ដែលកើតមានឡើងដោយឯករាជ្យ មិនអាស្រ័យអ្វី ដែលធ្វើឳ្យគាត់ជាមនុស្សឆ្កួតនោះបានទេ(បើសូម្បីបុគ្គល់ទំនងមើលទៅដូចជាឆ្កួតយ៉ាងណាក្តី)។ 

បើយោងទៅតាមសម្មតិសច្ចៈ(ការពិតតាមការសន្មត់ទូទៅ)គឺថាបុគ្គលនោះប្រព្រឹត្តដូចមនុស្សឆ្កួត។ យើងចាំបាច់ត្រូវតែមានការប្រុងប្រយ័ត្ន មិនត្រូវបដិសេធនូវភាពពិតនៃរូបរាងខាងក្រៅ និងសភាពពិតនៃការប្រព្រឹត្តនៅក្នុងលក្ខណៈសាមញ្ញនេះទេ។ បុគ្គលនោះប្រព្រឹត្តដូចមនុស្សឆ្កួត នោះគឺត្រឹមត្រូវ។ អ្វីដែលជាបញ្ហានោះគឺថា របៀបដែលគេមានអត្ថិភាពឡើងជាមនុស្សឆ្កួត។ គេប្រព្រឹត្តដូចមនុស្សឆ្កួតផ្អែកលើកត្តាផ្សេងទៀត ពោលគឺអាស្រ័យលើអ្វីមួយជាជាងខ្លួនរបស់គេ ហើយក៍មិនមែនថាគេប្រព្រឹត្តដូចមនុស្សឆ្កួតដោយសារអំណាចអ្វីមួយដែលកំពុងតែអង្គុយនៅក្នុងខ្លួនរបស់គេនោះទេ។ បុគ្គលនេះប្រព្រឹត្តដូចមនុស្សឆ្កួត ដោយអាស្រ័យលើទង្វើអ្វីមួយ (អាចថាគេរាដៃចុះឡើងទៅខាងនេះទៅខាងនោះជាដើម) និងអាស្រ័យលើហេតុ(ពោលគឺគេជាប់គាំងនៅក្នុងការកកស្ទះចរាចរណ៍ ហើយគេមានការប្រញាប់ជាដើម)។ បើគេជាមនុស្សឆ្កួតតាំងពីដើមមកមែននោះ នោះមិនចាំបាច់បើកបរក៍គេជាមនុស្សឆ្កួតស្រាប់ហើយ ហើយសូម្បីតែពេលដែលគេដេកក៍នៅតែឆ្កួតដែរ។ សរុបមកគេប្រព្រឹត្តដូចមនុស្សឆ្កួតដោយអាស្រ័យលើកាលៈទេសៈ ទៅតាមហេតុផលជាច្រើន តាមហេតុផលបុគ្គល ចិត្តសាស្រ្ត សង្គមនិងវប្បធម៌ ដែលបណ្តាលឳ្យគាត់បើកបរដូចមនុស្សឆ្កួត។ វាគឺអាស្រ័យលើហេតុនិងកត្តាទាំងអស់នេះ ដែលបុគ្គលនេះបើកបរដូចមនុស្សឆ្កួត។ 

បើនិយាយឳ្យសាមញ្ញជាងនេះ យើងអាចនិយាយបានថាការគិតថាបុគ្គលនោះបើកបរដូចមនុស្សឆ្កួត(មនោសញ្ញា ឬសញ្ញានៃការគិត)គឺអាស្រ័យលើទស្សនៈ(ការគិតតែម៉្យាង)នៃពាក្យថា«ឆ្កួត»(តែមិនមែនបានន័យថាអ្នកបើកបរនោះឆ្កួតទេ វាគ្រាន់តែជាការគិតរបស់យើងតែប៉ុណ្ណោះ)។ តែបើយើងមិនដែលដឹង មិនធ្លាប់លឺពាក្យថា ឆ្កួតនេះទេ នោះយើងនឹងមិនអាចគិតថាគេនេះបើកបរដូចមនុស្សឆ្កួតបានឡើយ អាចទេ? ប្រការនេះនាំយើងទៅរកការស្វែងយល់អំពីមនោសញ្ញា។ 

មនោសញ្ញាអាចជារឿងដែលគួរឳ្យយល់ច្រឡំជាទីបំផុត។ ពេលណាយើងហៅបុគ្គលនេះថាជាមនុស្សឆ្កួត នោះមិនមែនបានសេចក្តីថាការហៅនេះធ្វើឳ្យគាត់ក្លាយជាមនុស្សឆ្កួតទេ មែនទេ? នៅទីនេះយើងមិនមែនកំពុងតែនិយាយអំពីក្មេងៗដែលគេកំពុងលែង និងស្រែកហៅគ្នាទៅវិញទៅមកថា «អាហែងជាមនុស្សឆ្កួត!» មិនមែនទេ។ សញ្ញាសម្គាល់(មនោសញ្ញា)និងឈ្មោះគ្មានអំណាចអ្វីដែលអាចធ្វើឳ្យរបស់នោះក្លាយទៅជាអ្វីដែលយើងហៅនោះទេ។ មនុស្សជាច្រើនគិតថាមនោសញ្ញាមានអត្ថន័យថាយើងបង្កើតរបស់អ្វីមួយឡើងដោយប្រើប្រាស់ពាក្យ ឬប្រើប្រាស់ភាសា។ ប្រការនេះគឺមិនស្របទៅតាមអត្ថន័យនៃមនោសញ្ញានៅក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាទេ។ 

សូមអ្នកគិតអំពីចំណុចនេះ ថាតើយើងដាក់សញ្ញាសម្គាល់បុគ្គលម្នាក់នេះថាគេឆ្កួតឬអត់  តើយើងគិត«បែបឆ្កួតៗ»មែនទេ តើមានអ្នកផ្សេងគេបានឃើញនិងគិតដូចយើងថាបុគ្គលអ្នកបើកបរនោះបើកបរដូចមនុស្សឆ្កួតទេ? ប្រសិនបើគ្មាននរណាម្នាក់គេបានឃើញអ្នកបើកបរនេះទេ ហើយគេបើកបរតែម្នាក់ឯងនៅតាមផ្លូវ តើបុគ្គលនោះនៅតែជាបុគ្គលបើកបរដូចមនុស្សឆ្កួតទេ? 

ពិតណាស់ អ្នកអាចនិយាយថា វាមិនដូចគ្នាទាំងអស់ទេ មនុស្សខ្លះគេមានការគិតនិងទស្សនៈនៃពាក្យថាឆ្កួតនេះ ចំណែកឯងមនុស្សខ្លះទៀតគេមិនមានការគិតនិងទស្សនៈនៃពាក្យថាឆ្កួតនេះទេ។ ហេតុនេះវាអាស្រ័យលើប្រភេទមនុស្ស សុទ្ធតែជាការគិតទាំងអស់។ អ្វីដែលអ្នកអាចនិយាយបានគឺថា ការគិតថាបុគ្គលដែលបើកបរដូចមនុស្សឆ្កួតនេះគឺអាស្រ័យលើសម្មតិសច្ចៈជាក់លាក់មួយ(តាមការសន្មត់)ប៉ុន្តែមិនមែនបានន័យថាគេជាមនុស្សឆ្កួតពីកំណើត ពិតជាឆ្កួតនោះទេ។ ត្រង់នេះគឺវាអាស្រ័យលើទំនៀមទំលាប់និងការសន្មត់នៃសង្គមមួយ។ តែបើយើងនិយាយថាការគិតថាគេឆ្កួតនោះមិនអាស្រ័យលើអ្វីសោះទេនោះ ដោយគ្រាន់តែឃើញគេបើកបរក៍ស្រាប់តែគិតថាគេនោះឆ្កួត នោះគឺមិនអាចទៅរួចទេ។ ត្រង់នេះឯងដែលមនុស្សភាគច្រើនយល់ច្រឡំចំពោះពាក្យថា មនោសញ្ញា។ 

បន្ទាប់មកអ្នកអាចងឿងឆ្ងល់ថា «តើយើងអាចនិយាយការពិតបានទេចំពោះការបើកបររបស់បុគ្គលនេះ?» នេះគឺជាសំនួរល្អបំផុតដើម្បីធ្វើការវិភាគ។ នោះហើយគឺជាបញ្ហា ពោលគឺក្តីឧបាទានចង់ដឹងថាមានអ្វីកំពុងកើតឡើង។ តើគេនោះពិតជាបើកបរដូចមនុស្សឆ្កួតមែនឬទេ? កាលណាយើងចូលដល់ចំណុច ឬដល់ពិភពនៃការចងដឹងថាតើគាត់កំពុងធ្វើអ្វីពិតប្រាកដ នោះបានសេចក្តីថាយើងឋិតនៅក្នុងពិភពនៃការមានអត្ថិភាពជាក់ស្តែងរឹងមាំ(មានតួអត្តភាព ដែលផ្ទុយពីអនត្តា)។ បុគ្គលនេះបើកបរដូចមនុស្សឆ្កួត ដោយអាស្រ័យលើការសន្មត់ នៃពាក្យថា«ឆ្កួត» ទៅតាមការសន្មត់របស់បស្ចឹមប្រទេសជាដើម។ តែការបំប៉ោងនិងបំផ្លើសនៅទីនេះគឺថា គេនោះគឺពិតជាមនុស្សឆ្កួត។ ជាអត្តាពិតប្រាកដ ដែលមិនអាចទៅរួចទេ។ 

ខ្ញុំគិតថាត្រង់នេះគឺបញ្ញាក់ឳ្យឃើញថាការភាន់ច្រឡំនេះ(មោហៈ)ចាក់ឬសជ្រៅប៉ុណ្ណា ពីព្រោះថាមនុស្សភាគច្រើន ចង់ដឹងថាតើរបស់អ្វីមួយកើតឡើងដោយរបៀបណា ហើយគេគិតទៀតថាច្បាស់ជាមានវិធីជាក់លាក់ណាមួយដែលរបស់នោះកើតឡើង តើបែបនេះមែនអត់? យើងនិយាយថា «នេះគឺពិតជាផ្ទះដែលស្អាត់អស្ចារ្យ» ឬក៍ថា «យើងពិតជាមានពេលវេលាដ៍សប្បាយនៅរាត្រីនេះ»  ហាក់បីដូចជាមានអ្វីមួយដែលពិតប្រាកដនៅទីនោះអីចឹង ហើយគិតថាមនុស្សគ្រប់គ្នាគួរតែមើលឃើញបែបនេះជាដើម។ ដោយសារតែយើងធ្លាប់គិតបែបនេះ ចំពោះយើងអ្វីៗគ្រប់យ៉ាងហាក់បីដូចជាកើតឡើងបែបនេះ។ ត្រង់នេះគេហៅថា«រូបភាពបំភាន់ភ្នែក» ជួនពេលខ្លះគេហៅថា «រូបភាពបំភាន់ពីរផ្ទុយគ្នា» ទ្វិកភាពនៅទីនេះមានអត្ថន័យថា វាមិនស្របគ្នា មានលក្ខណៈផ្ទុយគ្នា។ អ្វីដែលយើងមើលឃើញ និងរបៀបពិតនៃអត្ថិភាពរបស់វាគឺផ្ទុយគ្នា។ នេះគឺជាអត្ថន័យនៃពាក្យថាទ្វិកភាពនៅក្នុងនិកាយ ហ្គេលូគប្រាសង្ឃីកា។ 

អ្វីដែលសំខាន់នោះគឺបុគ្គលនេះបើកបរដូចមនុស្សឆ្កួត ការនិយាយបែបនេះគឺត្រឹមត្រូវទៅតាមការសន្មត់ធម្មតា។ ពោលគឺថាយើងអាចមានទស្សនៈឆ្កួតៗដែលគ្មាននរណាម្នាក់គេយល់ព្រមជឿ ឬយើងអាចមានទស្សនៈដែលគេគ្រប់គ្នាយល់ព្រមជាមួយយើង។ នៅទីនេះនៅប្រទេសអាល្លឺម៉ង់ អ្នកដ៍ទៃទៀតគេនឹងយល់ស្របថាបុគ្គលនេះគឺបើកបរដូចមនុស្សឆ្កួត ប៉ុន្តែការគិតនេះមិនធ្វើឳ្យគាត់ក្លាយជាមនុស្សឆ្កួតពិតប្រាកដទេ។ សរុបមកយើងអាចបញ្ចេញមតិផ្ទាល់ខ្លួនបានពោលដូចជាថា ឆ្កែកំពុងបើកបរជាដើម តែគ្មាននរណាម្នាក់គេនឹងយល់ស្របជាមួយមតិរបស់យើងឡើយ។ មានមតិនិងការគិតបែបជ្រុលនិយមពេកនិងការគិតដែលត្រឹមត្រូវ។ 

ខ្លឹមសារនៅត្រង់នេះគឺថាមានការគិតដែលមានសុពលភាពដើម្បីដឹងថារបស់នោះជាអ្វីពិតប្រាកដតាមលក្ខណៈសន្មត់ធម្មតា ហើយប្រការនេះគឺសំខាន់។ និកាយផ្សេងៗនៃព្រះពុទ្ធសាសនាទីបេមានការពន្យល់ប្លែកៗរៀងៗខ្លួនចំពោះភាពខុសគ្នានេះ។ ចំពោះនិកាយហ្គេលូគ(ឬហ្គេលូគប៉ាGelug) គេធ្វើការពន្យល់អំពីសច្ចៈដែលត្រឹមត្រូវពិត និងមិនត្រឹមត្រូវដែលមានលក្ខណៈមិនស៊ីជម្រៅ។ ពោលសច្ចៈដែលមិនត្រូវត្រូវ និងមិនមានលក្ខណៈស៊ីជម្រៅគឺមិនតំណាងឳ្យអ្វីពិតប្រាកដធម្មតាទេ។ មានភាពខុសគ្នាធំណាស់រវាង សភាពពិតនៃអ្វីមួយតាមការសន្មត់ធម្មតា និងរបៀបអត្ថិភាពនៃអ្វីមួយជាអ្វីពិតប្រាកដ។

តើយើងដឹងដោយរបៀបណាថាមតិឬការគិតនោះត្រឹមត្រូវ? យើងប្រើប្រាស់លក្ខណៈបីយ៉ាងនៃគម្ពីរចន្ត្រៈគិរតិ(Chandrakirti)ដើម្បីវាស់ស្ទង់ថាសញ្ញានៃការគិតនោះត្រឹមត្រូវឬអត់។ នៅទីនេះភាពខុសគ្នាកើតឡើងរវាងគម្ពីរស្វៈតន្រ្ទិកៈមជ្ឈិមគ្គ(Svatantrika-Madhyamka)និងគម្ពីរប្រាសង្ឃិកៈមជ្ឈិមគ្គ(Prasagika-Madhyamaka)តាមការពន្យល់របស់និកាយហ្គេលូគ។និកាយកាគីយូធ្វើការពន្យល់ចំពោះគម្ពីរនិងទស្សនៈទាំងពីរនេះខុសគ្នាបន្តិច ពោលគឺចំណុចចម្បងនៃមជ្ឈិមគ្គគឺថាអ្វីៗគ្រប់យ៉ាងមានអត្ថិភាពឡើងដោយអាស្រ័យលើមនោសញ្ញា នៅត្រង់នេះមិនមែនបានសេចក្តីថាមនោសញ្ញាជាអ្នកបង្កើតវាឡើងទេ។ បទបង្ហាញនៅក្នុងមជ្ឈិមគ្គស្តីអំពីមនោសញ្ញាគឺជាការសំរិតសំរាំងមួយនៃព្រះពុទ្ធសាសនាឥណ្ឌាដែលមានលក្ខណៈមិនសូវទំនើប ពោលដូចជានៅក្នុងការបង្រៀនដែលមាននៅក្នុងគម្ពីរចិត្តមាត្រៈ(Chittamatra) ដែលពន្យល់អំពីទំនាក់ទំនងរវាងចិត្តនិងសញ្ញានៃការគិត។ ចំណុចចម្បងមួយនៃការសិក្សានិកាយដែលយកជំនឿជាគោលការណ៍ឳ្យសមទៅតាមលំដាប់លំដោយគឺត្រូវយល់ឳ្យបានច្បាស់នូវទំនាក់ទំនងនៅកំរិតជ្រៅនិងទំនើបរវាងចិត្តនិងមនោសញ្ញា។ 

ឧទាហរណ៍ដែលត្រូវបានគេប្រើប្រាស់នៅក្នុងអត្ថបទនេះគឺការដាក់សញ្ញាសម្គាល់(មនោសញ្ញា)ដល់បុគ្គលណាម្នាក់ជា «ស្តេច»(មហាក្សត្រ)។ គេអាចមានអត្ថិភាពឡើងជាក្សត្រដោយអាស្រ័យលើទស្សនៈ និងពាក្យនិងភាសានៃពាក្យថា«ស្តេច»។ ប្រសិនបើគ្មានទំនៀមនៅក្នុងសង្គមនៃពាក្យថាក្សត្រនេះទេ នោះប្រាកដណាស់ថាគ្មានបុគ្គលណាម្នាក់គេអាចក្លាយជាក្សត្របានទេ។ សំនួរដែលត្រូវសួគឺ៖ តើអ្វីដែលញាំងឳ្យការគិត(មនោសញ្ញា)នោះពិតត្រឹមត្រូវ? ស្វៈតន្រ្ទិកៈលើកឡើងថា ច្បាស់ជាមានលក្ខណៈសម្គាល់អ្វីមួយជាក់លាក់ដែលអាចឳ្យយើងសម្គាល់របស់នោះបានត្រឹមត្រូវ ថាជាអ្វីពិតប្រាកដ។ ច្បាស់ជាមានអ្វី(តួខ្លួនឬអត្តា)ពិតប្រាកកដែលឋិតនៅក្នុងខ្លួនរបស់គេដែលអាចធ្វើឳ្យគេក្លាយជាក្សត្រ ដែលអាចត្រូវបានគេសម្គាល់ថាជា«ស្តេច»។ បើមិនមានអ្វីពិសេសនៅក្នុងខ្លួនគេទេ នោះយើងអាចដាក់សញ្ញាសម្គាល់ចំពោះសត្វ ឬចំពោះអ្នកសំអាតថាជា «ស្តេច»បានទេ។ នៅទីនេះយើងអាចមើលឃើញទស្សនៈដែលបង្កប់ន័យនយោបាយ។ តាមពិតនេះគឺមិនមែនជារឿងកំប្លែងទេ។ ទស្សនៈនេះកើតឡើងនៅក្នុងប្រទេសឥណ្ឌា កើតចេញពីការគិតនៃវណ្ណៈដែលជារឿងសំខាន់នៅក្នុងប្រទេសនេះ បើដូច្នេះវាច្បាស់ជាមានអ្វីពិសេសដែលអាចធ្វើឳ្យបុគ្គលម្នាក់នេះគេក្លាយជាវណ្ណៈក្សត្រ។ នោះគឺជាការបង្រៀននៃស្វៈតន្រ្ទិកៈ។ 

ចំណែកឯការបង្រៀននៃប្រាសង្ឃិកៈវិញបានលើកឡើងថា ទេគ្មានតួខ្លួនអ្វីពិសេសនៅក្នុងខ្លួនរបស់បុគ្គលនោះទេ គ្មានអ្វីពិសេសឋិតនៅក្នុងខ្លួនគេដែលធ្វើឳ្យគេក្លាយជាស្តេចនោះទេ។ ពិតណាស់ បើតាមការសន្មត់គឺមានលក្ខណៈសម្បត្តិផ្សេងៗជាដើម ពោលពាក្យថាស្តេចគឺជាបុគ្គលដែលជាអ្នកគ្រប់គ្រងនគរ។ មានលក្ខណៈសម្បត្តិដែលអាចបញ្ជាក់បាននៃអត្ថន័យនៃពាក្យថាស្តេច។ បើគ្មានអត្ថន័យនៃពាក្យនោះទេ ច្បាស់ជាមិនអាចទៅរួចទេ (តែប្រការនេះគឺជាសម្មតិសច្ចតែប៉ុណ្ណោះ)។ មិនមែនថាចរិកលក្ខណៈដែលមានន័យអាចបញ្ជាក់បាននេះមានអត្ថិភាពឡើងរឹងមាំ ដោយឯកឯងមិនអាស្រ័យអ្វីសោះនោះទេ។ 

តើយើងដឹងដោយបៀបណាថាមនោសញ្ញានោះពិតត្រឹមត្រូវ? ជាថ្មីម្តងទៀតយើងក្រឡេកមើលលើលក្ខណៈបីយ៉ាងដែលបានលើកឡើងនៅក្នុងគម្ពីរ ចន្រ្ទៈកិរតិ(Chandrakirti)។ ដោយសារតែចំណុចទាំងអស់នេះគឺជាកិច្ចសំខាន់ដែលត្រូវយល់ដឹង សូមយើងក្រឡេកមើលលើការបង្ហាញនេះជាថ្មីម្តងទៀតជាមួយនឹងឧទាហរណ៍ផ្សេងមួយទៀត។ ដំបូងបំផុតមានសម្មតិសច្ចៈដែលត្រូវបានគេយល់ព្រមនិងបង្កើតឡើង។ ឧបមាថា៖ យើងមកដល់ផ្ទះ និងសំឡឺងមើលទៅកាន់ដៃគូរបស់យើង ដើម្បីងាយស្រួលដល់កិច្ចពិភាក្សានេះ តោះសន្មត់ថាដៃគូរបស់យើងគេជាស្រ្តីទៅចុះ។ គេមានទឹកមុខប្លែក គេជ្រួញចិញ្ចើម និងទម្លាក់បបូរមាត់របស់គេចុះក្រោមបន្តិច ដែលមើលទៅទំនងដូចជាគេអត់ចិត្តឬខឹងនឹងយើងអីចឹង។  ត្រូវតែមានសម្មតិសច្ចៈដែលត្រូវបានសន្មត់ឡើង ឬបង្កើតឡើង។ នោះគឺជាលក្ខណៈសម្បត្តិទីមួយ។ ជាពិសេសនៅក្នុងវប្បធម៌បស្ចឹមលោក មានការសន្មត់(សម្មតិសច្ចៈ)ថា នៅពេលគេអន់ចិត្តមិនសប្បាយ គេតែងជ្រួញចិញ្ជើម និងទម្លាប់បបូរមាត់ចុះក្រោមជាដើម។ បើសត្វឆ្កែវិញនៅពេលវាមិនសប្បាយវាស្រែកលូ តែចំពោះមនុស្សវិញនៅពេលគេមិនសប្បាយឬខឹងគឺគេធ្វើបែបនេះឯង។ នៅត្រង់នេះគឺថាដៃគូរបស់យើងគេបញ្ចេញកាយវិការតាមការសន្មត់នេះនៅពេលណាគេខឹង មិនសប្បាយចិត្ត។ នេះគឺជាវិធីមួយដើម្បីធ្វើសុពលកម្មចំពោះរូបសម្បត្តិខាងក្រៅតាមការសន្មត់។ យើងក៍អាចប្រៀបធៀបវាទៅនឹងឳកាសផ្សេងៗទៀត នៅពេលណាដៃគូរបស់យើងគេអត់ចិត្ត ដើម្បីពិនិត្យឳ្យឃើញថាតើកាយវិការរបស់គេស្របទៅតាមការសន្មត់នេះដែរឬទេ។ 

លក្ខណៈសម្បត្តិទីពីរគឺមិនផ្ទុយពីការគិតដែលមើលឃើញនូវសម្មតិសច្ចៈនេះ។ យើងពាក់វ៉ែនតា បើកភ្លើងឳ្យភ្លឺ ដើម្បីធានាថាយើងអាចមើលឃើញនូវកាយវិការនេះបានច្បាស់លាស់ត្រឹមត្រូវ។ មិនមែនថាវាងងឺតពេក ដែលធ្វើឳ្យយើងមើលមិនឃើញនោះទេ ឬមិនមែនដោយសារតែយើងមិនពាក់វ៉ែនតានោះក៍ទេដែរ។ លក្ខណៈសម្បត្តិនៅត្រង់នេះគឺជាអ្វីមួយដែលមានលក្ខណៈជាក់ស្តែង ត្រង់ៗតែម្តង់។ 

បើទោះបីជាលក្ខណៈសម្បត្តិនេះមិនត្រូវបានគេលើកឡើងច្បាស់ៗនៅក្នុងអត្ថបទនេះយ៉ាងណាក្តី ក៍យើងអាចឆែកមើលលក្ខណៈសម្បត្តិផ្សេងទៀតដែលជាប់ពាក់ព័ន្ធជាមួយនឹងចំណុចទីពីរនេះ ពោលមានដូចជាលទ្ធភាពសំរាប់ញាំងកិច្ចអ្វីមួយឳ្យផ្តល់ផល។ ឧទាហរណ៍ថា៖ ពេលណាយើងនិយាយថា«សួស្តី» ដៃគូរបស់យើង នាងមិនបានឆ្លើយតបមកយើងវិញទេ ត្រង់នេះគឺជាភស្តុតាងដែលបង្ហាញថានាងគឺពិតជាអន់ចិត្តនឹងយើងមែន។ កាយវិការរបស់នាងបញ្ជាក់ថានាងមិនសប្បាយចិត្តមែន ដោយសារថាពេលណានាងមិនសប្បាយចិត្ត នាងតែងតែមិននិយាយពាក្យថាសួស្តីនេះត្រឡប់មកវិញទេ។ នៅក្នុងន័យម៉្យាងទៀត ទោសៈ(កំហឹង)បានបង្កើតនូវផលធម្មតារបស់ខ្លួន។ យើងក៍អាចសួរទៅកាន់ដៃគូរបស់យើងថាតើគេអន់ចិត្តមែនទេ ប្រសិនបើយើងពិតជាចង់ដឹងមែន។ 

ប្រសិនបើយើងទុកវាឳ្យនៅត្រឹមហ្នឹង ហើយគ្រាន់តែពោលពាក្យថា «ពិតណាស់នាងអន់ចិត្តមិនសប្បាយ ប្រហែលដោយសារតែមានរឿងអ្វីមិនល្អកើតឡើងចំពោះនាងនៅក្នុងថ្ងៃនេះ វាអាស្រ័យលើហេតុជាច្រើន» នោះបានសេចក្តីថាការគិតរបស់យើងគឺត្រឹមត្រូវ។ វានឹងមិនផ្ទុយពីចិត្តដែលមើលឃើញនូវសច្ចៈពិតកំរិតខ្ពស់ ដែលបញ្ជាក់ពីរបៀបអត្ថិភាពនៃអ្វីៗគ្រប់យ៉ាង និយាយរួមគឺដឹងអំពីរបៀបអត្ថិភាពនៃទោសៈរបស់ដៃគូរបស់យើង។ 

ប្រសិនបើយើងមើលទៅទំនងដូចជាថាដៃគូរបស់យើងគេខឹងដោយសារតែរឿងនេះរឿងនោះ ប៉ុន្តែយើងបែរជាគិតថា «ឳព្រះអើយ នាងខឹងទៀតហើយ នាងគឺជាមនុស្សទោសៈ ឧស្សាហ៍ខឹងចំពោះរឿងនេះរឿងនោះមិនឈប់ ខ្ញុំមិនអាចទ្រាំនឹងនាងបានទៀតទេ!» ត្រង់នេះគឺផ្ទុយពីចិត្តដែលមើលឃើញនូវបរមត្ថសច្ចៈ។ គ្មានបុគ្គលណាម្នាក់គេមានអត្ថិភាពឡើងបែបនេះទេ(អាការដែលគេខឹងគឺបណ្តាលមកពីហេតុផលផ្សេងៗជាច្រើន ទើបគេខឹង មិនមែនចេះតែខឹងទេ)។ 

តាមរយៈអាកប្បកិរិយាបែបនេះឯងដែលបញ្ជាក់ថាយើងធ្វើសុពលកម្មចំពោះមនោសញ្ញា ដើម្បីសម្គាល់បុគ្គលនោះថាគេខឹងដោយមិនចាំបាច់ត្រូវការយកអ្វីផ្សេងមកបញ្ជាក់ទេ។ ពេលណាយើងនិយាយអំពីសុញ្ញភាព(មោឃភាព)គឺយើងនិយាយអំពី ពេលយើងគិតថាគេជាមនុស្សអាក្រក់ នៅត្រង់នេះពាក្យថាសូន្យឬសុញ្ញភាពនេះគឺបានសេចក្តីថា ការគិតបែបនោះគឺមិនពិតទេ មិនអាចទៅរួចទេ៖ ពោលគឺមិនមានពាក្យថាអាក្រក់តាមការគិតរបស់យើង ឬគ្មានអ្វីមួយដែលមិនប្រក្រតីចំពោះបុគ្គលនេះដែលបញ្ញាក់ថាគេជាមនុស្សអាក្រក់នោះក៍គ្មានដែរ គឺមោឃភាពនៃការគិត។ បើកាលណាយើងពិតជាជឿទៅតាមការស្រមៃគិតនោះមែន(ជាមោឃភាព ភាពទទេស្អាត់)នោះយើងច្បាស់ជាមានប្រតិកម្មមិនល្អចំពោះគេមិនខានឡើយ អាចថាយើងអត់ចិត្ត ឬគ្មានការអត់ធ្មត់ចំពោះគេជាដើម។ 

យើងអាចសួរថា «តើការដោះស្រាយជាមួយនឹងស្ថានការណ៍នោះដោយចិត្តស្ងប់និងប្រកបដោយភាពឆ្លាតវៃ ក៍អាស្រ័យលើការយល់ដឹងថាហេតុអ្វីដៃគូរបស់យើងគេខឹង មែនទេ?» ពិតណាស់បើសូម្បីយើងមិនយល់ មិនដឹងថាហេតុអ្វីគេខឹងយ៉ាងណាក្តី តែយើងត្រូវតែព្យាយាមយល់ថា អាការខឹងនោះច្បាស់ជាបណ្តាលមកពីហេតុផលជាច្រើន ដោយសារតែហេតុផលទាំងអស់នេះហើយទើបធ្វើឳ្យគេខឹង។ ការគិតបែបនេះអាចទំនងជាជួយយើងឳ្យមើលឃើញថាស្ថានការណ៍នោះអាចត្រូវបានកែប្រែឳ្យប្រសើរឡើងបាន។ តែទោះបីយ៉ាងណាក្តីវាគឺជារឿងពិតជាក់ស្តែងដែលត្រូវនិយាយថា «ដៃគូរបស់ខ្ញុំគេខឹង និងអន់ចិត្ត។» ត្រង់នេះគឺសំខាន់។ ប្រសិនបើយើងមិនទទួលស្គាល់ថាគេខឹងទៅតាមធម្មតាទេនោះ តើយើងអាចពឹងស្អីដើម្បីយកមកជួយដល់គេ? អ្វីៗគ្រប់យ៉ាងនឹងប្រព្រឹត្តទៅមិនល្អទេរវាងយើងនឹងគេ យើងនឹងក្លាយជាមនុស្សដែលគិតតែពីរឿងឥតប្រយោជន៍។ 

ការសង្កត់ធ្ងន់លើការទទូលស្គាល់ថាអ្វីគឺជាសម្មតិសច្ចៈពិតប្រាកដ អាចជួយធ្វើឳ្យយើងយល់កាន់តែច្បាស់រវាងភាពសូន្យនិងមេត្តាធម៌ បើគ្មានប្រការនេះទេយើងនឹងមិនគិតខ្វល់ពិតប្រាកដសល់មនុស្សឯទៀតទេ ហើយក៍មិនគិតខ្វល់ចំពោះបញ្ហារបស់គេដែរ។ ត្រង់នេះគឺមានលក្ខណៈជ្រៅតែខ្ញុំគិតថាវាគឺជារឿងសំខាន់។ 

ប្រសិនបើអ្នកយល់អំពីធម៌បដិច្ចសមុប្បាទ នោះអ្នកមិនត្រូវប្រមាទចំពោះសច្ចៈភាពពិតថាទង្វើកុសលនិងអកុសលគឺពិតជាទទួលបានផលកុសលនិអកុសលមកវិញជាក់ជាមិនខាន ប្រការនេះគឺត្រឹមត្រូវពិតប្រាកដ។ កាលណាយើងនិយាយអំពីបដិច្ចសមុប្បាទ យើងមិនមែននិយាយថាស្អីក៍ស្អីទៅនោះទេ តែផ្ទុយទៅវិញការផ្តាច់ផ្តិលជីវិតគេ(ការសម្លាប់ជីវិតគេ)គឺជាទង្វើអកុសល បើទោះបីជាមានចេតនាល្អឬអាក្រក់ក្តី។  បើសូម្បីយើងសម្លាប់ប្រកបដោយមេត្តាយ៉ាងណាក្តី ក៍ការសម្លាប់នោះគឺជាទង្វើអកុសលដែរ ឧបមាដូចជារឿងដែលព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ ព្រះអង្គបានសម្លាប់អ្នកបើកបរទូក(កាប៉ាល់)ដែលមានបំណងសម្លាប់មនុស្ស៤៩៩នាក់ដែលធ្វើដំណើរនៅលើទូកនោះ តែទោះបីជាព្រះអង្គមានបំណងល្អយ៉ាងណាក្តីតែការសម្លាប់នោះគឺជាទង្វើអកុសល។ កម្មនោះក្លាយទៅជាទុំ ពោលក្លាយជាការសោយនូវក្តីទុក្ខ៖ គឺបន្លាមុតព្រះបាទរបស់ព្រះអង្គ។ ទុក្ខ ផលកម្មអកុសលគឺតូចខ្លាំងណាស់ដោយសារតែទឹកចិត្តមេត្តារបស់ទ្រង់ តែបើទោះបីជាទង្វើនោះជាទង្វើមេត្តាយ៉ាងណាក្តី ក៍វានៅតែជាទង្វើអកុសលដែរ ហើយនៅតែត្រូវប្រព្រឹត្តទៅតាមច្បាប់កម្មផល៖ ពោលគឺទង្វើអកុសលនាំទៅរកទុក្ខ។ កំលាំងអកុសលកម្មគឺអាស្រ័យលើចេតនា តែមិនទាំងស្រុងទេ(ពោលអកុសលកម្មមិនអាចក្លាយជាកុសលបានឡើយ)។ ព្រះពុទ្ធសាសនាយល់ព្រមថាពិតជាមានច្បាប់នៃហេតុនិងផលនេះនៅក្នុងចក្រវាឡ។ 

 ជាធម្មតាការសម្លាប់គឺជាកម្មអកុសល។ ប៉ុន្តែសំនួរសួថាតើអ្វីដែលធ្វើឳ្យកម្មនេះជាកម្មអកុសល? អ្វីដែលយើងអាចនិយាយបានគឺថា គ្មានអ្វីមួយដែលមានរូបមានរាងឋិតនៅក្នុងទង្វើនៃការសម្លាប់នោះ ដែលមានអំណាចកំណត់ថាការសម្លាប់នោះគឺជាទង្វើអកុសល។ តែនៅទីនេះគឺអាស្រ័យលើថាមានអ្នកសម្លាប់ និងមានអ្នកដែលត្រូវបានគេសម្លាប់ និងបវត្តកចិត្តដែលនឹងបន្តទៅមុខទៀតដែលទទួលរងពីឥទ្ធិពលនៃការសម្លាប់នេះ ហើយបវត្តកចិត្តនេះនឹងសោយនូវទុក្ខជាផល។ ផលកម្មអកុសលដែលជាផ្នែកមួយនៃបវត្តកចិត្តរបស់បុគ្គលអ្នកប្រព្រឹត្តនៅតែបន្តទៅមុខជានិច្ច ដើម្បីឳ្យគេសោយនូវទុក្ខជាផលនៃការប្រព្រឹត្តនោះ។ យើងមិនអាចគ្រាន់តែនិយាយនៅត្រឹមតែពាក្យថា «អកុសល»(បែបបំផ្លាញ)តែម៉្យាងដោយមិនគិតអំពីហេតុនិងផលផ្សេងៗនោះបានទេ។ ពាក្យថាអកុសលនេះមិនចេះតែកើតមាននៅលើមេឃដោយឯកឯងនោះទេ។ អកុសលនៅទីនេះគឺមានអត្ថន័យថា ទង្វើឬកម្មជាក់លាក់ណាមួយដែលក្លាយជាទុំ នៅក្នុងបរិបទនៃការសោយនូវទុក្ខសំរាប់ជនបង្ក។ 

តើអ្វីដែលធ្វើឳ្យអំពើនៃការសម្លាប់នោះ អកុសល? អំពើឬកម្មអកុសលអាស្រ័យលើហេតុនិងផលជាច្រើន មិនមែនអាស្រ័យលើខ្លួនឯងតែម៉្យាងទេ(កម្មឬអំពើ) នៅក្នុងករណីនេះសំដៅដល់ផលនៃកម្មនេះឯង។ មិនមែនថាអំពើនោះគឺជាអំពើអកុសលពីធម្មជាតិមកនោះទេ ដោយអំណាចខ្លួនឯង និងមានអ្វីមួយដែលមានរូបមានរាងឋិតនៅក្នុងអំពើនោះដែលធ្វើឳ្យវាជាអំពើអកុសលនោះក៍គ្មានដែរ។ 

សូមលើកយកឧទាហរណ៍មួយទៀត ដែលបញ្ជាក់អំពីតថភាពប្រចាំថ្ងៃវិញម្តង។ ឆ្កែរបស់យើងជួបឧប្បត្តិហេតុ(មានបញ្ហា)នៅក្នុងផ្ទះបាយ ហើយប្រការនេះធ្វើឳ្យយើងខឹង និងស្រែកដាក់ឆ្កែនោះថា «អាឆ្កែចង្រៃ! ហែងធ្វើឳ្យការូនៅក្នុងផ្ទះបាយគគ្រិច(ប្រឡាក់ប្រឡូស)! អាចង្រៃហ្អែងធ្វើរឿងអាក្រក់ទាំងនេះ!»  យើងស្រែកដាក់វាបែបនេះធ្វើដូចជាទង្វើរបស់វាហ្នឹងកើតឡើងដោយឯកឯងដោយគ្មានហេតុផលអ្វីអីចឹង។ នៅក្នុងឧទាហរណ៍នេះ វាគឺជារឿងងាយស្រួលក្នុងការគិតថា ផលនៃកម្មនោះគឺ «មនុស្សជាអ្នកបង្កើត» ជាជាងគិតថាវាជាផលកម្មដែលឆ្កែនោះនឹងត្រូវសោយនៅពេលក្រោយ។ សូមអ្នកកត់ចំណាំនៅត្រង់នេះអំពីភាពខុសគ្នារវាង ផលកម្ម និងផលដែលបង្កើតឡើងដោយមនុស្ស។ ផលដែលមនុស្សបង្កើត ឬនៅក្នុងករណីនេះឆ្កែជាអ្នកបង្កើត ចេញពីអំពើនោះគឺ ភាពគគ្រិចរញេរញៃ ហើយយើងត្រូវបោសសម្អាតឳ្យស្អាត។ ដោយអាស្រ័យលើលក្ខណៈសម្បត្តិនេះ អ្វីដែលឆ្កែនោះបានធ្វើនៅក្នុងផ្ទះបាយគឺមិនល្អទេ។ 

នៅក្នុងកិច្ចពិភាក្សានៃមនោសញ្ញាត្រឹមត្រូវនិងទស្សនៈ តើយើងអាចផ្តល់ដំបូន្មានអ្វីដើម្បីធ្វើការសម្រេចចិត្តឳ្យបានត្រឹមត្រូវ? នៅក្នុងការសម្រេចិត្តនីមួយៗគឺមានកត្តាពាក់ព័ន្ធជាច្រើន។ ត្រង់នេះវាមិនមែនគ្រាន់តែជាបញ្ហានៃការដាក់សញ្ញាសម្គាល់ត្រឹមត្រូវមួយ ឬជាជម្រើសមួយផ្សេងទៀតនោះទេ ឬក៍មិនមែនជាដំណោះស្រាយចំពោះបញ្ហាទ្វេគ្រោះនោះដែរ។ ដើម្បីធ្វើការកំណត់ថាតើអ្វីទៅជាការសម្រេចចិត្តដែលសាកសមចំផុតនោះ ឧទាហរណ៍៖ យើងចាំបាច់ត្រូវតែគិតដល់កត្តាជាច្រើន កាន់តែច្រើនកាន់តែប្រសើរ ពោលគឺកត្តានានាដែលនឹងជះឥទ្ធិពលដល់ផលនៃការសម្រេចចិត្តនោះ។ អ្វីក៍ដោយដែលកើតឡើងគឺមិនមែនបណ្តាលមកពីរឿងតែមួយទេ។ វាគឺជាកិច្ចសំខាន់ដែលយើងមិនត្រូវបំប៉ោងទង្វើរបស់យើងទេ(បំប៉ោងឬបំផ្លើស) និងមិនគួរបំផ្លើសឬបំប៉ោងសារៈសំខាន់នៃការសម្រេចចិត្តរបស់យើងក្នុងការធ្វើកិច្ចអ្វីមួយនោះទេ។ ឧទាហរណ៍ថា៖ ប្រសិនបើយើងនិយាយពាក្យសំដីអ្វីមួយ ដែលធ្វើឳ្យគេមិនសប្បាយចិត្ត នោះច្បាស់ជាមានហេតុនិងផលជាច្រើនដែលធ្វើឳ្យបុគ្គលនោះមិនសប្បាយចិត្ត មិនមែនត្រឹមតែពាក្យសំដីដែលយើងនិយាយតែម៉្យាងទេ។ 

វាងាយស្រួលនិយាយណាស់ថា«ដរាបណាយើងមានចេតនាល្អ អ្វីក៍ដោយដែលយើងសម្រេចចិត្តធ្វើគឺមិនអីទេ» ប៉ុន្តែមានសុភាសិតជាភាសាអង់គ្លេសគេនិយាយថា៖ «ផ្លូវទៅកាន់នរកត្រូវបានត្រួសត្រាយឡើងដោយបំណងល្អ» (The road to hell is paved with good intentions). លើសពីនេះទៅទៀតយើងមានចេតនានិងបំណងជាច្រើនប្រការឋិតនៅពីក្រោយនៃកម្មណាមួយដែលយើងអាចជ្រើសរើស មិនមែនមានតែមួយទេ បើដូចនេះវាគឺជារឿងដែលមានលក្ខណៈស្មុគស្មាញបំផុត។ 

មនុស្សខ្លះនិយាយថា «ធ្វើភ្លាមៗ»(ធ្វើភ្លាមៗមិនបានគ្រោងទុក) ប៉ុន្តែពាក្យថាភ្លាមៗនៅទីនេះជារឿយៗមានន័យពាក់ព័ន្ធដល់ការគិតដែរ។ ប្រសិនបើកូនរបស់យើងវាយំ រឿងដំបូងបំផុតកើតឡើងនៅក្នុងចិត្តរបស់យើងគឺត្រូវទះដើម្បីកុំឳ្យវាយំ យើងអាចនិយាយបានថាប្រការនេះគឺមិនមែនជាការសម្រេចចិត្តដ៍ល្អនោះទេ ដោយសារតែវាកើតឡើងភ្លាមៗគ្មានការគិតគ្រោងជាមុន។ យើងចាំបាច់ត្រូវតែព្យាយាមយកហេតុនិងផលផ្សេងៗគ្នាជាច្រើនមកគិតពិចារណា នៅក្នុងការធ្វើការសម្រេចចិត្ត ជាពិសេសចំពោះការសម្រេចចិត្តថាតើ គួរបញ្ចប់ទំនាក់ទំនងជីវិតជាគូ ឬតើគួរផ្តូរការងារឬអត់ជាដើម។ យើងត្រូវតែបញ្ជាក់ឳ្យបានច្បាស់ថាយើងចង់ធ្វើអ្វីឲ្យប្រាកដ តើខ្លួនត្រូវធ្វើអ្វី តើអារម្មណ៍និងចិត្តរបស់យើងប្រាប់យើងថាយ៉ាងម៉េច។ ចំណុចទីបួននេះអាចខុសគ្នា។ 

ឧទាហរណ៍ថា៖ ខ្ញុំត្រូវតមអាហារ ចង់រក្សាការតមអាហារនោះឳ្យបានល្អ ប៉ុន្តែខ្ញុំដូចជាមានអារម្មណ៍ថាចង់បរិភោគនំខេកមួយកូនដុំ។ តែចិត្តរបស់ខ្ញុំកំពុងប្រាប់ខ្ញុំថាខ្ញុំនឹងសោកស្តាយនៅពេលក្រោយ។ យើងត្រូវតែធ្វើការវិភាគនូវទិដ្ឋភាពទាំងបួននៃការសម្រេចចិត្តនេះ និងគិតដល់ហេតុផលរបស់វានីមួយៗផងដែរ។ ប្រហែលជាយើងចង់បរិភោគនំខេកនោះដោយសារតែការលោភចង់បរិភោគ។ ហេតុអ្វីយើងចង់ស្រកទម្ងន់? តើដើម្បីសុខភាព ដើម្បីស្វែងរកដៃគូ ឬក៍ចេះតែធ្វើៗទៅដោយឥតប្រយោជន៍ទេ? នោះយើងត្រូវតែផ្លឹងផ្លែងនូវផលនៃអ្វីដែលយើងធ្វើ នៅក្នុងន័យម៉្យាងទៀតគឺត្រូវផ្លឹងផ្លែងគ្រប់កត្តាផ្សេងៗទាំងអស់ ដើម្បីមើលឲ្យឃើញថាមួយណាត្រឹមត្រូវនិងមួយណាដែលមិនត្រឹមត្រូវ។ ឧបមាថា៖ «ខ្ញុំមិនចង់ហូប(បរិភោគ)នៅពេលនេះទេ ដូចមានអារម្មណ៍ថាមិនចង់ តែបើខ្ញុំមិនហូបឥឡូវនេះទេ ខ្ញុំនឹងលែងមានពេលហូបវាពេញមួយថ្ងៃតែម្តង បើដូចនេះខ្ញុំត្រូវតែហូបខ្លះហើយទើបបាន។» 

តាមវិធីនេះយើងកំពុងព្យាយាមធ្វើការសម្រេចចិត្ត និងត្រូវគិតដល់គ្រប់ចំណុចទាំងអស់ ប្រការនេះគឺជារឿងសំខាន់ពិសេសនៅក្នុងការសម្រេចចិត្តណាដែលពិបាក។ ជាមួយនឹងការសម្រេចចិត្តដូចជាថា៖ តើខ្ញុំគួរតែពាក់អាវព័ណ៌ខ្មៅឬព័ណ៌ផ្ទៃមេឃ ឬតើខ្ញុំគួរតែជ្រើសរើសម្ហូបមួយណានៅក្នុងម៉ែនញូនេះ (គ្រាន់តែជ្រើសយកអ្វីមួយទៅ វាមិនមែនជាកិច្ចសំខាន់ស្អីទេ។) យើងមិនចង់យករឿងនេះមកវិភាគច្រើនពេកទេ ពោលការសម្រេចចិត្តគឺមិនមែនជាកិច្ចងាយស្រួលទេ។

វាគឺជារឿងដែលគួរឳ្យចាប់អារម្មណ៍បំផុតមួយ ដែលឬសគល់មួយក្នុងចំណោមឬសគល់កិលេសទាំងប្រាំមួយ គឺជាចេតសិកដែលមានលក្ខណៈស្ទាក់ស្ទើរមិនអាចសម្រេចចិត្តបាននេះឯង។ ដើម្បីយកឈ្នះលើមនោស្ទាក់ស្ទើរឥតការនេះ យើងអាចងាកទៅរកការវិភាគលម្អិតនៅក្នុងព្រះធម៌ស្តីអំពីចេតសិកទាំងអស់នោះដែលជាអ្នកធ្វើឳ្យយើងចង់ធ្វើកិច្ចអ្វីមួយជាដើម។ ព្រះធម៌បង្រៀនអំពីកម្ម និងដំណើរនៃចិត្តអាចជួយពន្យល់ចំពោះការផុសឡើងនៃចេតសិកទាំងអស់នេះបានតាមរយៈវិធីសាស្រ្តដ៍ទំនើបនិងស្មុគស្មាញ។ នៅក្នុងវិធីសាស្រ្តនេះយើងអាចធ្វើការវិភាគចំពោះថាតើចេតសិកមួយណាដែលនិកាយផ្សេងៗនៅក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាទីបេបានលើកឡើងថាត្រឹមត្រូវឬមិនត្រឹមត្រូវ។ 

បើដូចនេះតើយើងដឹងដោយរបៀបណាថាយើងបានធ្វើការសម្រេចចិត្តត្រឹមត្រូវឬអត់? យើងមិនអាចដឹងប្រាកដទេថាយើងបានសម្រេចចិត្តត្រូវឬអត់ វាលើកលែងតែយើងហ្នឹងជាព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធទើបដឹងប្រាកដ។ យើងមិនដឹងអំពីផលនៃកម្មរបស់យើងទេ។ ត្រង់នេះផងដែរយើងត្រូវតែបើកចិត្តព្រមទទួលយកនូវលទ្ធភាពនៃការប្រែប្រួលណាមួយដែលអាចកើតឡើង ជាពិសេសនៅក្នុងការសម្រេចចិត្តអំពីការបញ្ជប់ទំនាក់ទំនងជីវិតជាគូជាដើម។ នេះគឺជាការសម្រេចចិត្តដែលពិបាកបំផុត។ បន្ទាប់ពីផ្លឹងផ្លែងរាល់កត្តាជាច្រើនតាមតែអាចធ្វើទៅបាន យើងត្រូវតែចូលរួមកិច្ចពិភាក្សាជាមួយអ្នកដ៍ទៃ និងមើលថាតើវាវិវឌ្ឍទៅមុខយ៉ាងណា។ 

នៅក្នុងកិច្ចពិភាក្សារបស់យើងស្តីអំពីភាពសូន្យនៅទីនេះ ភាពសូន្យនៅក្នុងបរិបទនេះគឺជាអវត្តមាន មិនមានអ្វីជាតួខ្លួនពិតប្រាកដឋិតនៅក្នុងស្ថានភាពនោះដែលធ្វើ៎ឳ្យការសម្រេចចិត្តនោះត្រឹមត្រូវ ពោលគឺវាមិនមានអត្ថិភាពឡើងបែបនោះទេ វាគឺអាស្រ័យលើហេតុនិងផលជាច្រើន។ ផលដែលកើតពីការសម្រេចនិងកើតពីវាចារបស់យើងមិនមែនបណ្តាលមកពីហេតុមួយគត់នោះទេ ហើយក៍មិនកើតឡើងដោយអំណាចខ្លួនតែម៉្យាងដែរ។ អ្វីដែលកើតឡើងគឺបណ្តាលមកពីហេតុផលរាប់លានផ្សេងៗគ្នា មិនមែនគ្រាន់តែកើតមកពីអ្វីដែលយើងធ្វើតែម៉្យាងទេ។ 

មើលទៅទំនងដូចជាថាអ្វីដែលយើងបានធ្វើគឺមិនប្រក្រតីបើដូច្នេះយើងមានការសោយស្តាយនិងគិតថាខ្លួនខុស ធ្វើដូចជាកម្មរបស់យើងហ្នឹងវាកើតឡើងដោយអំណាចវា ដោយឯកឯងអីចឹង។ នោះគឺជារបៀបដែលយើងមើលទៅកាន់រឿងនេះ ហើយយើងជឿថាពិត ដូច្នេះយើងមានអារម្មណ៍ថាខ្លួនខុស។ តាមការសន្មត់ធម្មតាយើងអាចរួមចំណែកនៅក្នុងកំហុសឬភាពមិនប្រក្រតីនេះ ប៉ុន្តែប្រាកដណាស់យើងមិនបានបង្កើតបញ្ហានេះឡើងទេ ពោលគឺវាបណ្តាលមកពីហេតុជាច្រើន។ ដូចព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធទ្រង់បានសំដែងថា ទឹកមួយដំណក់ដំបូងនិងចុងក្រោយមិនអាចធ្វើឳ្យពាងនោះពេញបានឡើយ គឺទឹកគ្រប់ដំណក់មិនដាច់ទើបធ្វើឳ្យពាងនោះពេញបាន។ មានហេតុរាប់ពាន់រាប់សែនដែលញាំងឳ្យផលនោះកើតឡើង ហើយហេតុទាំងអស់នោះហើយជាអ្នកទទួលខុសត្រូវចំពោះអ្វីដែលកើតឡើង។ 

ឧបមាថា៖ ខ្ញុំធ្វើឳ្យទឹកកំពប់ចេញពីកែវ និងធ្វើឳ្យប្រឡាក់សើមពេញកំរាលជាដើម។ ការកំពប់ទឹកដែលបណ្តាលឳ្យប្រឡាក់សើមពាសពេញការូនេះគឺមិនមែនបណ្តាលមកពីអាការដែលខ្ញុំដើរប៉ះកែវទឹកតែម៉្យាងទេ ប៉ុន្តែដោយសារមានគេដាក់កែវទឹកនោះនៅលើជ្រុងតុនោះ អ្នកបង្កើតតុនោះឡើង បង្កើតវាឡើងនៅត្រឹមកំពស់នេះ ហើយដោយសារតែពន្លឺភ្លើងមិនច្បាស់ផង ដែលធ្វើឳ្យខ្ញុំមើលមិនឃើញ (សរុបមកគឺមានហេតុរាប់លានដែលពាក់ព័ន្ធនៅក្នុងករណីមួយនេះ។)

ពិតណាស់ឥឡូវនេះយើងមិនអាចនិយាយថា ជាងធ្វើតុ ឬអ្នកដាក់កែវទឹកនៅលើជ្រុងតុនោះជាអ្នកទទួលខុសត្រូវចំពោះបញ្ហានេះទេ។ យើងជាអ្នកទទួលខុសត្រូវ តែទោះបីយ៉ាងណាក៍ដោយក្តី យើងមិនត្រូវមានអារម្មណ៍ថាខ្លួនខុសទេ។ ខ្ញុំពិតណាស់បានធ្វើឳ្យកំពប់ទឹកចេញពីកែវ តែអាការកំពប់នេះមិនធ្វើឳ្យខ្ញុំក្លាយជាមនុស្សឆ្កួត ឡប់ៗទេ (មិនមែនកើតពីធម្មជាតិមកទេ) មិនមែនបានសេចក្តីថាគេលែងយកខ្ញុំទៅណាមកណាតាមគេទៀតហើយ ដោយសារតែខ្លាចខ្ញុំធ្វើឳ្យកំពប់អ្វីៗផ្សេងទៀតនោះក៍ទេដែរ។ មនុស្សខ្លះចាត់ទុកទង្វើបែបនេះថាជាអត្តសញ្ញាណរបស់ខ្លួន ឧបមាថា៖ «ខ្ញុំជាមនុស្សឆ្គង់ៗដើរប៉ះនេះប៉ះនោះជាដើម» ឬថា «ខ្ញុំមិនអាចប្តូរអំពូលភ្លើងដោយមិនធ្វើឳ្យវាបែកបានទេ សូមជួយខ្ញុំផង» ទាំងអស់នេះគឺជាការគិតដែលកើតឡើងជាធម្មតា មនុស្សគ្រប់រូបមានការគិតបែបនេះគ្រប់គ្នាទាំងអស់។ យើងមិនមែនកំពុងតែនិយាយអំពីទស្សនៈទំនើបស្អីទេនៅទីនេះ ពោលគឺយើងកំពុងតែនិយាយអំពីជីវិតប្រចាំថ្ងៃ។ 

នោះ«អារម្មណ៍គិតថាខ្លួនខុស» មានអត្ថន័យថា ច្បាស់ជាមានអ្វីមួយរឹងមាំពីកំណើតដែល(អត្តា)កំណត់ថាយើងជាមនុស្សអាក្រក់ ហើយអ្វីដែលយើងធ្វើគឺអាក្រក់ពីធម្មជាតិមកអីចឹង។ យើងបានធ្វើកិច្ចអ្វីមួយ យើងសម្គាល់កិច្ចដែលយើងបានធ្វើនោះថាជាកិច្ចអាក្រក់ពីធម្មជាតិ និងសម្គាល់ខ្លួនឯងថាជាមនុស្សអាក្រក់ពីធម្មជាតិផងដែរ ហើយយើងចាប់ផ្តើមប្រកាន់មាំចំពោះសញ្ញាណនៃការគិតនោះមិនលែង។ ដោយមានការយល់ដឹងអំពីទស្សនៈនៃភាពសូន្យ ធ្វើឳ្យយើងយល់ច្បាស់ថា គ្មានអ្វីមួយ ឬគ្មានបុគ្គលណាម្នាក់មានអត្ថិភាពឡើង«អាក្រក់»ពីកំណើតឬពីធម្មជាតិមកនោះទេ(គ្មានតួអត្តភាពណាកើតឡើងបែបនោះទេ)។ កាលណាយើងយល់ទស្សនៈនេះបានស៊ីជម្រៅ នោះយើងលែងមានអារម្មណ៍ថាខ្លួនខុសទៀតហើយ ប៉ុន្តែប្រសិនបើយើងយល់ទស្សនៈនៃភាពសូន្យនេះត្រឹមត្រូវ នោះយើងក៍យល់ច្បាស់ផងដែរថាយើងគឺជាអ្នកទទួលខុសត្រូវចំពោះកម្មរបស់ខ្លួន។ 

ដោយមានការយល់ដឹងអំពីទស្សនៈនៃភាពសូន្យយើងទទួលស្គាល់ថាបើទោះបីជាគេកំពុងតែបើកបរនៅក្បែរយើង ហើយចុចស៊ីផ្លេបន្លឺសំលេងលឺខ្លាំង ដើម្បីចង់បើកជែងយើងយ៉ាងណាក្តី ហើយបើទោះជាគេមើលទៅដូចមនុស្សឆ្កួតយ៉ាងណាក្តី ក៍យើងមិនជឿថាការគិតរបស់យើងនោះតំណាងឳ្យការពិតឡើយ។ យើងមើលឃើញពិតប្រាកដថាអ្វីៗគ្រប់យ៉ាងមានអត្ថិភាពឡើង «បែបនេះ» ឬ «បែបនោះ» ដោយអាស្រ័យលើទស្សនៈនៃការគិត និងអាស្រ័យលើពាក្យនិងភាសាដែលត្រូវបានគេសន្មត់ឡើង ឧបមាដូចជាពាក្យថា«ឆ្កួត»នេះជាដើម។ ដោយមានការយល់ដឹងនេះយើងនឹងមិនបាត់បង់ធម៌ខន្តី មិនមានទោសៈចំពោះបុគ្គលនោះទេ។ បុគ្គលនោះអាចកំពុងតែបើកបរដូចមនុស្សឆ្កួត បើយោងទៅតាមទស្សនៈនៃការសន្មត់របស់សង្គមអាល្លឺម៉ង តែមិនធ្វើឲ្យគេមានអារម្មណ៍ថាខ្លួនខុស ហើយគិតថាខ្លួនជាមនុស្សអាក្រក់ពីកំណើតមកនោះទេ។